Txeienera

Txeienera Montanako iparraldeko txeiene indigenen erreserban erabiltzen da, baita Oklahoman ere. 2013. urtearen martxoko datuen arabera, erreserba horretan herriaren 10.050 kide inguru erregistratuta zeuden eta haien artean 4.939 bakarrik bizi ziren erreserban. 1700ek, gutxi gorabehera, hizkuntza etxean erabiltzen zuten (helduek nagusiki).

Gaur egungo hiztunen kopuru zehatza ezezaguna da.

Txeienera «zalantzarik gabe arriskuan» dago Montanan eta «arrisku handian» Oklahoman. UNESCOren arabera, Montanan 1700 hiztun bizi dira, eta Oklahoman, 400 adineko hiztun.

«Etsaiak» izeneko 2017ko filmak elkarrizketa txeieneraz du. Egileek txeieneen kultura eta hizkuntzaz ondo dakiten pertsonak aurkitu zituzten, elkarrizketa hori egiazkoa izan zedin.

Txeienerak bere Wikipediako atala du, baina hutsa dago osorik.

XIX. mendearen amaieran Rudolf Peter misiolariak txeieneraren idazketa sortu zuen, latindar alfabetoan oinarrituta. 1970eko hamarkadan z hizkia baztertu eta horren ordez ts digrama erabiltzen hasi ziren.

Gaur egun idazkerak 13 letra eta 6 ikur ditu (horietako 5 tonua adierazteko erabiltzen dira):

[e] eta [t] artean /h/ fonema s gisa idazten da; [t] eta [k] artean h hizkia [ʃ] (euskarazko x) gisa ahoskatzen da, adibidez: nėstona [nehtóna] «zure arreba / ahizpa», nȧhtona [nahtóna] «arrotz».

Hizkuntzaren fonetika ez da oso zaila. Hiru bokal ditu bakarrik, baina bakoitza tonu ezberdinean ahoska daiteke, txineraz bezala, eta horrek esanahia alda dezake. Bost tonu ditu eta ikurrak erabiltzen dira haiek adierazteko (baina sarritan ez dira idazten): á, a, ė, ā, ô.

Txeieneraren kontsonanteak honako hauek dira: [p], [v], [m], [t], [s], [n], [h], [ʔ], [ʃ], [k].

Txeieneraren pertsonak adierazten dituzten izenordainak hizkiak dira, aditzei eransten zaizkienak. Haren ezaugarri morfologikoak algonkin hizkuntzen artean ohikoak dira: lau pertsona (lehenengoa, bigarrena, hirugarrena, laugarren pertsona «hurbila» eta laugarren pertsona «urruna»), bi numero (singularra eta plurala), izenak «bizidunak» ala «ez bizidunak» dira eta «gu» izenordainak solaskidea barne ala kanpo dagoenean bereizten du.

«Laugarren pertsona urruna» arreta jartzen ez zaion pertsona da; esaldi batean bi ekintzaile baino gehiago daudenean, horietako bat «laugarren pertsona urruna» da: ekintzaile hori «biziduna» denean -o edo -óho atzizkia eransten zaio, aditzei ere atzizki horiek eransten zaizkie.

Pertsonen adierazleak honako hauek dira:

1. ná- — lehenengoa;
2. né- — bigarrena;
3. é- — hirugarrena.

Adierazle horiek atzizki ugariekin lotzen dira, adibidez, -me atzizkiarekin «gu (solaskidea gabe)» adierazteko hurrengo esaldian bezala: nátahpetame «Gu (zu ez zaude gure taldean) handiak gara».

Txeienera antzinako algonkin hizkuntzatik eratorri zen. Aldaketa fonetiko nabariak izan ziren hizkuntzaren garapenaren bidean, adibidez, antzinako algonkin *erenyiwa («gizon») hitza hetane bihurtu zen:

• hasieran -wa atzizkien galera izan zen (*erenyi);
• gero -yi- hotsen multzoa /i/ bihurtu zen (*ereni);
• */r/ hotsa /t/ bihurtu zen (*eteni; gaur egun algonkin hizkuntzen artean atikemekw hizkuntzak bakarrik gordetzen du [r]);
• /h/ hotsa hitzaren hasieran agertu zen (*heteni);
• azken bi bokalak aldatu egin ziren (hetane).

Txeieneraren hitz batzuk eta haien antzinako formak:

• ame (antzinako forma: *pemyi «gantz»);
• he’e (*weθkweni «haren gibela»);
• hē'e (**eθkwe·wa «emakume»);
• hetane (*erenyiwa «gizon»);
• ma’heo’o («izpiritu santu, jaungoiko»);
• matana (*meθenyi «esne»).

• Txeienerazko Wikipedia