Bordele

Bordele[1] (frantsesez: Bordeaux, /bɔʁ.do/ ahoskatua; okzitanieraz: Bordèu) Frantziako hego-mendebaleko Akitania Berria eskualdearen eta Girondako departamenduaren hiriburua da, bertan prefetura baitago.

Bordele
Bordeaux
Bordèu
Frantziako udalerria
Administrazioa
Estatu burujabe Frantzia
Frantziaren banaketa administratiboa Metropolitar Frantzia
Eskualdea Akitania Berria
Departamendua Gironda
MétropoleBordeaux Métropole
AlkateaPierre Hurmic
Izen ofizialaBordeaux
Commune-Franklin
Bordeaux
Jatorrizko izenaBordeaux
Bordèu
Posta kodea33000, 33100, 33200, 33300 eta 33800
Geografia
Koordenatuak44°50′16″N 0°34′46″W
Map
Azalera49.36 km²
Altuera6 m
MugakideakBlancahòrt, Talança, Begla, Merinhac, Peçac, Bassens, Lo Boscat, Bruge, Senon, Aisinas, Floirac eta Larmont
Demografia
Biztanleria261.804 (2021eko urtarrilaren 1a)
1.995 (2020)
alt_left 134.712 (%51,5) (%45,7) 119.724 alt_right
Dentsitatea5.303,97 bizt/km²
Informazio gehigarria
SorreraK.a. V. mendea
Ordu eremuaUTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuakMunich, Fukuoka, Axdod, Oran, Lima, Bristol, Los Angeles, Madril, Casablanca, Wuhan, San Petersburgo, Krakovia, Bamako, Riga, Quebec Hiria, Bilbo, Baku, Porto, Ramallah eta Uagadugu
bordeaux.fr

2008an, 250.000 biztanle baino gehiago zituen, eta metropoli-eremuak, 1.105.000 inguru. Zortzi kantonamendu edo auzotan banatuta dago. Herritarrek bordeles izena dute (frantsesez: bordelais).[2][3]

Bordele hirigune nagusietako bat da munduko ardogintzan. Sektorearen azoka nagusia, Vinexpo,[4] bertan egiten da eta eskualdean urtero 14,5 bilioi euroko salmentak dituzte:[5] han, Bordeleko ardoa ospetsua VIII. mendetik ekoizten da. UNESCOk XVIII. mendeko hirigune historikoa Gizateriaren Ondare izendatu zuen hiri eta arkitektura-multzo aparta delako.[6]

Geografia

Inguru naturala

Ozeano Atlantikotik 98 kilometrora, Paristik 500 kilometrora, Pauetik 172 kilometrora, Tolosa Okzitaniatik 220 kilometrora eta Donostiatik 200 kilometrora dago.

Garona ibaiak hiria zeharkatzen du; hirigunearen parean ia 500 metroko zabalera du. Horri esker, itsasontzi handiak hara iristeko gai dira, nahiz eta egun gehienak bokalean geratzen diren. Garona zeharkatzen duen azken zubia Bordelen bertan dago. Ibaiaren ezkerraldean ordoki zabala du, batzutan padurek ureztatua.

Klima

Klima ozeanikoa da (Köppenen sailkapenaren arabera Cfb); hala ere, eskualde ozeanikoak baino uda beroagoak eta negu epelagoak ditu. Edonola ere, euri ugari egiten duenez ezin dugu klima mediterraneoaren barnean sailkatu.

Atlantikotik datozen mendebaldeko haizeek neguak epeltzen dituzte eta, era berean, Bizkaiko golkoko uraren tenperaturak udak epeldu eta luzatzen ditu. Bataz besteko neguko tenperatura 6,53 °Ckoa da, baina klima aldaketa dela eta, azken neguak zertxobait beroagoak izan dira. Hotza arrunta bada ere, bitxia da elurra ikustea, hiru urtetik behin egiten baino ez duena. Bataz besteko udako tenperatura 19,51 °Ckoa den arren, 2001etik aurrera uda guztiak hori baino beroagoak izan dira, 2003koa (23,3 °C bataz besteko tenperatura izan zuena) errekorra izanik.[7]

    Datu klimatikoak (Bordele-Mérignac (1971–2000))    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 10.0 11.7 14.5 16.5 20.5 23.5 26.4 26.6 23.7 18.8 13.4 10.7 18.1
Batez besteko tenperatura (ºC) 6.4 7.6 9.6 11.6 15.4 18.3 20.8 20.9 18.1 14.2 9.4 7.3 13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 2.8 3.4 4.6 6.6 10.3 13.0 15.1 15.2 12.5 9.5 5.5 3.8 8.5
Pilatutako prezipitazioa (mm) 92 83 70 80 84 64 55 60 90 94 107 107 984.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 12.5 11.3 11.2 12.0 11.5 8.9 7.0 7.8 9.6 11.3 12.5 12.6 128.2
Eguzki orduak 107 114 180 177 222 225 243 243 183 134 91 72 1992
Iturria: Météo France[8]

Historia
Harrizko Zubia Garona ibaia zeharkatzeko.
Sakontzeko, irakurri: «Bordeleko konderria»

Erromatarren Burdigalaren aztarnak ikusgai dira oraindik Bordeleko kaleetan. Cardus Maximus eta Decumanus Maximus delako antzinako kaleak egungo hiriko erdiguneko kale nagusiak dira (Rue Sainte-Catharine eta Cours de l'Intendance, hurrenez hurren). Izan ere, Biturigarren hiriburua erromatarren garaian (Vituriges Vivisci, Burdigala), IV. mendetik aurrera, Akitaniako II. hiriburu bihurtu zen Bordele[9]. Erromako inperioaren garaian, Euskal Herria hego-iparralde zeharkatzen zuen galtzada batek lotzen zituen Galiako Burdigala (Bordele) eta Hispaniako Asturica (Astorga).

498. urtean frankoek Bordele hartu zuten, mendeetan amaitu ez zen gatazka bati hasiera emanez. Akitaniarrek eta euskaldunek, frankoen aurka bat eginik gehienetan, eutsi behar izan zioten 732. urtean Abdul Rahman Al Ghafiqiren erasoari, baina Oto I.a Handia gidari zuten oste eusko-akitaniarrek Bordele aldean makurtu behar izan zuten arabiarren aurrean; geroago, ordea, musulmanen aurrean garaipena erdietsi zuten frankoekin batera (Poitiersko gudua (732)). 816. urtean, Sigin Bordeleko kondea euskaldunekin batera altxatu zen frankoen kontra, baina Iruñean babesturik egon ondoren, gudu batean hil zuten franko germaniarrek[10]. Akitaniako dukerriarekin batera, Bordele Ingalaterrako koroaren mende geratu zen 1154an.

XV. mendean, Frantziako koroak betiko konkistatu zuen Bordele (1453, Castillongo gudua) eta Luis XI.ak bertan ezarri zuen Guienako parlamentua. Merkatari eta itsas hiri garrantzitsua izaki betidanik, lotura estuak izan zituen Bordelek euskal portu guztiekin eta XVIII. mendean Espainiako inperioaren ahuleziak erakusten hasi orduko Garonako portuak hazkunde handia izan zuen, Antillekiko merkataritzari eta esklaboen salerosketari esker[11]. Girondinoen hiriburua izan zen, Iraultzaren garaian[12], eta borboitarren alde agertu zen 1814an.

Bigarren Mundu Gerran, Euskal Gudarien Brigadaren ekintzek berebiziko garrantzia izan zuten, Bordeleko hiria alemaniar naziengandik askatzeko (1944).

Demografia

1999ko erroldaren arabera, udalerriak 215.363 biztanle zituen. 2005ekoan berriz hazkunde handia nabari zen 230.600 biztanle erroldatuak zeudelako. Gehienak frantziarrak izan arren, badaude italiar, espainiar (Bordeleko biztanleriaren % 20k espainiar arbasoren bat du), portugaldar, turkiar, alemaniar eta magrebtar komunitate handiak ere.

Bordelek egun 235.000 biztanle inguru dituenez, Frantziako bederatzigarren hiririk handiena da, baina inguruko eremu metropolitarra kontuan harturik, milioi bat biztanle baino gehiago izanik, seigarren handiena da.

Gertuko Communauté urbaine de Bordeaux-k 27 udalerri eta 714.727 biztanle ditu.

Biztanleriaren bilakaera
179318001806182118311836184118461851
104 676 91 652 92 219 89 202 99 062 98 705 104 686 125 520 130 927
185618611866187218761881188618911896
149 928 162 750 194 241 194 055 215 140 221 305 240 582 252 415 256 906
190119061911192119261931193619461954
256 638 251 947 261 678 267 409 256 026 262 990 258 348 253 751 257 946
196219681975198219901999200920142020
249 688 266 662 223 131 208 159 210 336 215 363 - - -

Ekonomia
Burtsaren plaza gauez.

Bordele Frantziako hego-mendebaleko hiri garrantzitsuena da. Frantziako seigarren portua (10.012.000 tona 1984an), bertatik banatzen dira Bordeaux ardo ospetsuak. Aerodromoa (Mérignac), petrolio findegiak (Bec d´Ambès, Pauillac), ontziolak, industria metalurgikoa, elektrikoa, hegazkinak, janari industria, zurgintza, kimika industria.

Kultura

Ondarea

Paris ondoren, Bordele da Frantzian monumentu historiko izendatuta eraikin gehien dituen bigarren hiria. Horien artean da Bordeleko katedrala.

Hiriko kaiak (Port de la Lune), Garona ibaiaren ertzetan eraikitakoak, UNESCOk izendatu ditu Gizateriaren Ondare.

Pessac auzuneko Cité Frugès delako hirigintza-antolakuntza modernoa, Le Corbusier arkitektoak 1924an diseinatua, eta gaur egun Zone de Protection du Patrimoine Architectural Urbain et Paysager gisa sailkatua.

Bestalde, bertan hiri honetako nahiz Akitaniako historiari buruzko Akitaniako museoa ere badago.

Hezkuntza

Bordeleko Unibertsitatea Frantziako osoko garrantzitsuenen artean dugu. Lau zentro nagusi hartzen ditu barne. 1441ean Pey Berland artzapezpikuak sortua, Frantziako Iraultzak 1793an desegin arren, 1808an Napoleon I.ak berrezarri zuen. Egun, 70.000 ikasle inguru ditu eta Europa osoko campus handienetariko bat (235 ha) du.

Unibertsitatetik kanpo goi-eskola asko ere baditu, ingeniaritza, enpresa eta hainbat zientzia irakasten dituztenak.

Gastronomia

Gastronomian, mundu mailan ezaguna da Bordeleko ardoa. Gorri zein zuria, eskualdean 14.000 ekoizle, 117.514 ha-mahasti, 400 merkatari inguru daude. Gorria egiteko cabernet sauvignon, cabernet franc, merlot, petit verdot eta malbec barietateko mahatsak erabiltzen dituzte. Zurirako, berriz, sauvignon blanc, sémillon eta muscadelle. Urtean bataz-besteko ekoizpena 960 milioi botilakoa da[13].

Hiriko gozogintzaren izarra canelé izeneko bizkotxoa da, XVIII. mendean Deikundearen mojek asmatua. Lanproia, saihetsarteko edo entrecôtea eta behiki bordeles erara ere ospetsuak dira.

Eraikinak
Bordeleko Antzoki Handia.
  • Bordeleko katedrala edo Saint-André eliza (XII. mendeko habeartea, XIV. mendeko koroa)
  • Sainte-Eulalie eliza (XII-XVI m.)
  • Sainte-Croix eliza (XII-XIII m.)
  • Saint-Michel eliza (XIV-XVI m.)
  • Saint-Michel dorrea, Frantziako hegoaldeko orratzik luzeena (109 m)
  • Notre-Dame eliza (XVII-XVIII).
  • Gallien jauregiaren eta anfiteatro baten hondakinak (III. m.).
  • Bordeleko Antzoki Handia (V. Louis, 1773-1780), prefetura eraikuntzak, La Place de la Bourse (Gabriel), udaletxea, artzapezpiku egoitza zaharraren ondoan eta Le Jardin Public lorategi-pasealekua (Tourny, XVI. m.).
  • Antzinako hiriko ateak: Porte de la Grosse Cloche (XIII-XV. m.), Porte de Bourgogne eta Porte d'Aquitaine (XVIII. m.).
  • Tour Pey-Berland edo Pey-Berland dorrea: 1480-1500 bitartean eraikitako dorreak.
  • Artzapezpikutegia ere badago.
  • Museoak:
  • Kirol instalakuntzak:

Garraioa

Hedabideak

Sud Ouest eskualdeko egunkariak hiri horretan dauka egoitza nagusia. 20 minutes, Direct Bordeaux 7 eta Métro doako egunkariak bordeles argitalpenak ere badituzte.

France 3 Aquitainek hirian France 3 Bordeaux-Métropole izeneko kanala du[14].

Kirola

Girondins de Bordeaux futbol taldea hiriko kirol-talde ospetsuena da, bere etxeko partiduak Stade Jacques Chaban-Delmas estadioan jokatzen dituelarik. Estadio honetan Union Bordeaux Bègles errugbi taldeak ere jokatzen du, egun Top 14 ligan dabilena.

Cricket talde bat ere badu, Frantziako indartsuenetariko bat dena. Txirrindularitzan 250 metroko zurezko belodromo bat, Vélodrome du Lac, du Pistako Txirrindularitza UCI Munduko Txapelketaren probak antolatzen duena. Gertuko Côte d'Argenten surflariak aritzen dira, batez ere, Lacanaun.

Hauexek dira talde profesionalak:

Izena Kirola Maila Egoitza Sorrera Tituluak
Girondins de Bordeaux Futbol Ligue 1 Stade Chaban-Delmas 1881 6
Union Bordeaux Bègles Errugbi Top 14 Stade Chaban-Delmas 2006 9
JSA Bordeaux Basket Saskibaloi Pro B Salle Jean-Dauguet 1938 0

Bordeles ezagunak

Herri eta hiri senidetuak

Bordele ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

Erreferentziak
  1. Euskaltzaindia. 36. araua: Frantziako Errepublikako eskualde-, departamendu- eta hiriburu-izenak. .
  2. «bordeles - OEH - Orotariko Euskal Hiztegia» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-03-17).
  3. «bordeles - Elhuyar hiztegiak» hiztegiak.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2021-03-17).
  4. www.vinexpo.com
  5. Ventoris.fr. Portage salarial à Bordeaux et communauté urbaine. .
  6. BBC News. (2007-6-28). In Pictures | In pictures: New World Heritage sites. .
  7. GHCN climate, GISS world climate averages, 1971–2000
  8. Météo France
  9. Cocula, Anne-Marie. (2010). Histoire de Bordeaux. Le Pérégrinateur éditeur.
  10. Dillange, Michel. (1995). Les Comtes de Poitou, Ducs d'Aquitaine (778-1204). Geste éditions, 304 or. ISBN 2-910919-09-9..
  11. Denis, Vincent. (2008). Une Histoire de l'identité. France 1715-1815. Champs Vallon, 130 or..
  12. Chauvot, Henri. (1856). Le Barreau de Bordeaux de 1775 à 1815. Paris: Auguste Durand, 275 or..
  13. IntoWine.com. Bordeaux Wine Region in France: World's Most Famous Fine Wine Region. .
  14. France 3. Bordeaux Métropole. .
  15. 2009 Bristol City Council. Bristol City – Town twinning. .
  16. (Gaztelaniaz) Portal web del Ayuntamiento de Madrid. (Noiz kontsultatua: 2018-08-09).
  17. 2006–2009 Municipal Directorate of the Presidency Services International Relations Office. International Relations of the City of Porto. .
  18. Saint Petersburg City Government. Saint Petersburg in figures – International and Interregional Ties. .

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.