Cadreita

Erromantze izenaren esanahia "ur-jauzia" da, latinezko "kataracta" hitzetik datorrena. Gaur egungo izenak ematen duen emaitza nafar-aragoierazko fonetika da, -kt- taldea it- bihurtzen duena (gaztelaniaz -ch- bilakatuko litzatekeena). Adibide gisa, Gaztelan Las Caderechas herria dago (izen hori -kt- izatetik -ch- izatera igaro zen). Gainera, Aragoin, Urdoze eta Aragoze artean, urmael bat dago, jatorri eta esanahi berekoa. Frantziako Estatuan hainbat Chalette eta Charette herriak ere agertzen dira.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Kadreita edo Kadereita nolabait euskaratuta,[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Gaderieta forma proposatzen zuen, eta 1990ean Cadreita aukeratu zuen arren.

Cadreitako armarriak honako blasoi hau du:[6]

Cadreitako banderak Cadreitako armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Herria, Nafarroa hegoaldean kokatzen da, Tuterako merindadearen iparraldean. Herria Milagro eta San Adrian elkartzen dituen NA-134 errepidearen ondoan kokatzen da. Los Abetos abiapuntutzat harturik N-121 errepidetik bi kilometrora dago, AP-15 autobidetik kilometro batera, N-232 errepidea Alfaron hartuta hamar kilometrora eta AP-68 autobidetik kilometro batera.

Cadreitako klima mediterraneo kontinentala da, udaberri eta udazken leunekin eta negu hotz eta uda beroekin. Urteroko tenperaturak 35 °C eta -5 °C inguruetan mugitzen dira, batez besteko tenperatura 14 °C dela. Ohiko haizeak zierzoa eta hegoaldeko haizeak dira, bata hotza eta bestea beroa. Prezipitazioei dagokienez, urriak dira Nafarroako gainontzeko guneekin alderatuta, baina Erriberako beste herriek jasotzen duten euriaren antzera, 500mm.

Jatorrizko landaredia eta basoak ia erabat galdu da, eta, gaur egun, Ebro ibaiaren ondoko zuhaixkak eta birlandatutako zuhaitzak baino ez daude.

Cadreitan dagoen, itsasoaren mailatik 268 metrora, Nafarroako Gobernuak 1920n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]

Datu klimatikoak (Cadreita, 1920-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	22.0	29.0	31.0	37.0	39.5	41.0	39.5	37.0	33.0	26.5	21.0	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	12.2	16.4	18.2	22.9	27.5	30.3	30.3	25.8	20.2	13.7	9.8	19.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.9	10.2	12.3	16.6	20.6	22.9	23.0	19.2	14.6	9.1	5.7	13.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.0	1.6	4.0	6.3	10.3	13.8	15.5	15.7	12.7	9.0	4.0	1.6	8.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-10.0	-8.5	-7.0	-2.5	1.0	5.0	8.0	5.0	2.0	-2.0	-8.0	-11.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	26.0	24.2	22.7	45.7	43.7	35.0	15.6	18.5	35.2	44.0	33.1	30.0	373.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	18.0	31.2	25.0	43.0	30.3	98.2	33.5	46.1	64.5	36.0	32.7	27.8	98.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.5	7.3	7.0	9.4	9.4	6.1	4.5	4.5	6.1	8.9	8.8	7.8	88.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.8	1.0	0.4	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.8	3.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Antso V.a Ramiritz

Antso V.a Ramiritz erregeak 1084an musulmanak birkonkistatzen dituen herrietako bat da, eta ondoren, 1093an, Sant Ponç de Tomièirasko monasterioari ematen dio, herrixka horrek zuen gazteluarekin batera.

Sant Chuan d'a Penyako kronikak dioenaren arabera, Ramiro II.a Aragoiko erregeak eta Gartzia V.a Ramiritz errege iruindarra Vadoluengoko Itunarekin zituzten ezberdintasunak orildu ondoren, errege nafarrak seme gisa (adopziozkoa, ulertzen da) Ramiro erregerari, heredatzeko moduko zerbait emateko eskatu zion. Ondorioz, Ramirok Siresa, Erronkaribar, Cadreita eta Valtierra eman zizkion dohaintza-hartzailea bizi zen denborarako, baina baldintza batekin: hura hiltzean Aragoiko erregearengana itzuliko zirela. Eta, ondoren, omenaldia egin zitzaion. Baina 1117ko Tuterako foruetan ageri da, bere jurisdikzioari lotuta.

XIII. mendearen amaieran bi eliza zeuden herrian, San Migel eta San Salbatoreren omenezkoak. 1218. urtean, Cadreita Juan eta Gil Bidaurre aita-semeen jaurerria zuten, eta hauek Antso VII.a Azkarrari eman zioten, Subitza, Biurrun, Arre eta Arruazu herrietan zehar. 1221ean, Cadreitak Arguedas eta Valtierrarekin ermandadea egin zuen bere etsaien eta ureztatzeen aurka. 1235ean Cadreitako jaurerria eta bere gaztelua, Toledoko Rodrigo artzapezpikua, zituen, eta honek Nafarroako erregeari omenaldia egin zion agintzen zionari gerra egiteko; jaurerri hori bizirik zegoela eta artzapezpikua hiltzean erregearengana itzuli behar zuela adierazten zuen. Cadreitako gazteluko alkaideak Nafarroako Artxiboko Kontuen liburuetan kontsignatuta daude. 1335ean Gaztelako armadak herria suntsitu zuen, Pedro Manriqueren agindupean. Urte batzuk geroago (1348) izurri izurrite handi bat erail zen, eta bertako ia bizilagun guztiak hil ziren. Gaztelarren aurkako gerraren ondoren geratzen ziren zelaiak eta etxeak abandonatuta daude.[9]

1372an, Joana Valoisekoa erreginak betiereko askatasuna eman zien, petxa guztietatik, Cadreitako biztanle kristau eta mairuei, eta, erregeak zituen 200 kahitzetatik, harentzako 100 kahitzeak erein behar izan zituen, urtero, beste 100 petxak bizartuz. Erregeak, ondoren, Cadreitan, beste hainbat etxe, mahasti eta auzotar eskuratu zituen, eta beste hainbat ondasun eman zizkion. Karlos III.a Nafarroakoa erregeak Cadreitako gaztelua eta hiribildua Vianako Printzearen bilobari eman zizkion.

1446an, erregeak Mattin Uritzetik erositako ondasunak saldu zizkion Jaume Diaz Autxoa Vianako Printzearen ezkutari eta zalditegiari, printze horrek 1427an hiribilduko eta Corellako gazteluko kapitain eta alkaide izendatu baitzuen. 1446. urteko martxoaren 30ean, printzeak jurisdikzio altua eta ertaina eman zizkion, gehi hiribilduko jaurerria bere ezkutari eta zalditeriari, eta 3000 zalditeriako dukerriari.

Autxotarrek (Cadreitako jaunak) jaurerria gehiago instituzionalizatu nahi izan zuten, eta 1503an Cadreitako maiorazkoa Milagrora sortu zuten (diru eta lur asko goretsi eta oparitu zioten, hura baino handiagoa zelako), hiribildu horretan eta Tuteran, Valtierran, Milagron eta beste herri batzuetan zituzten lursailekin. Jaume Duaz Autxoa Graziana Armendaritzekin ezkondu zen, 1634an baronia gisa eraiki zuten izen horretako behe nafarrerazko leinukoa. 1504an Cadreitako jauna zen Jaume Duaz Armendaritze, bere seme-alabak Aragoiko erregearen zerbitzura zituena.

Cadreitako markesatua 1617an sortu zen, Nafarroako Erresuma Gaztelako Koroan sartu eta mende batera. Filipe III.a Austriakoak titulu hori eman zion Lope Diez Autxoa Armendaritzeri, Espainia Berriko erregeordeari, Santiagoko zaldunari, Indietako Zaintzako Errege Armadako jeneralari, Pedro Urtsua espediziokidearen senideari. 1617an markesatuaren oinordekoa Francisco Fernández de la Cueva eta Enríquez de Cabrera Alburquerqueko zortzigarren dukearekin ezkondu zen, Cuellarreko markesa, Alcañices y Balbasesekoa, Huelma eta Ledesmako kondea. Bere jaurerria 1745ean Alburquekeko dukearena zen, Cadreitako markesa, eta erregeak haren jurisdikzio kriminala eman zion, alkate nagusia, tenientea, errejidoreak eta beste ministro batzuk izendatzeko ahalmenarekin.[10]

Iberiar Penintsulako Gerrapean, 1810eko irailaren erdialdean, Frantzisko Espotz Minaren gerrilarien bigarren batailoia, Gregorio Krutxagak zuzendua, 24 orduko ibilaldi neketsuaren ondoren, Cadreita ingurura iritsi zen, Gaztelan babesteko asmoz. Gerrilariek Ebro ibaia igaro zuten frantziarren begien aurrean, sorbaldetaraino ura zeramatela, eta haiek ez ziren ausartzen jazartzera.

1745ean Alburquerqueko dukea zen Cadreitako jabea, eta erregeak Cadreitako markesaren titulua eman zion jabetza hori berresteko. Herriko jabea izateaz gain, alkate nagusia, tenientea, erregidoreak izendatzeko eta herrian legea betearaztearen arduraduna zen. 1845ean jaurerriak bertan behera geratzean, Cadreita udalerri independente bihurtu zen. Dena den, herriko jaunaren familia izandakoak, herriko lur gehienen jabe izaten jarraitu zuen, eta gerora, horrek hainbat gatazka sortu zituen herriko nekazariekin. 1850ean, herriak bi eskola zituen, bata mutilena eta bestea neskena. Mutilen eskolako maisuak 2850 erreal irabazten zituen urtero, baina nesken eskolako maistrak, 720 erreal baino ez zituen irabazten.

Herriko jarduera ekonomikoa nekazaritza izaten jarraitzen zuen XIX. mendearen amaieran, baina horrez gain, irina ekoizteko errota bat eta oihalgintzako tailer txikiak zeuden herrian. 1920ko hamarkadan herriak oliba eta garia ekoizteko errota, pattar lantegiak, aroztegiak, txokolatea ekoizteko lantegiak, kontserba enpresak eta oinetako tailer txikiak zituen. 1970eko hamarkadan cadreitarrek jaunarenak izan ziren landa-lurren jabetza lortu zuten, familiak beraiei saldu ostean.

Horren ondorioz, mendearen amaieran, lurren jabetzaren aldeko borroka bizi izan zen arredatarioen eta Alburquerqueko dukeen artean, azken 3 mendeetan horiek izan baitira Cadreitako udalerri osoaren jabeak. Horren ondorioz, hautagaitza independente batek, Euzko Alderdi Jeltzalea, Langileen Alderdia eta Herri Batasuna bezalako alderdien babesarekin, 1979ko lehenengo udal hauteskunde demokratikoetan Udaleko 9 zinegotzietatik 5 lortu zituen.[9]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Udaletxe zaharra, herriaren erdiguneko plaza batean zegoen, baina eraikinaren egoera txarra zela eta, eraitsi eta berria eraiki zuten toki berdinean. Eraikinak beheko solairu eta honen gainean eraikitako beste bi solairu dauzka, eta fatxadek bi plazetara ematen dute. Udaletxearen diseinua plazako elizaren estiloa kontutan hartuz egin zen.

• HELBIDEA: Espainiako Plaza, 3

Cadreitako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Berta Pejenaute Prat da, Navarra Suma zerrendakoa. Zinegotziak 8 daude:[12]

• Jose Maria Palacios de Mier (Navarra Suma)
• Maria Preciado Cambra (Navarra Suma)
• Pablo Castillejo Preciado (Navarra Suma)
• Isaias Ignacio Mitilino Cambra (Navarra Suma)
• Cristina Cambra Preciado (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Maria Jesus Pueyo Ciaurriz (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Javier Carcar Ochoa (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Manuel Rodriguez Rodriguez (Nafarroako Alderdi Sozialista)

Cadreitako Udalan 12 batzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:

• Gazteria (Pablo Castillejo Preciado)
• Kultura (Maria Preciado Cambra)
• Osasuna (Berta Pejenaute Prat)
• Nekazaritza (Isaias Ignacio Mitilino Cambra)
• Kirola (Pablo Castillejo Preciado)
• Jaiak (Maria Preciado Cambra)
• Gizarte Ongizatea (Berta Pejenaute Prat)
• Ingurumena (Isaias Ignacio Mitilino Cambra)
• Lan Publikoak (Jose Maria Palacios de Mier)
• Hirigintza (Jose Maria Palacios de Mier)
• Ogasuna (Berta Pejenaute Prat)
• Langileak (Berta Pejenaute Prat)

1979tik, Cadreitak 8 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, Cadreita ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[15]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Cadreita eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 2,08k zekien euskaraz, 2010ean % 2,06k eta 2018n % 1,00k.

• San Antongo jaia edo Neguko jaia, urtarrilaren 17an
• Kintoak, maiatzaren 1etik hurbilen dagoen asteburuan
• San Migelgo jaiak, uztailaren 15etik 22ra
• Tomatearen eguna, abuztuaren azken igandean
• Gazteriaren jaiak, irailaren 29tik hurbilen dagoen asteburuan