Zitriko

Zitriko edo garrazkia Rutaceae familiako eta Citrus generoko espezieen izen arrunta da. C bitaminan eta azido zitrikoan aberatsak direnez, dasta azido nabarmena dute. Asia tropikalean eta subtropikalean jatorria duen genero honek hiru espezie eta hainbat hibrido ditu. Citrus generoa Hegoaldeko Asia, Ekialdeko Asia, Hego-ekialdeko Asia, Melanesia eta Australiako jatorrikoa da. Bertako kulturek hainbat zitriko espezie erabili eta etxekotu izan dituzte antzinatik, hala nola laranjak, limoiak, pomeloak eta limak. Handik, Mikronesia eta Polinesiara hedatu zen hedapen austronesiarraren bidez (K.a. 3000 - K.a. 1500), eta Ekialde Hurbilera eta Mediterraneora (K.a. 1200) intsentsuaren merkataritzaren bidetik; geroago Europa eta Ameriketara zabaldu zen[1][2][3][4].

Zitriko hitzak artikulu honetara dakar. Konposatu kimikoa gaitzat duena beste hau da: Azido zitriko.
Zitriko
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaPlantae
OrdenaSapindales
FamiliaRutaceae
SubfamiliaAurantioideae
Generoa Citrus
(L., 1753)
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuakzitriko eta citrus juice (en) Itzuli

Historia

Zitrikoak Asiako eskualde subtropikal eta tropikaletan, Asiako hego-ekialdeko uhartetan (Ozeaniatik hurbil) eta Australiako ipar-ekialde eta erdialdean dute jatorria. Espezie zitrikoen etxekotzeak hibridazio eta introgresio handia eskatzen zuen; horrek zalantza handia irekitzen du jakiteko lehen etxekotzea noiz eta non gertatu zen[1]. Wu eta beste batzuen (2018) analisi genomikoa, filogenikoa eta biogeografikoak agertzen du Citrus generoaren sorburua Himalaiako hego-ekialdeko mendi-hegalak izan daitezkeela, Assam ekialdetik eta Myanmar iparraldetik Yunnan mendebaldera hedatzen den eskualde batean. Poncirus trifoliataren arbaso komun batengandik urrundu zen. Miozeno Berantiarrean klimaren baldintzak aldatu zirenean, bat-bateko espeziazio-gertaera bat eman zen. Gertaera horren ondorio diren espezieen artean, honako hauek daude: zidrondoa (Citrus medica), Asiako hegoaldekoak; pomelondoa (C. maxima), Asia kontinentaleko hego-ekialdekoak; Mandarinondoa (C. reticulata), kumkuatondoa (C. japonica), mangshanieganondoa (C. mangshanensis) eta ichang limoiondoa (C. cavaleriei), Txinako hego-ekialdekoak; kaffir limondoa (C. hystrix), Asia Ekialdeko uhartekoak; eta micranthaondoa (C. micrantha), Hego Filipinetakoak[1][2].

Zitriko nagusien jatorrizko basa-eremuen mapa, eta taxoi basati garrantzitsuak.[2]

.

Horren ondoren, Pliozeno Goiztiarrean, espezie zitrikoak Taiwanera eta Japoniara hedatu ziren, eta, horren ondorioz, tatxibana laranjondoa (C. tachibana) sortu zen, eta, Wallace Lerrotik harantzago, Papua Ginea Berrira eta Australiara Pleistozeno Goiztiarrean, non espeziazio gehiago gertatu eta lima australiarrak sortu ziren[1][2].

Giza migrazioek austronesiar hedapenean sartu zituzten espezie zitrikoak lehen aldiz (K.a. 3000 - K.a. 1500), non austronesiar bidaiariak ekialderantz, Mikronesiara eta Polinesiara, joateko erabilitako txalupetan, besteak beste, Citrus hystrix, Citrus macroptera eta Citrus maxima landareak zeuden[5].

Zitroina (Citrus medica) Indiatik eta Asiako hego-ekialdetik sartu zuten Mediterraneo arroan. Antzinako bi merkataritza bidetatik sartu zen: Persia, Sortaldea eta Mediterraneoko uharteak zeharkatzen zituen lehorretiko ibilbidea, eta Arabiar Penintsula eta Afrika iparraldeko Ptolomeotar Egipto zeharkatzen zituen itsas ibilbidea. Nahiz eta benetako sarreraren data zehatza ezezaguna den (aztarna arkeo-botanikoen eskasia dela eta), ebidentziarik goiztiarrenak Zipreko Hala Sultan Tekke aztarnategitik berreskuratutako haziak dira, K.a. 1200. urtean datatuak. Beste aztarna arkeo-botaniko batzuk Kartagoko polena (K.a. IV. mendekoa) eta Ponpeiako hazi ikaztuak (K.a. III. mendetik II. mendera bitartekoak) dira[3][4][6]. Zitroinaren lehen deskribapen osoa Teofrastok egin zuen, K.a. 310. urtean. Antzinako Erromako agronomoek zitrikoen laborantzari buruzko aipamen asko egin zituzten beren inperioaren mugetan[7].

Zitroinak, pomeloak eta laranja garratzak, Mediterraneoan, merkatari arabiarrek geroago sartu ote zituzten susmoa dago, X. mende inguruan, eta laranja gozoak genovarrek eta portugaldarrek, Asiatik XV. mendetik XVI. mendera bitartean. Mandarinak ez ziren XIX. mendera arte sartu[3][4][6][7]. Espezie talde horrek garrantzi handia hartu du Mediterraneoko zenbait herrialdetan, eta laranja, mandarina eta limoiondoen kasuan, lurra eta baldintza klimatiko onak aurkitu zituzten hemen, fruitu kalitate handia lortzeko aukera ematen dietenak, baita haiek etorri ziren eskualdeetan baino hobea ere[7].

Laranjak, Floridara, espainiar kolonoek eraman zituzten[8][9].

Europako leku freskoagoetan, zitrikoak orangerietan landatu ziren XVII. mendetik aurrera; askok nekazaritza-egitura funtzionalak adina estatusa zuten[10].

Etimologia

Izen generikoa latinetik dator, eta gaur egun Zidrondo (C. medica) edo (Tuia) izenez ezagutzen den konifera landareari egiten dio erreferentzia. Zedro (Cedrus sp.), κέδρος (kédros) antzinako greziar hitzarekin lotuta dago. Hori zitrikoen hosto eta fruituen usainak zedroarenarekin dituen antzekotasunen ondorio izan daiteke.

Bilakaera

Gaur egungo zitriko fruitu handiak, milioika urtetan zehar, baia txiki eta jangarrietatik sortu ziren. Zitriko espezieak duela 15 milioi urte inguru hasi ziren arbaso komun batengandik aldentzen, Severinia ( izenez ezaguna) arbaso berarengandik aldendu zen garai berean, gutxi gorabehera. Duela 7 milioi urte inguru, zitrikoen arbasoak banatu ziren Citrus genero nagusian eta Poncirus generoan (laranja trifoliatua), eta hain dago erlazionatuta beste zitriko guztiekin, ezen hibridatu eta txerto gisa erabil daitekeen oraindik. Kalkulu horiek landare-kloroplastoen kartografia genetikoa erabiliz egiten dira[11]. 2018an Natura aldizkarian argitaratutako DNA ikerketa batek ondorioztatzen du Citrus generoak lehen bilakaera Himalaiako mendietan izan zuela, Assam inguruan (India), Yunnan mendebaldean (Txina) eta Myanmar iparraldean[12].

Egungo zitrikoen laborantzari lotutako Citrus generoko antzinako hiru espezieak (batzuetan, jatorrizkoak edo oinarrizkoak deituak) dira: mandarina-laranja, pomeloa eta zitroina dira. Merkataritzan garrantzi handia duten zitriko-fruitu arrunta ia guztiak (laranja gozoak, limoiak, pomeloak, limak, eta abar) hiru espezie horiek elkarrekin inplikatzen dituzten hibridoak dira, beren arbaso nagusiak eta azken mila urteetan beste zitriko-espezie basati batzuk[1][13][14].

Erregistro fosila

Valdarnoko (Italia) Pliozenoko hosto fosil bat honela deskribatzen da[15]: Txinan, Citrus Linczangensis bakterioaren hosto fosilak bildu dira Bangmai Formazioko ikatzezko estratuetan, Lincang hiritik (Yunnan) 10 km ipar-mendebaldera. Bangmai Formazioak landare fosil ugari ditu, eta Miozeno Aro berantiarrekotzat hartzen da. Citrus linczangensisek eta C. meletensisek ezaugarri garrantzitsu batzuk partekatzen dituzte, hala nola barneko zain marjinal bat, marjina oso bat eta peziolo artikulatu eta bereziki hegalduna[16].

Taxonomia
Zitrikoen fruituak antzekotasun genetikoz multzokatuta, (hirugarren diagrama) Curken eta beste batzuen datuetan oinarrituta, (2016)[17].

Generoaren taxonomia eta sistematika konplexuak dira, eta espezie naturalen kopuru zehatza ez dago argi, izen horretako espezie asko hazien bidez (apomixiaren bidez) klonikoki ugaldutako hibridoak baitira, eta ebidentzia genetikoek erakusten dutenez, zenbait espezie basati eta benetan ugaldutakoek ere jatorri hibridoa dute.

Gehien landuriko zitrikoen subespezie antzinako nukleo-espezie gutxi batzuen hibrido naturalak edo artifizialak dirudite: laranja, zitroia, pomeloa, mandarina eta lima[18]. Hibrido zitriko natural eta landuek garrantzi komertzialeko fruituak dituzte, hala nola laranjak, pomeloak, limoiak, limak eta mandarina batzuk.

Zitriko nagusi espezie horiez gain, lima australiarrak eta aurkitu berri den mangshanyegan landatzen dira. Gaur egun, Kumquat eta Climenia subespezieak Citrus generokotzat jotzen dira[19]. Laranja trifoliatua, askotan txerto komertzial gisa erabiltzen dena, talde bat da, eta zitrikoen artean sailka daiteke, edo ez.

Analisi filogenetikoak Kaledonia Berriko Oxanthera espeziea, laranjondo faltsu izenez ezagutzen dena, Citrus generora eramatea proposatu zuen[20]. Aldaketa onartua izan da[21].

Deskribapena

Zuhaitza

Landare hauek zuhaixka handiak edo tamaina moderatuko zuhaitz txikiak dira, 5 – 15 m alturaraino iristen direnak, kimu arantzatsuekin eta hosto iraunkor berdeekin, marjina oso batekin eta txandaka antolatuak[22]. Loreak bakartiak edo korinbo txikietan daude, lore bakoitzak 2 – 4 cm-ko diametroa du, bost (bakanka lau) petalo zuri eta estamina ugarirekin; askotan, oso lurrinduta egoten dira usaindun olio glandularrak daudelako[23].

Fruituak
Zitrikoen barietatea

Fruitua hesperidio bat da, baia espezializatu bat, luzeratik globo-itxurara doana[24], 4 – 30 cm luze eta diametroa 4 – 20 cm-koa eta perikarpo izenekoa. Perikarpoaren kanpoko geruza flabedo deituriko exokarpo bat da, eskuarki azala deritzona. Perikarpoaren erdiko geruza mesokarpoa da, zitrikoetan albedo edo bihotz zuri eta harroa osatzen dutena. Perikarpoaren barruko geruza endokarpoa da. Segmentu bakoitzaren barruko espazioa lokulu bat da, zuku edo mamidun besikulaz betea. Endokarpotik, hari forma duten ileak hedatzen dira lobuluetara, fruitua garatu ahala elikatuko dutenak[25][26]. Zitriko landaketa asko garatu dira hazi-gabeak izateko eta erraz zuritzeko[24].

Zitrikoak beren usainarengatik nabarmentzen dira, neurri batean azalean duten flabonoide eta limonoideengatik (aldi berean terpenoak ere badirenak), eta gehienak zukuz beteta daude. Zukuak azido zitriko eta beste azido organiko asko ditu[27], eta horrek ematen die zapore zorrotza. Generoak garrantzi komertzial handia du, espezie asko fruituetarako landatzen baitira, eta horiek freskoan jaten dira; zuku ateratzeko prentsatzen dira, edo marmelada eta ozpinetan kontserbatzen dira.

C bitaminaren iturri onak ere badira. Fruituaren C bitaminaren edukia espeziearen, barietatearen eta lantzeko moduaren araberakoa izaten da[28]. Flabonoideek hainbat flabanona eta flabona dituzte[29].

Laborantza
Limoiak zitrikoak dira, Asiakoak, baina mundu osoan ohikoak.

Zitrikoak oso erraz hibridatzen dira; polen-iturria zein den, lima pertsiar baten hazietatik hazitako landareek pomelo antzeko fruituak eman ditzakete. Zitriko komertzial gehienek zuhaitzak erabiltzen dituzte nahi diren fruitu-laboreak eritasunaren eta gogortasunaren aurka borrokatzeko hautatutako landareetan txertatuz.

Zitrikoen kolorea negu freskoa (goizean) duten klimetan bakarrik garatzen da. Negurik gabeko eskualde tropikaletan, zitrikoak berde mantentzen dira heldutasunera arte, eta hortik datoz laranja berde tropikalak[30]. Pertsiar lima, bereziki, oso sentibera da baldintza hotzen aurrean, eta, beraz, ez da izaten heldu kolorea lortzeko bezain freskoa. Neguan leku fresko batean uzten badira, fruituak hori kolorea hartuko dute.

Heldua eta umotua hitzak, askotan, sinonimoki erabiltzen dira, baina gauza ezberdinak esan nahi dituzte. Fruitu heldua da bere hazkunde fasea amaitu duena, hau da, betetasunera iritsi dena[31]. Ordea, fruitu umotua da heldu ondoren gainbehera hasi arte fruituaren barruan gertatzen diren aldaketak, eta, batez ere, umotegian ematen da[32]. Aldaketa horiek almidoiak azukre bihurtzea, azidoak gutxitzea, leuntzea eta fruituaren kolorea aldatzea ekarri ohi dute.

Zitrikoak ez dira klimatikoak; arnasketa pixkanaka jaisten da, eta etilenoa pixkanaka sortzen, eta askatzen da. Fruituak ez dute umo prozesu bat igarotzen zuhaitzean umotuak bihurtu zentzuan. Fruitu batzuk, gereziak adibidez, fisikoki heldu eta gero, zuhaitzean jarraitzen dute hazten. Beste fruitu batzuk, udareak, adibidez, heltzen direnean hartzen dira, baina umotu aurretik, zuhaitzean umotzen jarraitzen dute. Zitrikoen fruituak heldutasunik ezetik heldutasunera igarotzen dira zuhaitzaren gainean. Zitrikoen fruituak heldugabetik heldutasunera eta gehiegizko heldutasunera igarotzen dira zuhaitzaren gainean. Behin zuhaitzetik hartu ondoren, ez dute gozotasuna irabazten ez eta heltzen jarraitzen. Zuhaitzetik hartu ondoren gerta daitekeen aldaketa bakarra da gainbeheran hasten badira.

Laranjekin, kolorea ezin erabil daiteke heldutasunaren adierazle gisa, batzuetan azala laranja kolore bihurtzen direlako jateko prest egon baino askoz lehenago. Dastatzea da jateko prest ote dauden jakiteko modu bakarra.

Mediterraneoko mandarinondoa(Citrus ×deliciosa saila, Son Carrió (Mallorca)

Zitrikoek, normalean, ez diete aurre egiten antzigarrei. Zitrikoen espezie arruntetan, mandarinak (C. reticulata) dira gogorrenak direnak, eta hotz aldi laburrak jasan ditzakete, -10 ºC, baina, egiatan, tenperatura ez da -2 °C azpitik jaitsi behar behar bezala lantzeko. Tangerinak, tangoriak eta iuzuak kanpoan landa daitezke, baita neguan tenperatura hotzagoak dituzten eskualdeetan ere, nahiz eta horrek eragina izan dezakeen fruituaren kalitatean. Hibrido gogor batzuek izozte puntutik oso beherako tenperaturak jasan ditzakete, baina ez dute kalitatezko fruiturik ematen. Limoiak modu komertzialean landatu daitezke uda freskoago eta negu ez hain hotzak duten lurraldeetan, Kalifornia hegoaldeko kostaldean, ez delako gozotasunik espero limoi xehearen salmentan. Aipatutako laranja trifoliatua (C. trifoliata) -20 °C azpitik bizi daiteke; bere fruituak astringenteak eta jangaitzak dira kozinatu ezean, baina dastaketa hobeagoko laboreak eta hibridoak garatu dira.

Zitriko zuhaitzaren hostoa

Zuhaitzek giro eguzkitsu eta hezean egiten dute aurrera, lur emankorrarekin eta euri edo ureztatze egokiekin. Haranetan abandonatutako zuhaitzek sufrimendua jasan dezakete (baina bizirik iraun), Erdialdeko Kaliforniako Barne Kostaldeko Mendikateen uda lehorra, adibidez. Edozein adinetan, zitrikoak nahiko ongi hazten dira itzal partzialeko ureztatze urriarekin, baina fruituen uzta txikiagoa da. Jatorri tropikal eta subtropikala dutenez, laranjak, zitriko guztiak bezala, hosto zabalekoak eta iraunkorrak dira. Ez dute hostorik galtzen, estresatuta daudenean izan ezik. Aldaki askoren zurtoinek arantza zorrotz handiak dituzte. Zuhaitzak udaberrian loratzen dira, eta fruituak geroxeago sortzen dira. Fruituak udazkenean edo negu hasieran hasten dira heltzen, laborantzaren arabera, eta gero eta gozotasun handiagoa hartzen du. Mandarinen labore batzuek neguan heltzen dira. Batzuek, pomeloak adibidez, 18 hilabete behar dituzte heltzeko.

Erabilera

Sukaldaritzan

Zitriko asko, hala nola laranjak, mandarinak, pomeloak eta klementinak, freskoan jaten dira gehienetan[24]. Normalean zuritu egiten dira, eta erraz bana daitezke segmentutan[24]. Pomeloa erditik zatitu, eta koilara batekin jaten da[33]. Horretarako, koilara bereziak (pomelo-koilarak) diseinatu dira, punta zerratuekin. Laranja eta pomelo zukuak ere edari ezagunak dira gosaltzeko. Zitriko garratzagoak, limoiak eta limak, adibidez, ez dira freskoan jaten. Meyer limoiak freskoan jan daitezke, azal usaintsuarekin, aldi berean gozoak eta garratzak baitira. Limonada edo limada edari zabalduak dira, zukuak diluituz eta azukrea gehituz prestatzen direnak. Limoiak eta limak plater egosietan ere erabiltzen dira, edo xerratan eta garnizio gisa. Haien zukua plater askotan erabiltzen da osagaitarako; komunzki, entsalada-ongarrietan aurki daiteke, eta arrain egosiaren, haragiaren edo barazkien gainean zukutua.

Fitokimika eta ikerketan

Zitriko-espezie batzuek furanokoumarinak izeneko fitokimiko klasearen kopuru handiak dituzte, berez sortzen diren familia askotarikoa konposatu kimiko organikoak[34][35]. Gizakiengan, konposatu kimiko horietako batzuek (ez guztiek) fotosentikortzaile indartsu gisa jokatzen dute azalari topikoki aplikatzen zaizkionean, eta beste furanokoumarina batzuek, berriz, medikazioekin interakzioan aritzen dira ahoz hartzen direnean. Azken horri pomelo-zuku efektua esaten zaio, pomeloaren eta drogaren arteko elkarrekintza talde baten izen arrunta[34].

Erreferentziak
  1. (Ingelesez) Wu, Guohong Albert; Terol, Javier; Ibanez, Victoria; López-García, Antonio; Pérez-Román, Estela; Borredá, Carles; Domingo, Concha; Tadeo, Francisco R. et al.. (2018-02). «Genomics of the origin and evolution of Citrus» Nature 554 (7692): 311–316.  doi:10.1038/nature25447. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  2. (Ingelesez) Fuller, Dorian Q.; Castillo, Cristina; Kingwell-Banham, Eleanor; Qin, Ling; Weisskopf, Alison. (2017). Zech-Matterne, Véronique ed. «Charred pummelo peel, historical linguistics and other tree crops: Approaches to framing the historical context of early Citrus cultivation in East, South and Southeast Asia» AGRUMED: Archaeology and history of Citrus fruit in the Mediterranean : Acclimatization, diversifications, uses (Publications du Centre Jean Bérard) ISBN 978-2-918887-77-5. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  3. (Ingelesez) Zech-Matterne, Véronique; Fiorentino, Girolamo; Coubray, Sylvie; Luro, François. (2017). «Introduction to ‘AGRUMED: Archaeology and history of citrus fruit in the Mediterranean: Acclimatization, diversification, uses’» AGRUMED: Archaeology and history of citrus fruit in the Mediterranean : Acclimatization, diversifications, uses (Publications du Centre Jean Bérard) ISBN 978-2-918887-77-5. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  4. (Ingelesez) Langgut, Dafna. (2017-06-01). «The Citrus Route Revealed: From Southeast Asia into the Mediterranean» HortScience 52 (6): 814–822.  doi:10.21273/HORTSCI11023-16. ISSN 0018-5345. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  5. Blench, R.M. (2005). "Fruits and arboriculture in the Indo Pacific region". Bulletin of the Indo-Pacific Prehistory Association. 24: 31–50
  6. (Ingelesez) Langgut, Dafna. (2017). Zech-Matterne, Véronique ed. «The history of Citrus medica (citron) in the Near East: Botanical remains and ancient art and texts» AGRUMED: Archaeology and history of citrus fruit in the Mediterranean : Acclimatization, diversifications, uses (Publications du Centre Jean Bérard) ISBN 978-2-918887-77-5. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  7. Duarte, A.; Fernandes, J.; Bernardes, J.; Miguel, G. (2016). "Citrus as a Component of the Mediterranean Diet". Journal of Spatial and Organizational Dynamics. 4: 289–304
  8. «Exploring Florida Documents: Fruit» fcit.usf.edu (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  9. «History of the Citrus and Citrus Tree Growing in America» www.tytyga.com (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  10. Billie S. Britz, "Environmental Provisions for Plants in Seventeenth-Century Northern Europe" The Journal of the Society of Architectural Historians 33.2 (May 1974:133–144) p 133
  11. "A phylogenetic analysis of 34 chloroplast genomes elucidates the relationships between wild and domestic species within the genus Citrus". 31 January 2016. Archived from the original on 31 January 2016. Retrieved 6 May 2021
  12. (Ingelesez) DNA story of when life first gave us lemons. 2018-02-08 (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  13. (Ingelesez) Velasco, Riccardo; Licciardello, Concetta. (2014-07). «A genealogy of the citrus family» Nature Biotechnology 32 (7): 640–642.  doi:10.1038/nbt.2954. ISSN 1546-1696. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  14. (Ingelesez) Inglese, Paolo; Sortino, Giuseppe. (2019-02-25). «Citrus History, Taxonomy, Breeding, and Fruit Quality» Oxford Research Encyclopedia of Environmental Science  doi:10.1093/acrefore/9780199389414.013.221. ISBN 978-0-19-938941-4. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  15. Citrus meletensis (Rutaceae), a new species from the Pliocene of Valdarno (Italy). Fischer, T.C. & Butzmann, Plant Systematics and Evolution – March 1998, Volume 210, Issue 1, pp 51–55. doi:10.1007/BF00984727
  16. Citrus linczangensis sp. n., a Leaf Fossil of Rutaceae from the Late Miocene of Yunnan, China by Sanping Xie, Steven R Manchester, Kenan Liu and Bainian Sun – International Journal of Plant Sciences 174(8):1201–1207 October 2013.
  17. (Ingelesez) Curk, Franck; Ollitrault, Frédérique; Garcia-Lor, Andres; Luro, François; Navarro, Luis; Ollitrault, Patrick. (2016-04). «Phylogenetic origin of limes and lemons revealed by cytoplasmic and nuclear markers» Annals of Botany 117 (4): 565–583.  doi:10.1093/aob/mcw005. ISSN 0305-7364. PMID 26944784. PMC PMC4817432. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  18. (Ingelesez) Klein, Joshua D.. (2014). Yaniv, Zohara ed. «Citron Cultivation, Production and Uses in the Mediterranean Region» Medicinal and Aromatic Plants of the Middle-East (Springer Netherlands): 199–214.  doi:10.1007/978-94-017-9276-9_10. ISBN 978-94-017-9276-9. (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  19. Andrés García Lor (2013). Organización de la diversidad genética de los cítricos (PDF) (Thesis). p. 79.
  20. «A molecular phylogeny of the orange subfamily(Rutaceae: Aurantioideae) using nine cpDNA sequences» web.archive.org 2015-03-31 (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  21. (Ingelesez) «Oxanthera Montrouz. | Plants of the World Online | Kew Science» Plants of the World Online (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  22. Del Hotal, Tom. "Citrus Pruning" (PDF). California Rare Fruit Growers
  23. Miguel, M.G.; Dandlen, S.; Figueiredo, A.C.; Barroso, J.G.; Pedro, L.G.; Duarte, A.; Faisca, J.. (2008-09). «ESSENTIAL OILS OF FLOWERS OF CITRUS SINENSIS AND CITRUS CLEMENTINA CULTIVATED IN ALGARVE, PORTUGAL» Acta Horticulturae (773): 89–94.  doi:10.17660/actahortic.2008.773.12. ISSN 0567-7572. (Noiz kontsultatua: 2024-02-08).
  24. Janick, Jules (2005).Citrus". Purdue University Tropical Horticulture Lecture 32. Archived from the original on 24 June 2005. Retrieved 28 February 2020
  25. «Citrus fruit diagram» web.archive.org 2012-10-03 (Noiz kontsultatua: 2024-02-08).
  26. «lith» The Free Dictionary (Noiz kontsultatua: 2024-02-08).
  27. Duarte, A.M.; Caixeirinho, D.; Miguel, M.G.; Sustelo, V.; Nunes, C.; Fernandes, M.M.; Marreiros, A.. (2012-03). «ORGANIC ACIDS CONCENTRATION IN CITRUS JUICE FROM CONVENTIONAL VERSUS ORGANIC FARMING» Acta Horticulturae (933): 601–606.  doi:10.17660/actahortic.2012.933.78. ISSN 0567-7572. (Noiz kontsultatua: 2024-02-08).
  28. Duarte, A.; Caixeirinho, D.; Miguel, M.G.; Sustelo, V.; Nunes, C.; Mendes, M.; Marreiros, A.. (2010-06). «VITAMIN C CONTENT OF CITRUS FROM CONVENTIONAL VERSUS ORGANIC FARMING SYSTEMS» Acta Horticulturae (868): 389–394.  doi:10.17660/actahortic.2010.868.52. ISSN 0567-7572. (Noiz kontsultatua: 2024-02-08).
  29. "Flavonoid Composition of Fruit Tissues of Citrus Species". Archived from the original on 28 May 2007. Retrieved 5 July 2011.
  30. (Ingelesez) Shailes, Sarah. (2014-12-04). «Why is my orange green?» Plant Scientist (Noiz kontsultatua: 2024-02-11).
  31. Euskaltzaindiaren hiztegia, heldu, Euskaltzaindia
  32. Euskaltzaindiaren hiztegia, umotu, Euskaltzaindia
  33. «American Indian Health - Health» web.archive.org 2010-08-18 (Noiz kontsultatua: 2024-02-11).
  34. Chen, Meng; Zhou, Shu-yi; Fabriaga, Erlinda; Zhang, Pian-hong; Zhou, Quan. (2018-04-01). «Food-drug interactions precipitated by fruit juices other than grapefruit juice: An update review» Journal of Food and Drug Analysis 26 (2, Supplement): S61–S71.  doi:10.1016/j.jfda.2018.01.009. ISSN 1021-9498. PMID 29703387. PMC PMC9326888. (Noiz kontsultatua: 2024-02-11).
  35. Hung, Wei-Lun; Suh, Joon Hyuk; Wang, Yu. (2017-01-01). «Chemistry and health effects of furanocoumarins in grapefruit» Journal of Food and Drug Analysis 25 (1): 71–83.  doi:10.1016/j.jfda.2016.11.008. ISSN 1021-9498. PMID 28911545. PMC PMC9333421. (Noiz kontsultatua: 2024-02-11).

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.