Errotazio

https://eu.wikipedia.org/wiki/Errotazio

1. LURRA, GURE PLANETA

Lurra eguzki-sistemako harrizko planetarik handiena da eta Eguzkitik hurbilen daudenetan hirugarrena. Eguzkitik 150 milioi kilometrotara dago, unitate astronomiko batera hain zuzen.

Lurraren forma geoidea da; alegia, poloetan zapalagoa den esfera forma du.

Lurra, zeruko gorputz guztien kasuan bezala, ez dago geldi-geldi unibertsoan, etengabeko higiduran

baizik. Aurreko gaian ikusi dugunez, aldibereko bi higidura ditu:

Translazioa: Lurrak bira egiten du Eguzkiaren inguruan, erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan, eta orbita eliptikoa dauka. Orbita osoa egiteko behar duen denbora lur-urtea da, zehazki kalkulatuta 365 egun, 5 ordu, 48 minutu eta 6 segundo. Higidura honek urtaroak eragiten ditu.

Errotazioa: Translazio higidura gertatzen den aldi berean, Lurrak bere ardatzaren inguruan ere egiten du bira, erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan. Bira bat egiteko behar duen denbora, 24 ordukoa, lur-eguna da. Higidura honek eguna eta gaua eragiten ditu.

Ondoren, bi higidura horiek zehatz aztertuko ditugu.

2. TRANSLAZIO-HIGIDURA: URTAROAK

Aurretik ikusi dugunez, Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten du bira, eta orbitak elipse itxura du (orbita

eliptikoa).

Eguzkia ez dago elipse horren zentroan; beraz, urtean zehar Lurra eta Eguzkiaren arteko distantzia aldatzen da. Eguzkitik hurbilen dagoen puntuari perihelioa (148 milioi km Eguzkitik) deritzo eta Eguzkitik urrunen dagoen puntuari afelioa (152 milioi km Eguzkitik).

Baina Lurretik Eguzkirako distantziaren aldaketa hori ez da urtaroen eragilea. Lurraren errotazio- ardatzaren inklinazioa da urtean zehar gertatzen diren hainbat aldaketaren eragilea; besteak beste, tenperatura-aldaketaren eta egunaren eta gauaren iraupen-aldaketaren eragile. Izan ere, Lurraren errotazio-ardatza inklinatuta dago ekliptikari dagokionez; ekliptika Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen orbita euskarritzen duen irudimenezko planoa da. Ekliptika paper erraldoi bat izango balitz, Lurrak translazioa egitean plano horretan utzitako marka litzateke orbita. Lurraren ardatzak eta ekliptikarekiko lerro perpendikularrak eraturiko angelua 23,5o-koa da.

Lurraren errotazio-ardatzaren inklinazioa eta Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen orbita eliptikoa adierazten duen irudia.

 

Lurraren ardatza ekliptikaren planoarekiko perpendikularra balitz, ez litzateke urtarorik egongo eta gainera, lur osoak argiztapen bera jasoko luke urte osoan. Gainera, tenperatura latitudearen menpe egongo litzateke. Eguerdiko Eguzkiak gogor joko luke ekuatorean, eta, latitudea zenbat eta handiagoa izan, Eguzkia hainbat eta baxuagoa egongo litzateke.

Lurraren errotazio-ardatza bertikala eta inklinatua adierazten duen irudia.

Lurraren errotazio-ardatza eta ekliptikaren planoa adierazten duen irudia.

Lurraren aldibereko bi higidurak: translazioa eta errotazioa.

Eguzkiak argi bera ematen du beti baina Lurraren errotazio-ardatza inklinaturik dagoenez, Lurraren hemisferioetara argi intentsitate desberdina iristen da, eta hemisferio bakoitzean urtaro desberdin bat izango da. Hona hemen lau urtaroen ezaugarriak:

1. Udaberriko ekinozioa. Martxoaren 21an hasten da. Bi hemisferioek argitasun bera dute, eta egunak eta gauak iraupen bera dute bietan (12 ordu), poloetan izan ezik; izan ere, egun horretatik irailaren 22ra bitartean Ipar Poloan eguna da eta Hego Poloan gaua.

2. Udako solstizioa. Ekainaren 21an hasten da. Ipar hemisferioan eguzki-ordurik gehien dagoen eguna da, eta, beraz, egun horretan dago bertan argitasunik handiena. Argi-izpiak perpendikular iristen dira eta tenperaturak altuak izaten dira. Eguzkia gorago dago zeruertzean eta horrenbestez ibilbide luzeagoa egin behar du irteten denetik sartzen den arte. Horregatik egunak luzeagoak eta gauak laburragoak dira.Hego hemisferioan alderantzizkoa gertatzen da: gaua luzeagoa da eta negua hasten da.

3. Udazkeneko ekinozioa. Irailaren 22an hasten da. Eguzkiak berdin jotzen du Ipar eta Hego hemisferioan, eta egunak eta gauak iraupen bera dute bietan (12 ordu). Egun horretarik martxoaren 21era, Ipar Poloan gaua da, eta Hego Poloan eguna.

4. Neguko solstizioa. Abenduaren 22an hasten da. Ipar hemisferiora eguzki-izpiak inklinaturik heltzen dira eta oso gutxi berotzen dute. Eguzkia zeruertzean beherago dago eta argitasun ordu gutxiago daude Ipar hemisferioan; izan ere, gauak egunak baino luzeagoak dira. Hego hemisferioak argitasun handiagoa dauka, uda hasi baita bertan.

3. ERROTAZIO-HIGIDURA: EGUNAK ETA GAUAK

Eguzkiaren irteerari eta sarrerari arretaz begiratuz gero, ekialdetik irten eta mendebaldetik sartzen dela ikusten dugu. Izan ere, Lurrak mendebaldetik ekialdera egiten du bira bere ardatzaren inguruan; hau da, erlojuaren

orratzen aurkako noranzkoan.

Lurraren errotazio-higiduraren ondorioz, eguna eta gaua daude, eta horiek txandakatu egiten dira.

Ordu-bitarteak

Lurra 24 meridianotan banatuz gero, elkarren ondoko biren arteko zonari ordu-bitarte esaten zaio. Bitarte bereko leku guztiek ordu bera dute, baina salbuespenak ere badira; adibidez, Espainian gertatzen dena.

Ordurako erreferentziatzat hartzen den meridianoa Greenwichekoa da. Horren ezkerretara (mendebaldea) dagoen herrialde bakoitzak, kontuan hartuta bertatik erreferentziako meridianora zenbat meridiano dauden, hainbat ordu kendu beharko ditu, eta eskuinetara (ekialdea) dagoen herrialde bakoitzak, berriz, batu beharko ditu.

Lurreko ordu-bitarteak

4. ILARGIA

4.1. Ilargiaren ezaugarriak

Ilargia da gure planetatik hurbilen dagoen astroa. Lurretik 384.000 km-ko distantziara da, eta Lurraren satelite natural bakarra da. Ilargiaren ezaugarriak ondorengoak dira:

Eguzkiaren atzetik, zeruan distirarik handiena duen astroa da; Ilargiaren distira eguzki-argiak haren gainazalean duen islapenetik dator.

Atmosferarik ez duenez:

o Meteoritoak ez dira desintegratzen; hain zuzen ere, Ilargiaren gainazalaren aurka talka egin eta krater handiak sortzen dituzte.

o Ilargian ez dago soinurik, honek ingurune materiala (adibidez, airea) behar baitu hedatzeko.

o Tenperaturak muturrekoak dira: eguzki-argiaren eraginpeko zonetan 100

oC-koak izan

daitezke, eta ilunpeko zonetan, ostera -150 oC-koak

o Ilargian ez dago higadurarik; izan ere, gainazalean ez dago urik, eta gainera, atmosferarik

ere ez dago.

Gainazalean, kraterrak izateaz gain, itsaso (urik eduki ez arren) eta mendi izeneko azalera lau handiak daude.

4.2. Ilargiaren higidurak

Ilargiak bi higidura ditu: Lurraren inguruko translazio-higidura eta ardatzaren inguruko errotazio- higidura. Translazio-higiduran orbita eliptikoa dauka, eta horren planoa ez dator bat Lurraren ekliptikarekin.

Bi higidurak egiteko denbora bera behar duenez, 27,3 egun hain zuzen, alde bera erakusten digu beti. Hori dela eta, Ilargiaren zati bat ez da inoiz ere Lurretik ikusten: Ilargiaren alde ezkutua.

4.3. Ilargiaren faseak

Lurraren inguruan bira egiten duenean eta Eguzkiak argiztaturiko Ilargi zatiaren arabera, Ilargiak forma bat edo bestea izango du. Lurretik begiratuta hainbat forma ikusten ditugu, ilargi-fase izenekoak:

1. Ilberria. Eguzkia, Ilargia eta Lurra lerro zuzenean daudenean, Ilargia erdian dagoelarik. Ilargia ez da ikusten, Eguzkiak argiztaturiko aldea Lurretik ikusten ez den ezkutuko aldea delako. Ilargiaren alde argiztatua Eguzkiari begira dagoena da, eta Lurrari begira dagoena argiztaturik ez dagoen aurpegia da. Beraz, ez dugu Ilargia ikusten.

2. Ilgora. Ilargia bi faseren (ilberriaren eta ilbetearen) artean dagoenean, Ilargiaren eskuineko aldea ikusten dugu argituta, eta Ilargiak D letraren itxura du.

3. Ilbetea. Eguzkia, Ilargia eta Lurra lerro zuzenean daudenean, Lurra erdian dagoela, Ilargiaren argiztaturik dagoen aurpegia ikusten dugu. Ilargi osoa ikusten da.

4. Ilbehera. Ilargia bi faseren (ilbetearen eta ilberriaren) artean dagoenean, Ilargiaren ezkerreko aldea ikusten dugu argituta eta Ilargiak C itxura du.