Bogota

Köppenen sailkapen klimatikoaren arabera, hiriak Cfb klima epela du (batzuetan Csb). Altuera handia duenez, Bogotak mendiko klima du; latitude baxua duenez, urtean zehar oszilazio termiko txikia du. Tenperaturak 5 eta 19 °C bitartekoak izan ohi dira, eta urteko batezbestekoa 13 °C da.

Ekuatoretik hurbil dagoenez, lau denboraldi nagusi besterik ez ditu: bi eurite-aldi eta bi estazio lehor. Prezipitazioa ugaria da martxotik maiatzera eta urritik azarora bitartean, ia ipar hemisferioko udaberriko eta udazkeneko ekinozioekin batera, eguzkiak ekuatore-lerrotik zeharkatzen duelako eta eguzki-erradiazioa handiagoa delako, oihaneko beroa handituz eta inguru horretan ekaitzak sortuz.

Urteko sasoirik lehorrenak, berriz, urtarriletik otsailera eta ekainetik abuztura bitartekoak dira. Lainoa hidrometeoro arruntena da: 220 egun lainotsu daude urtean, batez beste.[10]

Kazkabarra oso noizbehinka gertatzen den fenomenoa da; batez beste, urtean hiru aldiz gertatzen da —1939 eta 2008 bitartean 231 gertaera erregistratu dira—. Kazkabar-ekaitzak arratsaldeko orduetan gertatzen dira euri-sasoietan.[11][12]

Hilabete beroena maiatza da, 14 °C inguruko batez besteko tenperaturarekin. 13 °C-ko batezbestekoarekin eta 5 °C-ko batezbesteko minimoarekin, hilabete hotzena urtarrila da. Hilabeterik euritsuena urria da, 106 mm-ko prezipitazioarekin, eta urtarriletik hilabete lehorrena da.

Bogotako mugen barruan, erregistratutako tenperaturarik altuena 30 °C-koa izan da, eta baxuena, 7,1 °C-koa. Bi erregistro horiek Guaymaral aireportuko estazio meteorologikoan lortu dira.

2017ko otsailaren 8an Bogotak 25,1 °C-ko tenperatura erregistratu zuen, azken 60 urteetako hiriko altuena, Hidrologia, Meteorologia eta Ingurumen Azterlanen Institutuaren arabera (IDEAM).[13]

Datu klimatikoak (Bogota, El Dorado nazioarteko aireportua)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.9	24.8	24.9	23.2	23.5	23.1	22.4	23.6	23.3	23.6	24.0	23.8	24.9
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	19.9	19.9	19.9	19.5	19.2	18.7	18.3	18.6	19.0	19.2	19.3	19.5	19.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	5.5	6.4	7.6	8.5	8.7	8.3	7.7	7.3	7.1	7.6	7.9	6.3	7.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	−3.0	−6.4	−3.2	0.0	0.7	1.0	0.4	−1.5	−0.2	0.5	−3.0	−6.0	−6.4
Euria (mm)	29.4	41.1	65.3	103.0	92.2	53.8	41.9	45.9	70.0	107.0	91.3	52.8	793.7
Euri egunak (≥ 1 mm)	8	11	14	18	20	18	17	16	16	18	17	12	185
Eguzki orduak	187.1	148.2	143.1	109.8	112.9	113.9	136.3	137.3	122.1	120.7	130.8	162.9	1625.1
Iturria: [14]

"Muiska Baltsa" El Doradoren kondairaren aipamena eginez, kolonaurreko pieza, Bogotako Urrearen museoan.

Bogotaren inguruko zonaldetan, Pubenzan bezala, Tocaiman, erreminta-hondarrak aurkitu dira, eta horiek Karbono-14 bidezko datazioan duela 4.000 urte kokatzen ditu gutxienez, izotz-aroan.[16] Glaziazioa amaitu zenean, gaur egungo Bogota inguruko basoa azpi-mortuko landarediz estaltzen hasi zen, duela 12.000 urte gutxi gorabehera. Garai hartan ehiza-animalia ugari zeuden, hala nola untxiak, oreinak eta, agian, mastodonteak eta zaldiak.[16] Aurrekoaren ondorioz, seguru asko, ehiza taldeak inguru horretan sartzea sustatu zen. Garai hartan, Magdalena bailarako bizilagunek hasi zuten goi-lautada bisitatzen modu erdi-iraunkorrean.[16]

Duela 5.000 urtetik, baratzeko eta buztinezko jarduerak egiten hasi ziren, eta oreinen kontsumoa jaisten hasi zen eta akuriarena, berriz, gora egiten. Gero, bertako biztanleek akuria etxekotu zuten. K.a. 500. urtean, artoaren eta patataren laborantza oso hedatuta zegoen. Gaur egungo aroaren 800. urtearen inguruan, muiskak (txibtxa-familiako herri indigenarik garrantzitsuena) inguru horretan bizi ziren, jatorri txibtxarreko migrazio baten ondorioz; migrazio hori beste lurralde batetik zetorren (ziur aski Erdialdeko Amerikatik), eta aurreko populazioarekin nahastu zen.

Kultura muiskak ez zuen idazketarik izan, eta, horregatik, kronistek aborigenen historia berreraiki zuten, 1470. urteko ahozko kontakizunen bidez, Bogota gobernatzen zuenean Saguanmachica zipak. Muisaren gizarte-antolakuntzaren eskalako gailurrean monarka absolutua (Zipa) zegoen, eta ondoren jekeen eta mohaneen erlijio-geruza. Ondoren, gerlariak zeuden, eta haien atzetik artisauak, merkatariak, nekazariak eta abar.

Uste da muiskek giza sakrifizioak egin ahal izan zituztela gerran harrapatutako edo beste tribu batzuetara erositako gazte birjinekin. Hala ere, ez dago horren ebidentzia sendorik edo egiaztagarririk. Zehaztasun handiko egutegi bat eta egitura juridiko konplexu bat ere sortu zuten, «Nemequene kodea» izenekoa. Bestalde, muis-eraikuntzak material galkorrekin eraiki ziren, eta Europako konkistatzaileak iritsi ondoren, ezin izan zuten zutik iraun.

Gonzalo Jiménez de Quesada, espainiar konkistatzailea eta Bogotako fundatzailea.

Santa Martatik espedizioan 200 gizonekin baino gutxiagorekin iritsi, eta Muiscak garaitu eta Bogotako sabana konkistatu ondoren, horietatik 70 soilik geratzen zitzaizkiola, Gonzalo Jiménez de Quesadak hiriko "de facto" fundazioa egin zuen. Zeremonia 1538ko abuztuaren 6an izan zen, hamabi bohio eta kapera bat eraikita Thybzaca izeneko tokian (gaur egun Teusaquillo).[17] Uste da gertaera Chorro de Quevedo Plazoletan gertatu zela, nahiz eta ez dagoen hori baieztatzeko dokumenturik.[18] 1539ko apirilaren 22an, Jiménez de Quesadak Santaféren "fundazio juridikoa" ere egin zuen, Nicolás Federmannekin eta Sebastián de Belalcázarekin.[19] Hasiera batean Nuestra Señora de la Esperanza (Itxaropenaren Ama) deitua, fundazio juridikoan Santaféren izena aldatu zuen.

Karlos I.a enperadorearen errege zedulak hiri kategoria eman zion Santaferi, 1540ko uztailaren 27an.[20] Santaféko kabildoa 1539an ezarrita zegoen, eta 1548an enperadoreak oso noble, oso leiala eta Erreinu Berriko hiririk zaharrena tituluak eman zizkion, eta armarriz arrano beltza urrezko soro baten gainean, atzapar bakoitzean granada bana duela.[21]

Jiménezek, 1538an, Santafé inguratzen zuten lurralde guztiak Granadako Erresuma Berria izendatu zituenetik, Santafé Granadako Erresuma Berriko Audientziaren (1550ean sortua) gobernuaren egoitza izan zen kolonialdi osoan, eta Peruko Erregeordetzaren mende egon zen.

1717tik aurrera, Granada Berriko Erregeordetzaren hiriburua izan zen, erregeordeak bertaratuta, Cartagena de Indiasekin lehiatu ondoren.[22] 1783an, erregeordeak batzorde zientifiko bat sortu zuen, José Celestino Mutisek zuzendua. Santafeko muinoetan hasi zituen bere ikerketak, gerora Espedizio Botanikoa deituko zitzaionaren lehen urratsak.[23] Alexander von Humboldtek Bogota bisitatu zuen XIX. mendearen hasieran, bere erakunde kultural eta zientifikoak erakarrita, eta horien artean zegoen lehen behatokia astronomikoa, Mutisek sustatutakoa.[24]

Hirian Erregeordetzako kreole garrantzitsuenetako batzuk bizi ziren (Policarpa Salavarrieta eta Antonio Nariño bezalako maisuak), eta, beraz, independentziarako gune nagusietakoa izan zen. Aipatzeko da "Llorenteren loreontzia" izena duen gertaera: Francisco eta Antonio Morales anaiek loreontzi bat erosi behar zuten Espainiatik etorri berri zen goi funtzionario baten ohorezko afaria apaintzeko. Loreontzia erostera José González Llorente merkatari espainiarrengana jo zuten, baina honek modu txarrez uko egin zion loreontzia saltzeari. Horrek hirian zehar edatu zen liskarra eragin zuen. Gertaera honek Independentziaren aldeko borroken hasierari eman zion. Nahiz eta eskualdea espainiarrek 1816an berriro berreskuratu, 1819an behin betiko independentzia erdietsi zen Boyacáko guduarekin.

Bogota 1868an.

Hiria Kolonbia Handiaren hiriburu bihurtu zen 1830 arte, Ekuador, Venezuela eta Kolonbiako gaur egungo estatuei hasiera emanez desegin zenean (Panama 1903an bananduko zen).[25] Mende horren gainerakoan, Kolonbiako historia gerra zibilen jarraipena izan zen. Garrantzizkoena Mila Eguneko Gerra izan zen, non Kontserbadoreak eta Liberalek XIX. mendearen bukaera eta XX. mendearen hasiera bitartean desegin baitzuten herrialdea.

Bogotako Barruti Federala 1861eko ekainaren 23an sortu zen, hiria orduko Kolonbiako Estatu Batuetako gobernu federalaren egoitza izan zedin.[26] Garai hartan, Artzapezpiku eta San Frantzisko ibaiak (iparraldetik), Fucha (hegoaldetik), Bogotá (mendebaldetik) eta ekialdeko muinoak (ekialdetik) ziren barrutiaren mugak. Hala ere, 1864an kendu zuten eta bere lurraldea Cundanimarcako Estatu Subiranora itzuli zen.[26][27]

1876an, hiriko Kontzejuak kaleen eta karreren nomenklatura eta zenbakikuntza ezarri zuen, kaleen izen tradizionalak elkarren segidako zenbakiekin aldatuta, gaur egun erabiltzen diren bezala.[28] Kolonbiako Estatu Batuetan (1863 - 1886), Bogotak Kapital Federalaren titulua jaso zuen eta bere auzo bakanak kantoien kategoriara igo ziren. 1889an, Bogotako Trenbidearen lehen linea estreinatu zen San Victorinotik Facatativaraino,[29] eta XIX. mendearen amaieran, trenbideak 100 km baino gehiago zituen, eta lotuneak eginda, herrialdeko hainbat eremutara iristen zen, baita Karibe itsasoraino ere. 1884an, mandoek bultzatutako tranbia-zerbitzua erabiltzen hasi zen (Bolibar plazatik Txapinerora), eta 1910ean tranbia elektrikoaren sistema ere gauza bera egin zuen, 1940ra arte hiriaren eta haren inguruko hainbat lineatan zabaldu baitzen. Trenarekin batera, garraiobide horiek izan ziren 1912an 120.000 biztanle baino gutxiago zituen hiri honen garapenaren zutabeak.[30]

1905ean, erabat berrantolatu zen Kolonbiako lurralde-banaketa, eta, apirilaren 11ko 17. legearen bidez, Bogotako Hiriburuko Barrutia izeneko eremua sortu zen berriro.[26][31][32] Banaketa hori 1910ean indargabetu zen eta barrutia urte horretan bertan desagertu zen, eta Bogota berriz ere [33]Cundanimarcako udalerri bihurtu zen.

1920an inauguratu zen Bogotan Latinoamerikako lehen aireportua, eta hirirako energia elektrikoaren hornidura etengabea hasi zen. Horretarako, zentral elektriko bat eraiki zen Tequendamako jauzian, oraindik ere martxan dagoena. Hurrengo hamarkadatik aurrera, hirigintza-proiektuak egin ziren, hiriaren sorreraren laugarren mendeurrena zela eta: hirigunea Teusaquillo auzoan, unibertsitate-hiria, parke nazionala eta Nemesio Camacho El Campín estadioa. Hala ere, loraldi hori geldiarazi egin zen Jorge Eliécer Gaitán hil ondoren, 1948ko apirilaren 9an. Ondoren, hiriaren zati bat suntsitu eta arpilatu zuten, Bogotazo izeneko gertakarian. Ondorioetako bat izan zen familia aberatsak, ordura arte hiriaren erdigunean bizi izan zirenak, pixkanaka hiriko beste sektore batzuetara joan zirela, hala nola Chapinero eta El Chicóra, baita inguruko beste herri batzuetara ere, hala nola Usaquen eta Subara.[29]

Hirian 1948an egin zen IX. Konferentzia Panamerikarrean, Bogotako Ituna sinatu zen, eta horrek Amerikako Estatuen Erakundea (AEE) sortu zuen.[34] 1950aren erdialdeko diktadura militarra, Gustavo Rojas Pinilla jeneralak zuzendua, hiriaren garapenean lagundu zuen, Ipar Autobidea eraikitzeari esker. 1961ean, Ciudad Kennedy auzoa eraiki zen, Estatu Batuetako gobernua buru zuen "Aurrerapenerako Aliantza"ren zati gisa.

1954. urtean, 1717ko 3640 Legegintzako Dekretuaren bidez, Bogotako Barruti Berezia sortu zen, Gustavo Rojas Pinilla presidenteak onetsia, eta 1955eko urtarrilaren 1ean sartu zen indarrean.[35] Hala, Cundinamarcako Administrazio Kontzejuko 7. Ordenantzaren bidez, Bosa, Engativá, Fontana herriei erantsi zitzaizkion. Bost urte geroago, barrutia 16 alkatetza txikiagotan banatu zen, atxikitako udalerriak barne. 1977an, La Candelariako alkatetza txikia sortu zen, eta 1983an, hegoaldeko etorkinek sortutako kaosa zela eta, gobernuak Ciudad Bolívar plana ezarri zuen, eta hura hiriko beste herri bat bihurtu zen.

Hainbat gertakari izan dira hirian 1960an hasitako Kolonbiako gatazka armatuaren esparruan. Besteak beste, hauek dira garrantzitsuenak: Dominikar Errepublikako enbaxada hartzea, Ipar Kantoiari eraso egitea, Justizia Jauregiaren hartzea, El Nogal Klubaren aurkako eraso terrorista, eta narkotrafikoak DAS eraikinari egindako atentatua.

1991ko Konstituzioarekin, Barruti Berezia Hiriburu Barruti bihurtu zen, eskualdeak herri bihurtu ziren eta barrutia 20 herritan banatu zen, Antonio Nariñotik banandutako Rafael Uribe Uribe barne.[36]

1994an Antanas Mockus alkate nagusi izendatu zutenetik, aldaketa handiak izan ditu hiriak. TransMilenio garraio-sistema garatu da, eta oinezkoentzako eremua berreskuratu da.[37] Horrekin batera, liburutegi publikoen sarea eta bidegorri sarea eraiki dira. Horrez gain, Pico y placa, Hora Zanahoria eta gizarte-programak bezalako neurriak ezarri dira, besteak beste, jantoki komunitarioak sortzea eta baliabide gutxiko biztanleentzako hezkuntza-estaldura handitzeko.