Bilboaldea

Bilboaldea[1] edo Bilbo Handia[2] Bizkaiko erdialdean kokatzen den eskualdea da. Gaztelaniazko Gran Bilbao izenetik Bilbo Handia izena maiz erabiltzen bada ere, eskualdearen euskal izen arautua Bilboaldea da. Bilboko metropoli eremuko zatirik garrantzitsuena da, hura osatzen duten 35 udalerrietatik Bilboaldeko 26ak daudela. Gainera, Bizkaiko hamar udalerri populatuenen artean bederatzi Bilboaldekoak dira.[3]

Bilboaldea
 Euskal Herria
Bilboaldearen satelite ikuspegia
Administrazioa
Herrialdea Bizkaia
UdalerriakAbanto-Zierbena, Alonsotegi, Arrigorriaga, Basauri, Barakaldo, Berango, Bilbo, Derio, Erandio, Etxebarri, Galdakao, Getxo, Larrabetzu, Leioa, Lezama, Loiu, Muskiz, Ortuella, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Trapagaran, Zamudio, Zaratamo eta Zierbena
Herri handienaBilbo
Geografia
Koordenatuak43°18′10″N 2°57′04″W
Azalera375,58 km²
Demografia
DentsitateaERROREA: ezin izan da automatikoki kalkulatu, arazoa konpontzeko egin klik hemen biztanle/km²

Muga egiten du iparraldera Mungialdea eta Abrako golkoarekin, ekialdera Busturialdea eta Durangaldearekin, hegoaldera Arratia-Nerbioirekin eta mendebaldera Enkarterriekin. Eskualdea 26 udalerriz osatzen da, izanik Bilbo hiriburua, eta guztira 850.000 biztanle baino gehiago ditu. Hala, Bizkaiko biztanleria handieneko eskualdea da, alde handiz. Hurrengo azpieskualdeetan banatu ohi da:

Geografia

Mugakideak

Mugakide hauek ditu: iparraldean Kantauri eta Abrako golkoa; ipar-ekialdean Mungialdea (Sopela, Urduliz, Laukiz, Gatika, Mungia eta Gamiz-Fika) eta Busturialdea (Morga); hego-ekialdean Durangaldea (Zornotza, Lemoa eta Bedia); hegoaldean Arratia-Nerbioi (Zeberio, Ugao eta Arrankudiaga); eta mendebaldean Enkarterri (Gueñes eta Galdames) eta Kantabria (Castro Urdiales).

Udalerriak
Bilboaldeko udalerriak
Bilboaldeko iparraldearen panorama
Bilboaldeko iparraldearen panorama
Armarria Udalerria Biztanleria (2023)[4] Lurraldea (km2)[4]
Abanto-Zierbena 9366 16
Alonsotegi 2.855 16
Arrigorriaga 11712 22,8
Barakaldo 98783 25,00
Basauri 40363 7,07
Berango 7625 8,9
Bilbo 342.484 41,6
Derio 7311 7,4
Erandio 23958 18,83
Etxebarri 11858 3,38
Galdakao 29338 31,28
Getxo 75430 11,84
Larrabetzu 2092 21,53
Leioa 32255 8,31
Lezama 2397 16,37
Loiu 2193 15,01
Muskiz 7178 20,95
Ortuella 8464 7,99
Portugalete 44919 3,19
Santurtzi 45699 8,73
Sestao 27364 3,61
Sondika 4492 6,84
Trapagaran 11749 12,85
Zamudio 3223 18,15
Zaratamo 1609 10,17
Zierbena 1492 12,48
GUZTIRA 853354 375,58 km²

Mendiak

Bilboaldea ez da oso eremu menditsua, eremu gehienak itsasotik gertu baitaude. Itsasotik urrunen dauden udalerriak mendi altuenak dituztenak dira, Bilboko hegoaldea bezala[5]. Hurrengo taulan ikusi daiteke Bilboaldeako zein udalerrietan dagoen eremu menditsua.

Udalerria Mendia Altuera (m)
Alonsotegi Gongeda 900
Erreztaleku 586
Barakaldo Tun Tun 79
Basauri Malmasin 362
Bilbo San Bernabe 224
Elorriaga 222
Pikotamendi 234
Artxanda 251
Kobeta 201
Arnotegi 426
Ganguren 474
Larreagaburu 117
Erandio Axpuru 95
Sepuruko atxa 71
Cabras 115
Karabezu 255
Galdakao Otalarre 293
Txaketolandea 232
Kukuzburu 426
Errekazabal 166
Meazabal 293
Larrabetzu Gaztelumendi 323
Goikomendi 274
Arrizuriaga 325
Munazorrotz 318
Loiu Lañamendi 246
Unbe 302
Muskiz Pico Ramos 225
Ortuella Larreineta 401
Santurtzi El mazo 319
Serantes 451
Trapagaran Mendibil 549
Bitarratxu 521
Zaitegi 522
Argalario 514
Garamillua 274
Zamudio Barreaga 363
Gazimendi 333
Iturritxualde 386
Zierbena Pico Ramos 225
El Peñon 167
Luzero 319

Hidrologia

Abanto eta Zierbana, Alonsotegi, Arrigorriaga, Barakaldo, Basauri, Berango, Bilbo, Derio, Erandio, Etxebarri, Galdakao, Getxo, Larrabetzu, Leioa, Lezama, Muskiz, Ortuella, Portugalete. Udalerri hauek Butroe, Ibaizabal eta Barbadungo unitate hidrologikoetan parte hartzen du. Azaleraren zati bat Barne Arroen Barrutian dago eta beste zati bat Kantauriko Barrutian[6].

Ontziratu gabeko beste ibai batzuk ere badaude: Kadagua ibaia, Erandion Asua ibaia, Barakaldoko Galindo ibaia eta Bilboko itsasadarrean amaitzen den Gobela ibaia, Leioa eta Erandio zeharkatzen dituena.

Azkenik, Araban jaio eta Santurtzin, Kanturi itsasoan, itsasoratzen den Nerbioi ibaiak osatzen duen Bilboko itsasadarra dugu[7].

Ingurune naturala

Bilboaldean, Gerriko Berdea dugu. Hiri inguruko espazioak dira, hainbat funtziorekin antolatuak: paisaiaren egituraketa, naturaren babesa eta aire zabaleko aisialdia. Normalean, antolamendu-plan berezien bidez arautzen dira, eta plan horiek estrategikotzat jotzen dituzte[8]. Bilboaldean, Gerriko Berdea hiri-inguruko eremuetan integratutako naturgune eta berdegune guztiek osatzen dute: mendiak, basoak, urtegiak, ibaiak eta errekak, hondartzak, padurak eta dunak, itsaslabarrak, etab. Ardatz nagusia Bilboko itsasadarra da, eta hiri-espazioarekin lotuta dago espazio libreen bidez.

Bilboaldeako Gerriko Berdea
Gune naturalak Bilboaldean.

Itsasadarra

Bilboko itsasadarra (Ibaizabalen edo Ibaizabalen itsasadarra ere deitzen zaio) Nerbioi eta Ibaizabalen sistemak osatzen duen bokalea da, bai eta azken ibaiadarrak ere, Bizkaiko Golkoan Kantauri itsasora iristen direnean. Bilbo zeharkatzen du eta hiria bitan banatzen du: eskuinean, Deustu, Uribarri, Begoña eta Otxarkoaga -Txurdinaga, eta ezkerrean, Basur-Zorrotza, Errekalde, Abando eta Ibaiondo.

Bilboko jurisdikzioa igarota, 23 kilometro egiten ditu itsasoratu arte, Santurtzi, Getxo eta Zierbena artean[9].

Bilboko klima

Klima

Eskualde osoa klima ozeanikoan dago (Cfb). Prezipitazio ugari ditu, klima ez oso beroa du udan eta hotzegia ere ez neguan. 1200 milimetro euri egiten ditu urtean.



Historia
Sakontzeko, irakurri: «Bilboko historia»

Historiaurrea

Garai honetarako iturririk ez dagoenez, arkeologiaren ekarpenak garrantzitsuak dira, besteak beste, A. Zubizarreta, I. Martín, J. Gorrochategui eta M. J. Yarritu.

Bestalde, I. García Caminok Bilboren jatorriari eta hura hiribildu gisa sortu zen arte izan zuen bilakaerari buruzko azken interpretazio-proposamenak aurkeztu ditu. [10]Bi premisatatik abiatzen da: Bilbo jaio aurretik (XIII.-XIII. mendeetan) baxu-Ibaizabalen inguruan antolatutako lurralde bat izatea eta Erdi Aroko Bilboren eta aurreko munduaren artean jarraitutasunik ez izatea.[11]

Historiaurreko aztarna zaharrenak Artxanda eta Pagasarriko mendietan daude. Artxandan, Ganguren eta Abril mendien artean, bost trikuharri ezagutzen dira. Horietako bi, oso hurbilekoak, hondeatu eta aztertu dira, Hirumugarrieta 1 eta 2, nekropoli berekoak, baina garai desberdinetan eraikiko ziren. Inguruetan, material litikoa agertu da hainbat tokitan, jendea ibiltzen zen lekukoa zela edo lantegiak eta herriak zeudela erakusten duen lekukotasuna.[12]

Itsasadarraren kontrako aldean, Pagasarri mendian, aztarna litiko batzuk baino ez dira ezagutzen. Egindako ikerketen ondoren, hipotesi hau egin daiteke: megalitismoaren jatorria Neolitoaren amaieran kokatu beharko litzateke, eta mendigune horiek okupatzea hazkunde demografikoaren eta ekoizpen-hedapenaren fasearekin lotuta dagoela. Fase horrek mendi-eremuak okupatzea eta, ondoren, hilobiak eraikitzea ekarriko luke.[13]

Antzinaroa

Geroagoko etapa batean, aurrekoarekin lotzen ez dena, erreferentea Malmasingo gotorlekua da, 360 metroko muinoa. Nerbioi eta Ibaizabal ibaien elkargunean dago, eta Pagasarri-Ganekogorta mendikoa litzateke. Burdinaren Aroan okupatutako gotorleku bat. Bertan, defentsarako zenbait mihise eta hobi zentrokide ikus daitezke. Horietan, azalean, eskuko errota bat aurkitu da, eta, gainera, errausketako nekropoli batekin lotuta dago. Elementu horiek nekazaritza ezagutzen duen populazioa islatzen dute, baina haren jarduera nagusia abeltzaintza izango litzateke, inguruko eremu menditsua dela eta. M. Unzuetaren ikerketen arabera, Zaratamon beste herri bat egon liteke, mendisistema berri bat kontrolatuko lukeena, eta, beraz, ibaiak muga izango luke haren eta aurrekoaren artean.

Erromatarren garaiko lekukotasunak urriak dira Bilboko eremuan: Adrianoren sestertzo bat (K.o. 125-128), Bizkaiko hiriburuko Erribera kalean aurkitua eta kostako aztarnategi erromatarren goraldiaren faseari dagokiona, eta Abrisketa, Finaga, Zaratpolamo eta Galdakaoko hilarriak, modu angeluzuzuzenean, nekro-inskripzio latindarrarekin. Horietatik, Finagakoa baino ez da ikertu; tama ina txikiko eraikin baten inguruan egituratzen du, eta zurezko hilkutxetan (IV-V. mendeak) egindako ehorzketak daude. Hala ere, nekropoli horiekin lotutako kokalekuak ez datoz bat izaera militarreko erromatar establezimenduekin, ez eta nekazaritza eta abeltzaintzako ustiategi handiekin, ez eta zastroekin edo barruti gotortuekin ere.

Era berean, Finagako ehorzketekin batera, bi hilobi aurkitu dira (VI-VII. mendeak). Hilobi horiek ajuarrarekin batera daude, eta erromatarretatik bereizten dira, hilobi-erritual desberdinei erantzuten dietelako. Ikerketen arabera, ajuar horiek lotura handiagoa dute eredu norpirenaikoekin bisigodoekin baino, eta datu horiek adierazten dute Pirinioen bi aldeetako gizarteen arteko harremana. Bestalde, aurkikuntzek erakusten dute Nerbioi ibaiaren zati horretan badela gizarte egituratu eta antolatu bat, hierarkia zehatzekin, eta inola ere ez arkaizatzailea.

Erdi Aroa

X. mendetik aurrera, Ibaizabalen (Finaga, Abrisqueta, Arrigorriaga, Barakaldo, Santurtzi) arro ertainaren eta baxuaren lurraldea eratzen hasten da. XII. menderako, Bilbo inguruko biztanleak monasterioen arabera antolatuta daude, horietako bat Begoñakoa da eta eredu feudalen arabera egituratuta dago.

Hemendik aurrera, XIII.-XIII. mendeek, nekazaritza eta abeltzaintzaren garapenak, Kantauriko zirkuitu komertzialen indarberritzeak eta artisau- eta merkataritza-taldeen sorrerak Bilboko hirigunea finkatzen laguntzen dute. Beraz, 1300ko foruduntasun-gutuna baino lehen, populazio bat dago itsasadarraren eskuinaldeko meandroan. Itsasadarra ez da nabigagarria, eta Gaztelako mesetaranzko bideak hasten dira. Horren lekuko da Santiago eliza (XIII. mendea), Begoñakoaren mende.[14]

1300ean, Diego López de Haro jaunak Bilboko portua dagoen herri bat sortu zuen eta bertako biztanleei Logroñoko Forua eman zien. J. Enriquezek eta E. Sesmerok (2000) XIII. mendearen bigarren laurdenean emandako aurreko foruduntasuna iradoki dute, baina ez zen oso eraginkorra izan. 1310ean, haren ilobak, Maria andreak, herria batu eta Bilboko merkataritza eta merkataritza indartzen laguntzen duten klausulak zabaldu zituen. Aurrerantzean, inguruko elizateek hiribilduari emandako muga jurisdikzionalen aurka borrokatzeko prozesua hasiko da, eta 1500ean emandako epaiarekin amaituko da. Epai horren bidez, Bilboko eremu juridikoa ia harresiaren perimetrora murrizten da.

Arkeologiak XIV. mendearen hasieran diseinatutako hirigintza-proiektu bakarra dagoela berretsi du, Zazpi kaleetako Bilbo. Proiektu hori lehendik zeuden hiru elementuri egokitu zaie: meandroa, Santiago eliza eta portua ingurunearekin lotzen duten bideak. Harresiaren eta alkazarraren eraikuntza -gaur egungo San Anton eliza- Alfontso xi.ak antolatu zuen 1334 inguruan. Harresitik kanpo daude San Nikolas errebala arrantzaleen auzoa, Allende la Puente (Bilbo Zaharra) eta Ibeni (Atxuri). Hiriaren hazkundearen aurrean, 1483ko udal ordenantzek harresiz kanpoko hedapena ahalbidetzen dute. Bidebarrieta, La Cruz, Ascao eta La Esperanza kaleak ardatz hartuta eraikin berriak sortuko dira.

Kontzeju irekiak bizilagunak Behe Erdi Aroan izanen ditu itxiturak. J. I. Salazarrek dioenez, litekeena da kontzeju irekia pixkanaka desagertzea eta, XIV. mendearen erdialdetik aurrera, haren ordez, udal erregimentu bat jartzea, zenbait bizilaguni zabalduta. XV. mendean, erregimentu hori jada organo finkatua da eta egitura eta funtzionamendu arautuak ditu. Osaera aldatu egiten da, karguen iraupena urtebetekoa da eta XV. mendearen zati handi batean korrejidoreak presentzia handia du udal bilkuretan. Leinu historiko eta merkatarien kideak mende hauetan zehar banatu ziren herriko gobernuan, eta banaketa horrek 1435 arte lagundu zien lehenengoei; ondoren, bigarrenak agerpen handiagoa izan zuten. Bi taldetan banatzen dira: oinaztarrak eta ganboatarrak. Hiribildua kudeatzearen eta baliabideak kontrolatzearen alde borrokatuko dira[15]

Garapen ekonomiko nabarmena izan zuen XIV. eta XV. mendeetan. Eta XVI. mendetik aurrera, Bilbok Itsasadarra monopolizatu zuenean, deklinatu egin zuen. Portugaletek eskumenak galdu zituen, eta merkantzien zamalanetarako portu bihurtu zen. Geroago, XIX. mendean, Portugaletek garrantzi handia hartu zuen kostako kokalekuari, bainuetxeari eta hondartzari esker.

Bilboko eta Ingalaterrako burgesiaren uda izan zen hiribildua. Baita nobleziarena eta Erregearenak ere. Halaber, hiriaren garapenari lagundu zioten: Zubi Esekia eraikitzea, Burdinazko Kaia eraikitzea eta trenbidea iristea. Gaur egun, Portugaletek gune neuralgikoa izaten jarraitzen du, merkataritza- eta aisialdi-gunea.

Portugaleteri ere “Villa Jarrillera” deitzen zaio. Azalpena oso sinplea da: mahastien laborantza oso jarduera garrantzitsua izan zen. Horietatik txakolina ateratzen zen, inguruko ohiko ardoa. Eta salda horiek buztinezko pitxer txikitan zerbitzatzen ziren, pitxer gisa ezagutzen zirenak…

Aro Modernoa (XVI - XVIII

Bilboko merkataritza XV. mendean hasi zen, XVI. mendean. Nazioarteko zirkuituetan parte hartzen du, eta Kantauriko merkataritza globaleko lehen portua da. Bitartekaritza-merkataritza du ezaugarri: Euskadiko barne-merkatuarekin eta hurbileneko kanpo-merkatuarekin (Ebroko azpizona iparraldea eta gaina). Merkatu horietan bertako eta kanpoko produktuekin lan egiten du: lehenengoen artean, lehen mailako burdingintzako burdinak eta industria metalurgikoko manufakturak, eta baxurako eta alturako arrantza; bigarrenen artean, Gaztelako artilea, artilezko ehunak, zeta eta belarra, zerealak eta ardoak.[16]

Garapen komertzial horrekin batera, erakunde bat dago, Bilboko Kontsulatuaren 1511n sortua. Ordenantza pribatiboak ezartzeko ahalmena duen epaitegi eta kontratazio etxea San Anton elizaren ondoko eraikin batean egon zen. Bilboko merkataritza-plazan ohikoak izan ziren atzerriko merkatariak. XVII. mendearen hasierako krisiaren ondoren, Bilboko merkataritza modernizatu egin zen, eta XVIII. mendean hartu zuen berriz ere indarra. Ontzigintza XVI. mendeko apogeoko antzeko lurretatik igarotzen da.[17]Azken mende horretan, Bilboko ontziolen jarduera handitu egin zen. Herrian lekurik ez dagoenez, Abandoko eta Deustuko bazterretan daude.

Bilboren hazkundearen aurrean, XVII. mendean Areatzarantz irekitzen diren lurrak okupatzen dira, mutur horretako "itsas besoa" malgukiekin ixten da eta padura betetzen da. Baina, XVIII. mendearen amaierarako, Bilbo "itotako hiria" da. 12.000 biztanle ditu, eta dentsitate demografiko handiak ditu; saturazioa nabaria da alde zaharrean. Etxebizitzen eskasia kezkagarria da, baita biltegi eta biltegi fidagarri eta segururik eza ere, hiribilduak uholdeak izaten baititu. Hiri-antolamendurako ahalegina Nicolás Loredoko Planarekin (1792) iristen da, eta haren helburua ez da hiri-espazioa handitzea, arrazionalki aprobetxatzea baizik. Horren emaitza da Viuda de Epalza kaleko eraikina, Bilboko merkataritzaren egoitza (La Torre jauregia). Garai horretan, Areatza hiriaren erdigune gisa finkatu zen, San Nikolas eliza barrokoa eraikitzeko. Halaber, herriko behar publikoak asetzeko, ur hornidura hobetu eta Pontongo okindegia eraiki da. Ekimen pribatukoa da Ronda kaleko Komedien Antzokia, Alejo de Miranda eta Agustin Humaranen proiektua (1799-1806), antzerki modernoaren aitzindaria.

XVII. mendearen bigarren hereneraino artelan gutxi izan zen Bilbon, baina, hemendik aurrera, arte-merkatua suspertu egin zen (Barrio 1990, 127), egoera ekonomikoa onuragarria zelako. Klasizismoan barrokoa gertatzen zaio, eta nabarmentzekoak dira jauregi hamaseitarrak, "La Bolsa" eta Allendesalazar.

Bilboko modernizazio-prozesua

XIX. mendearen hasieran, sistema ekonomiko tradizionalak gainbeheraren zantzuak zituen, bere oinarrizko bi zutabeen krisiarekin: merkataritza eta industria siderurgikoa, antzinako burdinola batzuetan garatzen dena. Bestalde, ontzigintzak tradizio luzea du Bilboko portuan, eta gorabehera ugari ditu. 1818an, atzerrian eskuratutako itsasontzien matrikula baimentzen da, baimen erreala lortu ondoren, eta neurri hori 1829ko Merkataritza Kodean berresten da. 1837an atzerriko ontziak sartzeko debekua dekretatu ondoren, eta, handik gutxira, banderako eskubide diferentziala ezarri ondoren (1841), Bilboko inguruko ontziolak (Arana, Uresandi, Cortabitarte, etab.) berpiztu egingo dira. Hala ere, dinamismo-zeinu horien azpian zaharkitutako industria bat dago, erriberako arotzeriako teknika tradizionalak erabiltzen baititu.[18]

Hala ere, ezegonkortasun-aldi horretan, ekimen berritzaile berriak sortu ziren. 1930eko hamarkadaz geroztik, lehen saiakuntza berritzaileak egin dira Bilboko hirigunetik gora, Abando eta Begoñako elizateen ertzetan. Batzuk, ordea, zapuztu egingo dira.' Adierazgarriena Santa Ana de Bolueta (1841), enpresa siderurgiko modernoaren aitzindaria.

XIX. mendearen bigarren herenetik aurrera, bi prozesuk bat egingo dute: Bilboko muga jurisdikzionalen hedapenak eta modernizazio ekonomikoak, meatzaritza eta sektore siderometalurgikoa protagonista izan zituenak. Urte askoan kudeaketak egin ondoren, 1861eko apirilaren 7ko Legeak Bilboren hedapena onartzen du eta Abando eta Begoñako hurbileko elizateen kalterako egiteko eskubidea ematen dio hiribilduari. Biak hein batean atxiki ziren 1870eko apirilaren 2an. Hemendik aurrera, Bilbo hedatzen hasiko da, hainbat eranskin eginez: Abando osoa 1890ean, Begoña, Deustu eta Lutxanako (Erandio) partziala 1925ean. Beraz, 1876an Bilboko lehen Zabalgune Plana onartu ondoren, 1907 eta 1929ko hedapen-planak iritsi ziren.

Aldi berean, aireratzea hasten da, Bizkaiko arroko burdin mineralaren ustiapenean eta esportazioan oinarrituta. Prozesu hori 1960ko hamarkadan hasi zen, eta 1872-1876ko gerra karlistak eragindako parentesiaren ondoren, geldiezina da. Zalantzarik gabe, Triano-Matamoros barrutiak, itsasadarretik eta portuaren irteeratik hurbil, zeregin berezia du meatzaritzako aireratzearen eta boomaren fase honetan, mende-aldaketara arte luzatzen baita. Bilboko meategiek, berriz, garrantzi txikiagoa izango dute, eta Mirafloresen, Ollarganen eta Mirabillan dauden aztarnategi sakabanatuetan banatuko dira.

Burdin minerala ustiatzeak eta esportatzeak dakartzan onurei esker, burdingintza modernoak sor daitezke Barakaldon eta Sestaon, Bizkaiko industrializazio-prozesuaren epizentroan. Prozesu horren emaitza, XX. mendearen lehen hereneraino luzatzen dena eta ikuspegi sektorialetik zabaltzen dena (metalurgia, kimika, hidroelektrikoa, etab.) Bilboko itsasadarra ardatz egituratzaile gisa hartzen duen industria-asentamendu baten konfigurazioa da. Bilboko industria hiri-ingurukoa da, eta eraztun bat osatzen dute Echevarría (Begoña), Santa Ana de Bolueta, Harino-Panadera (Irala), Cervecera del Norte (Basurto) eta Euskaldunako (Olabeaga) instalazioek, eta, handik aurrera, itsasadarraren bi ertzetatik bokalera joateko asmoa dute.

Bestalde, Bilboko Portuko Obren Batzordea eratu ondoren (1876), itsasadarra eta barne-portua hobetzeko planari ekin zion 1878an. Hamarkada bakar batean, Areatzako kaietaraino ibiltzeko bidea bihurtu zen. Aldi berean, Erripa-Uribitarte ardatzean industria-sare bat eratzen da, batez ere zurgintzari eta bakailaoaren merkaturatzeari lotua. Portugaleten, Santurtzin eta Getxon berehala hasi zen kanpoko portua eraikitzen, eta XX. mendearen lehen hamarkadan gaitu zen. Hamarkada bat geroago, Abando-Ibarratik Zorrotzaraino zabaldu zen barneko portu-eremua.

Gerra karlistaren ondorengo bultzada ekonomiko handia leherketa demografiko batean ageri da. Ekoizpen-jarduera berriek, azpiegituren eraikuntzak eta lanpostuen eskaintzak etorkin-korrontea sortzen dute Bilboko itsasadarrerantz. Hiri horretan, ezkerraldeko industrialdean eta meatzaritzan, biztanleria gehien hazi zen hasierako fasean (1877-1887), etorkinen ekarpenaren ondorioz. Oro har, Bilboko eta Itsasadarreko biztanleriaren urteko batez besteko hazkunde-tasa Bizkaikoa baino handiagoa izan zen 1860tik 1930era bitartean; beraz, 1900erako, arteria horretako biztanleria Bizkaiko biztanleriaren %53,38 da, eta %62,71 1930ean.

Itsasadarrean eta portuan zehar Abraraino eratutako hiri-aglomerazio industrial hori osatzen duten eremu espezializatuetan egituratzen da: meatzaritza (Trapagaran, Ortuella, Abinoi-Zierbena), industria (Barakaldo, Sestao eta Erandio), kalitateko bizitegia (Getxo), eta portuko eta langileen bizitegia (Portugalete eta Santurtzi), eta Bilbo, zerbitzuen eta finantzen hiri nagusia. XIX. mendearen amaieratik, barne-komunikazioak eta probintziaz kanpoko harremanak ahalbidetzen dizkion trenbide-azpiegitura du. Era berean, XX. mendearen hasierarako, Bilbok askotariko ekipamendu publikoen sarea du: Basurtuko Ospitale Zibila, Arte eta Ofizioen Eskola, Atxuri, Indautxu, Dorr-Urizar eta Muxika, Udal Alondegia, Arte Modernoaren Museoa, Museo Etnografikoa eta Arkeologikoa, Erreprodukzioen Museoa, etab. Bestalde, literatur solasaldiak (Cafés Boulevard, Lion d'O, García), josteta elkarteak (Sociedad Bilbaína, El Lugar, Sociedad Euskalerria) eta soziabilitate politikoko zentroak jarduera bizia dute. Egunkariek ere betetzen duten funtzio kulturala (El Noticiero Bilbaíno, El Nervión, El Liberal, La Lucha de Clase, Euzkadi, etab.) eta aldizkariak (Hermes, El Coitao, Revista de Vizcaya), baita Arriaga antzoki modernoa ere, 1890ean inauguratua, Herriko antzoki zaharraren ordez.[19]

Gerra eta frankismoa

Setio militarrak, bonbardaketek eta itsas inguraketak, portuko trafikoa zaildu zuenak, bilbotarren bizitza aldatu dute gerra zibilean. Janari-eskasia eta Bizkaiko eta Gipuzkoako errefuxiatuen etorrerak elikagaiak arrazionalizatzera eta jantoki eta ostatu kolektiboak antolatzera bultzatzen dute. Burdinazko gerrikoa haustea eta Artxandako gudua izan ziren 1937ko ekainaren 19an Bilbok hartu zuen aurreludioa. Biztanleriaren zati bat ebakuatu egin da, eta hiriaren entrega kalte pertsonal eta materialik gabe egiten da, itsasadarraren gaineko zubiak izan ezik, Eusko Jaurlaritzak berariaz hala erabakita ezkerraldeko industriak ere bere horretan jarraitzen baitu. Merkantzia-flotak kalte gutxi jasan ditu, eta ia hasierako potentziari eusten dio. Bilbo hartu eta egun batzuetara, Bizkaia eta Gipuzkoarako Ekonomia Ituna ezabatu zen.

Gerra eta autarkiaren ondoren, XX. mendeko hirugarren laurdeneko hedapena, Bilboko Itsasadarrean, egungo egitura ekonomikoen gainean artikulatzen da. Beraz, industria metalurgikoak hartzen du protagonismo handiena, eta beste sektore batzuk indartu egingo dira (ontzigintza, kimika, elektrikoak, makineriaren eraikuntza), meatzaritza agortu bitartean. Itsasadarra industria-, finantza- eta zerbitzu-metropolia da, eta Euskadiren garapena zuzentzen du. Metropoli horrek, gainera, penintsulako funtzioak ere betetzen ditu, industria-loturek eta ekonomia-bankuetako domeinuek euskal sistema gainditzen baitute . [20]Inbertsio eta ekimen horiek Burgosko, Huelvako eta Sevillako garapen-poloetara iristen dira; bertan daude Espainiako ehun enpresa handietatik hamar, eta Bizkaiko hiriburua Espainiako hiru poltsetako baten egoitza da. Azken finean, Bilbok Espainiako bigarren industrializazio-bultzadaren hiriburu izaten jarraitzen du, XIX. mendean Bartzelona izan zen, eta Madrilek XX. mendearen amaieran.[21]

Hedapen horren arabera, berriz ere Bilboko Itsasadarra da hazkunde demografiko handiena duen euskal eskualdea, eta, beraz, handitu egin da haren garrantzia, bai probintzian, bai EAEn.[22] Arteria horrek euskal hazkunde demografikoaren %46,3 xurgatzen du, eta, gainera, abangoardian dago, 1950eko eta 60ko hamarkadetan izan den hazkunde maximoa nabaritu baita. Urte hauetan gehiago hazi dira itsasadarraren eta Basauriko erdiko tarteko fabrika-guneak, baita Abrako (Portugalete eta Santurtzi) logela-hiriak ere. Zuzeneko eta zeharkako immigrazioak hazkunde horren %60 baino gehiago ematen dute. Zehazki, Bilbon, etorkinak eraztun zentrokideetan banatzen dira zentrotik abiatuta , eta %40tik gora daude inguruko auzoetan (Errekalde, Txurdinaga, Otxarkoaga, Zorrotza).

Garai hartakoak dira udalerri mugakideak, Erandio 1940an eta Asua bailarakoak 1966an (Derio, Loiu, Sondika eta Zamudio), Gobernu autonomoak 1980ko hamarkadaren hasieran desmuntatu zituenak. Halaber, hirigintza-plangintzarako eta -antolamendurako tresna berriak daude Bilbo eskualderako, 1945eko Antolamendu Plan Orokorra eta 1961eko berrikuspena. Tresna horiek, Bilbo Handia (1947) korporazioarekin batera, porrot egin zuten, interes pribatuak eta desarrollistak lehenetsi baitziren. Etxebizitzen eraikuntza masiboaren urteak dira, baina azpiegituren eta ekipamenduen defizitak nabarmenak dira Bilbon eta itsasadarraren ezkerraldean. Bilbo periferikoaren leherketa txabolismoari eta gizarte-desberdintasunei lotuta dago. Hala ere, hedatzen ari den hiri horrek Arte Eder eta Arte Modernoaren Museoa (1945) eta Erakustazoka eta Erakusketa Azoka (1957) izango ditu aurrerantzean.

Krisia, berregituratze ekonomikoa eta hiri-birsorkuntza

Hirurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, Krisi Handiaren lehen sintomak nabari dira. Krisi hori egiturazko krisia da, oso larria eta mundu osokoa.

Birmoldaketaren ondorio zuzenak enpresak ixtea eta lan plantillak murriztea dira. Hori dela eta, asaldura- eta suminkortasun-giroa da nagusi, eta langileak etengabe mugitzen dira industria-eremuetan. Bilboko itsasadarrean, Bizkaiko krisiak Kadagua ibarrarekin batera gehien zigortzen duen eremuan, hainbat enpresa desagertu dira, batzuk ehunka urtekoak (Euskalduna), tokiko eta probintziako ekonomiaren euskarri zirenak. Ebakin gogorrenak oinarrizko industriak jasaten ditu (Bizkaiko Labe Garaiak), baina beste arraun batzuk ere ukituko dira (Cervecera del Norte edo Harino-Panadera). Nerbioi ibaiaren Berrindustrializazio Urgenteko Zonaren (1985) eta Euskal Herriko Gainbeheran Eremu Industrializatuaren (1988) deklarazioak berretsi egiten du krisiaren larritasuna Euskal Autonomia Erkidegoko tradizio eta espezializazio industrial handiko eremuetan, bai eta horrek sortutako lurraldeen desorekak ere.[23]

Eredu ekonomikoaren krisi horrek Bilboko metropoli-eremura iritsi zuen hiri-hazkundea itotzeko fasean, haren egiturak eskasak eta ez-eraginkorrak izaten hasi zirenean aurreko urteetako dinamismoari eta zentraltasunari eusteko. Komunikazio-azpiegituren eta ekipamendu publikoen defizitak Administrazio Zentralak, Probintziakoak eta Tokikoak frankismoan helburu horietarako bideratutako inbertsio-maila oso apalen ondorio dira. Horiez gain, lurzoruaren eskasiak eragindako arazoak daude, pilaketa eta asetasunean nabari direnak, eta industria-lokalizazioko eta lurralde-plangintzako politikarik eza.[24]

90eko hamarkada ziklo berri batean sartu zen, eta, ziklo horretan, ekonomia-berregituraketa, hiri-birsorkuntza eta lurralde-oreka bihurtu ziren ekintza publikoaren helburu nagusi. Ekintza publikoa, kontzertaziotik abiatuta, estrategia ugari garatzen dituena, tresna gisa plangintza hiru mailatan erabiliz: eskualdeko eta metropoliko lurralde-plangintza, plangintza sektoriala (errepideak, trenbideak, portua, saneamendua eta ur-hornidura, etab.). eta udalaren hirigintza-plangintza. Euskal Autonomia Erkidegoko Lurralde Antolamenduari buruzko Legeak (1990), Jarraibideak (LAG) eta Lurralde Plan Partzialak, Bilbo Metropolitarra Suspertzeko Plan Estrategikoa (1991) eta Bilboko Hiri Antolamendurako Plan Orokorra (1989) bere gain hartzen ditu aipatutako helburuak.[25] Bilbo metropolitarreko eremu estrategikoan egindako jardueren emaitza hauek dira: portua berregituratzea, erdigunetik ateratzea eta Abrako kanpoko portua handitzea, Abando-Ibarra, Ametzola, Bilbo Zaharra eta Barakaldo hirigintzaren aldetik berreskuratzea, Saneamendurako Plan Integrala, metroa eraikitzea eta industria-aurriak eraistea (Abando-Ibarra, Zorrozaurre eta Zorrotzagoen artean).

Demografia
Biztanleria udalerriaren arabera
  •      > 200000
  •      100000-200000
  •      50000-100000
  •      25000-50000
  •      10000-25000
  •      5000-10000
  •      1000-5000
  •      < 1000

Bilboaldeak 856.313 biztanle zituen 2023an, bizkaiaren %74,85. 408.538 gizon eta 447.775 emakume bizi ziren, 142.921 biztanlek 0-19 urte artean zituzten (%16,7), 502.577 biztanlek 20 eta 64 urte artean (%58,7) eta 210.815 biztanlek 65 urte baino gehiago (%24,6). Horrela, 20-64 urte bitarteko jende gehiago dago eskualdean.[26] EUSTATen eskualde estatistiken arabera, bataz besteko adina 46,5 urtekoa da, 44,6 gizonezkoentzat eta 48,3 emakumezkoentzat.[27]

Jatorriaren arabera, 576.081 Bizkaian jaioa zen, 5.077 Araban eta 7.279 Gipuzkoan. Espainiar estatuko beste probintziaren batean 160.803 jaio ziren eta munduko beste herrialderen batean 107.073.[28] Europar jatorrikoak ziren 13.267 (8.610 Ekialdeko Europakoak eta 4.657 beste lekuetakoak), 17.019 Afrikan jaioak (11.343 Magreben eta 5.676 Saharaz hegoaldeko Afrikan), 40.480 Amerikan (29.526 Hego Amerikan eta 10.954 Ipar eta Erdialdeko Amerikan) eta 6.513 Asian.[29]


Ekonomia

Bilboaldean 2023an bizi ziren 853.354 pertsonetatik %57,4 biztaneria aktibo zegoen, okupazio-tasarik altuena zuen eskualdea izan zen. Langabezia-tasa, berriz, %10,7koa izan zen[31]. Bilboaldean jarduera ekonomikoaren %67 zerbitzuen sektoreari dagokio eta %24 industria-sektoreari.

Lehen sektorea

Lehen sektorea, natura baliabideak zuzenean erabiltzen dituen ekonomia sektorea da. Hor, arrantza, nekazaritza, meatzaritza, abeltzaintza, basogintza eta abar sartuta daude. Bilboaldeak sektore honetako jarduerak ustiatzen ditu. Beheko taulan ikusi ahal da Bailio Eguneratu Garbiaren eta Nekazaritzako azalera erabilgarriaren ehunekoak udalerrika 2020. urtean[31].

Udalerria BEGaren % (2020) Nekazaritzako azalera erabilgarria (NAE): (2020)
Abanto eta Zierbena 0,2 394
Alonsotegi 0,7 494
Arrigorriaga 0,4 92
Barakaldo 0 400
Basauri 0,1 36
Berango 0,4 66
Bilbo 0 216
Derio 0,1 56
Erandio 0,1 159
Etxebarri 0 2
Galdakao 0,1 194
Getxo 0 45
Larrabetzu 1,3 287
Leioa 0 52
Lezama 1 342
Loiu 0,2 205
Muskiz 0,4 486
Ortuella 0,1 162
Portugalete 0 67
Santurtzi 0,3 152
Sestao 0 162
Sondika 0,1 30
Trapagaran 0,1 257
Zamudio 0,1 323
Zaratamo 1,3 62
Zierbena 0,8 343

Bigarren sektorea

Mende askoan, Bilboko eta inguruko udalerriak ontzigintzaren bidez bigarren sektorea indartu duen eremu handienetako bat izan da Kantauriko kostaldean. Horrek ekonomia-jarduera handia ekarri zuen industria-sektorean, eta gaur egun ere hala jarraitzen du. Hurrengo taula honetan, jarduera enkonomiko industriala duten udalerrika ikus daitezke hirugarren sektorearekin batera (Bailio Eguneratu Garbiaren ehunekoa)[31].

Hirugarren sektorea

Sektore honetan, Bilboaldeak ere garrantzi handia du, denda eta zerbitzu asko baititu, eta azken urteotan turismo asko ere badu. Beheko taulan ikus dezakegu 2020ko Bailio Eguneratu Garbiaren ehunekoetan, udalerrika[31].

Bigarren sektorea Hirugarren sektorea
Udalerriak Industria: BEGaren % (2020) Zerbitzuak: BEGaren % (2020)
Abanto eta Zierbena 41,4 51,1
Alonsotegi 50,3 46,1
Arrigorriaga 32,3 57,9
Barakaldo 23.325 6,8
Basauri 23,7 70,3
Berango 24,7 68,3
Bilbo 3,6 91,7
Derio 13,6 82,6
Erandio 15,7 73,3
Etxebarri 21,5 66
Galdakao 21,1 70,8
Getxo 2,8 2,8
Larrabetzu 11 85,5
Leioa 16,5 79,4
Lezama 20,8 76,5
Loiu 26,4 67,4
Muskiz 41,6 54,2
Ortuella 24,5 64,7
Portugalete 5 90,6
Santurtzi 3,8 86,1
Sestao 21,8 74
Sondika 33,4 58,2
Trapagaran 35,1 58
Zamudio 45,5 50,4
Zaratamo 37,9 56,2
Zierbena 65,6 32,7

Politika

Udal hauteskundeak

2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian ospatu ziren, EAJren eta EH Bilduren arteko banaketa egon zen herri guztietan, Etxebarri, Portugalete eta Trapagaranen izan ezik. Non Etxebarrin LVP atera zen eta azkenengo bietan aldiz, PSOE.

EH Bildu EAJ PSE PP Besteak
Udalerria Bozka Zin. Bozka Zin. Bozka Zin. Bozka Zin. Bozka Zin.
Abanto-Zierbana[32] 350 4 463 5 36 0 8 0 - -
Alonsotegi[33] 877 7 614 4 124 0 22 0 - -
Arrigorriaga[34] 2.357 7 1.871 6 603 2 165 0 756 2
Barakaldo[35] 6.990 5 15.403 11 10.338 7 3.103 2 6.583 2
Basauri[36] 3.474 4 6.958 9 4.046 5 1.347 1 1.649 2
Berango[37] 968 4 1.481 6 345 1 344 1 244 1
Bilbo[38] 28.124 6 54.445 12 24.356 5 17.950 4 21.264 2
Derio[39] 1.050 4 1.488 6 516 2 223 1 - -
Erandio[40] 2.630 5 3.749 8 2.196 5 675 1 1.081 2
Etxebarri[41] 638 2 691 2 361 1 81 0 3.817 12
Galdakao[42] 5.383 9 3.646 6 1.498 2 483 0 3.472 4
Getxo[43] 7.590 6 11.949 9 3.887 3 8.168 6 5.348 1
Larrabetzu[44] 658 7 462 4 11 0 6 0 - -
Leioa[45] 3.083 5 5.457 8 2.154 3 1.839 3 1.378 2
Lezama[46] 355 3 885 8 39 0 20 0 - -
Loiu[47] 231 2 770 8 47 0 87 1 - -
Muskiz[48] 802 2 1.408 5 1.604 6 42 0 145 0
Ortuella[49] 1.075 4 1.480 5 717 2 90 0 599 2
Portugalete[50] 3.369 3 4.501 5 9.676 11 1.291 1 1.787 1
Santurtzi[51] 5.680 6 6.792 7 4.864 5 1.212 1 2.200 2
Sestao[52] 2.880 6 3.606 7 3.083 6 546 0 1.501 2
Sondika[53] 807 4 1.163 6 176 1 135 0 - -
Trapagaran[54] 1.578 5 1.774 5 1.862 6 213 0 366 1
Zamudio[55] 638 5 847 6 106 0 17 0 72 0
Zaratamo[56] 280 3 220 3 31 0 7 0 258 3
Guztira 81.867 118 132.123 161 72.676 73 38.074 22 52.520 41

Azpiegiturak

Errepidea

Bilboalde guztia gurutzatzen duen autobide nagusia  AP-8  da, Kantauriko autobidea ere esaten zaiona. Gero, Bilboaldeko Metropoliaren Hegoaldeko Saihesbidea izeneko Supersur izeneko saihesbidea ere badugu, Santurtzin hasi eta Arrigorriagan amaitzen dena[57]. Eremu horretan ere beste autopista bat dago, hala nola  AP-68 , euskal aragoiera edo errepide autonomoak, hala nola  BI-10  (Bilboko hegoaldeko ingurabidea),  BI-11 (Bilboko sarbidea iparraldetik (Asua-Enekuri) edo  BI-20 (Bilboko ekialdeko ingurabidea).

Metroa[58]

Bilboko metro sarea Bilbo hiriko eta bere ingurune metropolitarreko lurrazpiko garraiobidea edo metroa da. Metropolia Nerbioiko itsasadarraren bi bazterrek osatzen dute, alegia, Bilboaldea eta Uribe Kosta eskualdeek, eta milioi bat biztanle inguru batzen ditu[59].

  1. Bilboaldeko metroaren lineak
    Gunea
    1. Sarriko - Bolueta
    2. Matiko - Otxarkoaga
  2. Gunea
    1. Berango - Lutxana
    2. Kabiezes - Gurutzeta
    3. Kukullaga
    4. Etxebarri - Basauri
  3. Gunea
    1. Plentzia - Larrabasterra
  1. Linea
    1. Plenztia - Etxebarri
  2. Linea
    1. Kabiezes - Basauri
  3. Linea
    1. Matiko - Kukullaga

Bizkaibuz

Bizkaibus Bizkaiko Foru Aldundiak eskaintzen duen hiriarteko autobus zerbitzuaren izen komertziala da, autobusak berde koloredun diseinuaz identifikatzen direla. 2017an Bizkaiko garraio publikoan egindako bidaien %16,1a Bizkaibusen egin zen, Bilboko metroaren atzetik herrialdeko bigarren garraio publiko zerbitzurik erabiliena izanik[60][60].

Gunea Udalerriak
1
Bilbo
2
Arrigorriaga · Alonsotegi · Barakaldo · Basauri · Berango · Derio · Erandio · Etxebarri · Galdakao · Getxo · Leioa · Lezama · Loiu · Ortuella · Portugalete · Santurtzi · Sestao · Sondika · Trapagaran · Zamudio · Zaratamo
5
Ajangiz · Amoroto · Arrasate/Mondragón · Arratzu · Atxondo · Aulesti · Berriatua · Karrantza Harana · Ea · Eibar · Elantxobe · Elorrio · Ereño · Ermua · Etxebarria · Gautegiz-Arteaga · Gizaburuaga · Ibarrangelu · Ispaster · Kortezubi · Lanestosa · Lekeitio · Mallabia · Markina-Xemein · Mendata · Mendexa · Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz · Mutriku · Nabarniz · Ondarroa · Urduña · Otxandio · Turtzioz · Ubide · Ziortza-Bolibar
3
Abanto Zierbena · Zornotza · Arantzazu · Arrankudiaga · Arrieta · Artea · Barrika · Bedia · Dima · Fruiz · Galdames · Gamiz-Fika · Gatika · Gordexola · Gorliz · Güeñes · Igorre · Larrabetzu · Laukiz · Lemoa · Lemoiz · Maruri-Jatabe · Meñaka · Morga · Mungia · Muskiz · Plentzia · Sopela · Sopuerta · Ugao-Miraballes · Urduliz · Zalla · Zeberio · Zierbena
4
Abadiño · Amurrio · Artzentales · Areatza · Artziniega · Bakio · Balmaseda · Bermeo · Berriz · Busturia · Durango · Errigoiti · Forua · Garai · Gernika-Lumo · Iurreta · Izurtza · Laudio · Mañaria · Mundaka · Murueta · Muxika · Orozko · Okondo · Sukarrieta · Aiara · Zaldibar · Zeanuri

Bilbobus

Bilbobus Bilbo udalerri barneko autobus zerbitzua da. Autobuses Urbanos de Bilbao S.A.U. (BioBide) enpresa pribatuak kudeatzen du zerbitzua 2012tik. Sareak 45 linea ditu: hogeitazazpi linea orokor, zortzi auzolinea (A letraz identifikatuta), zortzi gautxori (G letraz identifikatuta) eta bi linea berezi (E letraz identifikatuta).

Autobusak erraz identifika daitezke, guztiz gorriak izateagatik eta Bilbobus izena, kolore zuri handiz, idatzita edukitzeagatik. Bilboko Udalaren logotipoa, B letra, ateen gainean ere du[61].

Eguneko lineak
  • 01 Arangoiti - Plaza Biribila
  • 03 Plaza Biribila - Otxarkoaga
  • 10 Elorrieta - Plaza Biribila
  • 11 Deustu - Bilbo Zaharra
  • 13 San Ignazio - Txurdinaga
  • 18 San Ignazio - Zorrotza
  • 22 Sarrikue - Atxuri
  • 27 Arabella - Betolatza
  • 28 Uribarri - Altamira
  • 30 Txurdinaga - Miribilla
  • 34 Otxarkoaga - Santutxu
  • 38 Otxarkoaga - Intermodala
  • 40 Abusu - Plaza Biribila
  • 43 Garaizar - Santutxu
  • 48 Santutxu - Lezeaga
  • 50 Buia - Abusu
  • 55 Miribilla - Larreagaburu
  • 56 Abusu - Jesusen Bihotza
  • 57 Miribilla - Ospitalea
  • 62 Jesusen Bihotza - Arabella
  • 71 Miribilla - San Ignazio
  • 72 Larraskitu - Gazteleku
  • 75 San Adrian - Atxuri
  • 76 Artatzu / Xalbador - Moyua
  • 77 Peñascal - Larreagaburu
  • 85 Zazpilanda - Atxuri
  • 88 Kastrexana - Indautxu

Renfe Aldiariak[62]

Bilboko Renfe Aldiriak Euskal Herriko Bizkaia eta Araba lurraldetan dagoen aldiriko tren sarea da. Sarea lau lineak osatzen dute, guztira geltoki bakarra partekatzen dituzte Bilbon. Renfe Aldiriak eta Renfe Feve marka komertzialen pean jarduten du, Espainia hiri nagusietako garraiobide guztiak biltzen dituen Renfe Operadoraren barruan[63].

Linea Ibilbidea Inaugurazioa Luzera (km) Geltokiak Azken luzapena Ibilgailuak
   Bilbo–Abando ↔ Santurtzi 1989 13,6 14 2004 Renfe 446
   Bilbo–Abando ↔ Muskiz 1989 21,1 18 2021 Renfe 446
   Bilbo–Abando ↔ Urduña 1989 40,2 22 2009 Renfe 446
   Bilbo–Concordia ↔ Galtzara 2013 33,5 22 - Renfe 2700

Euskotren

Eusko Trenbideak – Ferrocarriles Vascos S.A. Eusko Jaurlaritzak 1982an sortutako enpresa publikoa da, Euskal Autonomia Erkidegoko hainbat trenbide, tranbia eta autobus zerbitzu kudeatzen dituena. Lau marka komertzial ditu: Euskotren Trena tren bidezko bidaiarien garraiorako, Euskotren Tranbia tranbia lineen ustiapenerako, Euskotren Autobusa autobus bidezko bidaiarien garraiorako, eta Euskotren Kargo tren bidezko zama-garraiorako[64].

Bilboko Euskotren lineak[65]
Linea Ibilbidea Hasiera Azken luzapena Luzera (km) Geltokiak Trenak
   Matiko ↔ Amara 1901 2015 241,184 38 Euskotren 900
   Lasarte-Oria ↔ Hendaia 1912 2017 28,370 20 Euskotren 900
   Kukullaga ↔ Lezama 1894 2015 13,10 16 Euskotren 950
   Matiko ↔ Bermeo 1888 2019 51,032 26 Euskotren 900/950
   Amara ↔ Altza 2016 2017 6,500 6 Euskotren 900
   Azpeitia ↔ Lasao 1926 2014 4,600 2 Lurrunezko trena
   Matiko ↔ Elgoibar 1982 2015 55,812 24 Euskotren 900
   Zumaia ↔ Amara 1982 2015 33,296 9 Euskotren 900
   Ermua ↔ Eibar 1982 2015 4,226 7 Euskotren 900
Bilboko tranbia

Bilboko tranbia Bizkaiko Bilbo udalerrian dagoen tranbia sarea da. Sareak linea bat osatzen du, "C" formako erradiazioa, guztira 16 geltoki partekatzen dituzte. Sarea Euskotren Tranbia enpresa publikoak kudeatuta[66].

Bilboko tranbiaren lineak[67]
      Geldialdia Udalerria Konexioak  
  ■   Bolueta Bilbo   Bilboko metroaren 1. linea  Bilboko metroaren 2. linea    40 G7   A2610 A3613 A3622 A3932
  ■   Abusu Bilbo   40
  ■   Atxuri Bilbo   40 77 G7
  ■   Erribera Bilbo   11 22 40 56 58 75 77 85 A2 G4 G7
  ■   Arriaga Bilbo   56 75 77 85
  ■   Abando Bilbo     Bilboko metroaren 1. linea Bilboko metroaren 2. linea          01 03 10 30 40 58 71 75 85 A1 A2 E1 G5 G7 G8
  ■   Pio Baroja Bilbo
  ■   Uribitarte Bilbo
  ■   Guggenheim Bilbo
  ■   Abandoibarra Bilbo
  ■   Euskalduna Bilbo
  ■   Sabino Arana Bilbo  Bilboko metroaren 1. linea Bilboko metroaren 2. linea    28 62
  ■   Santimami Bilbo  Bilboko metroaren 1. linea Bilboko metroaren 2. linea        A0651 A2318 A3247 A3341 A3342 A3343 A3414 A3512 A3513 A3523 A3915 A3916 A3923 A3926 A3927 A3930 A3933  28 38 62
  ■   Ospitalea Bilbo      18 28 38 48 57 58 85 88 G6
  ■   Basurto Bilbo   18 28 38 48 57 58 85 88 G6
  ■   La Casilla Bilbo   18 38 48 58 85 88 G6

Osasuna

Osakidetzak zerbitzua eskaintzen dio udalerri bakoitzari, kontsultategi edo anbulatorio baten bidez. Eskualdean lau ospitale publiko handi daude: Basurtuko Unibertsitate Ospitalea (Bilbo), Gurutzetako Unibertsitate Ospitalea (Barakaldo), San Eloy Ospitalea (Barakaldo) eta Galdakao-Usansolo Ospitalea (Galdakao, Usansolo). Eskualde osoan ere aurki daitezke ospitale pribatuak; horietako bi San Juan de Dios Ospitalea (Santurtzi) eta IMQ Zorrotzaurre Klinika (Deustu).

Hezkuntza
Hezkuntza zentroak Bilboaldean

Kultura

Aretoak

Idazleak
Sakontzeko, irakurri: «Bilboaldeko idazleak»

Museoak

Musikariak
Sakontzeko, irakurri: «Bilboaldeko musika taldeak»

Jaiak
Bilboaldeko jaiak [70]
Hilabeteak Lekua Hasierako eguna Amaitzeko eguna
Urtarrila - - -
Otsaila Galdakao Otsailaren 9tik Otsailaren 13rarte
Martxoa Deustu Martxoaren 15tetik Martxoaren 24rarte
Apirila Elorrieta

Indautxu Eguna

 Apirilaren 21tetik

-

 Apirilaren 30arte

-

Maiatza Zurbaranbarri

Indautxu

Buia

Altamira

Ortuella

Ibarrekolanda

 Maiatzaren 12tik

Maiatzaren 12tik

-

-

Maiatzaren 13tik

Maiatzaren 26tik

 Maiatzaren 21arte

Maiatzaren 14arte

-

-

Maiatzaren 22rarte

Ekainaren 4arte

Ekaina Alde Zaharra

Otxarkoaga

Atxuri

Irala

San Anton

Leioa

Abusu (La Peña)

Sestao

Erribera

Arangoiti

Rekalde

Loiu

 Maiatzaren 31etik

Ekainaren 2tik

Ekainaren 8tik

Ekainaren 9tik

Ekainaren 9tik

Ekainaren 16tik

Ekainaren 22tik

Ekainaren 22tik

Ekainaren 29tik

Ekainaren 23tik

Ekainaren 23tik

Ekainaren 23tik

 Ekainaren 4arte

Ekainaren 11arte

Ekainaren 11arte

Ekainaren 18arte

Ekainaren 18arte

Ekainaren 26arte

Ekainaren 25arte

Uztailaren 2ra arte

Uztailaren 2arte

Uztailaren2arte

Uztailaren 2arte

Uztailaren 3arte

Uztaila Santutxu

Basurto

Barakaldo

Santurtzi

Arrigorriaga

Etxebarri

San Ignacio

Berango

Zierbena

Derio

 Uztailaren 8tik

-

Uztailaren 13tik

Uztailaren 14tik

Uztailaren 21tetik

Uztailaren 22tik

Uztailaren 24tik

Uztailaren 24tik

Uztailaren 19tik

Uztailaren 30tik

 Uztailaren 15arte

-

Uztailaren 21arte

Uztailaren 23arte

Uztailaren 25arte

Uztailaren 31 arte

Uztailaren 31arte

Uztailaren 26rarte

Abuztuaren 27arte

Abuztuaren 3arte

Abuztua Berango

Muzkiz

Aste Nagusia

Trapagaran

 Abuztuaren 2tik

Abuztuaren 13tik

Abuzturen 19tik

Abuztuaren 30tik

 Abuztuaren 6rarte

Abuztuaren 16arte

Abuzturen 27arte

Irailaren 3 zarte

Iraila Olabeaga

Solokoetxe

Arabella

Lezama

Zabala - Miribilla

Kukullaga

San Adrian

Mallona

Uribarri - Matiko

Zorroza

 -

-

-

Irailaren 2tik

-

Irailaren 15etik

Irailak 21tik

-

Irailak 22tik

Irailak 22tik

 -

-

-

Irailaren 14 arte

-

Irailaren 17 arte

Irailak 24arte

-

Irailak 30arte

Uriiko 1arte

Urria Basauri Urriaren 7tik Urriaren 15arte
Azaroa Zamudio Azaroaren 10tik Azaroaren 3ra arte
Abendua Santo Tomas Abenduak 21 -

Ondasun nabarmenak

Ondare historiko asko aurki ditzakegu Bilboaldean, historia handiko eremua baita.

Bilboaldeko ondarea

Guggenheim Bilbao Museoa

Guggenheim Bilbao Museoa arte moderno eta garaikideko museoa da[71], Bilbon (Bizkaia) kokatua. Frank Gehry arkitekto estatubatuarrak Ibaizabal ibaiaren parean eraiki zuen, Salveko zubiaren ondoan. Solomon R. Guggenheim Fundazioak kudeatzen du, munduko beste bost museo bezala[72]. Zuzendaria Juan Ignacio Vidarte da[73].

Bizkaia zubia UNESCOren gizateriaren ondarea

Bizkaia zubia

Bizkaia zubia[74] Bizkaiko transbordadore zubi bat da, Bilboko itsasadarraren bi ertzak batzen dituena: Portugalete ezkerreko ertzean, eta Getxoko Areeta auzoa eskuinekoan. 1887 eta 1893 artean eraiki zen, ekimen pribatu baten ondorioz. 1893ko uztailaren 28an ireki zen[75], mota horretako munduko zubien artean lehenengoa[76]. Euskal Herriaren industrializazioaren adibide bat da. Bilboko itsasadarrean dagoen itsasontzi trafikoa ahalbidetzen du; eta, era berean, Portugalete eta Getxo batzen ditu[76].

Kirolak

Athletic Club

Athletic[77] (ofizialki Athletic Club[78], askotan Bilboko Athletic edo Athletic de Bilbao ere deitua) Bilboko futbol taldea da. Historia ofizialaren arabera, 1898an sortu zen eta Real Madrid Club de Futbol eta Futbol Club Barcelona taldeekin batera, 1928an Liga sortu zenetik Espainiako Lehen Mailako edizio guztiak jokatu dituen talde bakarra da. Aldi berean, kirol elkarte anonimoa ez den Espainiako ligako lau klub profesional bakarrenetarikoa da, beraz, klubaren gobernua bere kideei dagokie. Euskal klubaren berezitasunik nabarmenena Euskal Herrian jaiotako edo futbolean trebatutako jokalariekin bakarrik jokatzeko tradizioa da. Tradizio hori 1912an sortu zen eta ordutik mantendu da[79][80]. Historikoki, harrobiko kluba izateagatik eta futbolari gazteen prestakuntzan lan egiteagatik ere ezaguna da, hau delarik lehen taldea jokalariz hornitzeko iturri nagusia[81][82].

Amorebieta Kirol Elkartea

Amorebieta Kirol Elkartea (gaztelaniaz: Sociedad Deportiva Amorebieta) Zornotzako futbol taldea da. 1925ean sortua, Bigarren B mailan hamarkada bat egin ondoren 2020-21 denboraldian aurreneko aldiz Bigarren Mailara igotzea lortu zuen[83].

Padura Club

Padura Club Arrigorriagako futbol taldea da. Arrigorriagako lehen kirol talde federatua da. Gaur egun Bizkaiko Ohorezko Mailan dabil[84].

Baskonia Kirol Kluba

Baskonia Kirol Kluba Basauriko futbol taldea da. 1913an sortua, egun hirugarren mailako IV. multzoan dabil eta Athletic Clubaren hirugarren taldea da[85].

Deustu Kirol Elkartea

Deustu Kirol Elkartea Deustuko futbol taldea da. 1913an sortua, egun Bizkaiko Ohorezko futbol mailan ibili da azken urteetan baina 2015ean Hirugarren Mailara igo da[86].

Barakaldo CF

Barakaldo Club de Futbol izen bereko hiri bizkaitarraren futbol taldea nagusia da, 1988tik aurrera 2. B mailan jokatzen duena[87].

Sestao River Club

Sestao River Club Sestaoko (Bizkaia) futbol taldea da, 1996an sortua, Sestao Sport zena desagertu eta gero. 1.400 bazkide ditu eta 420.000 €-tako aurrekontua[88].

Bilbao Basket

Surne Bilbao Basket Bilboko (Bizkaia) saskibaloi talde profesionala da, gaur egun ACB ligan dagoena[89]. Bilbao Arena kirol jauregian du egoitza[90].

Zierbena Arraun Elkartea

Zierbena Arraun Elkartea Bizkaia mendebaldean dagoen Zierbenako arraun elkartea da. Galipo ezizena dute. Espainiako Txapelketa hiru aldiz irabazi du eta hirutan izan da bigarrena Kontxako Banderan[91].

Itsasoko Ama Arraun Elkartea

Itsasoko Ama Arraun Elkartea Santurtziko arraun elkarte beteranoa da, 1967an sortutakoa. "Sotera" da traineru ezagunaren izena. Taldeak palmares luzea dauka, tartean Kontxako Bandera lau aldiz irabaziz eta TKE Liga birritan[92].

Kaiku Arraun Kirol Elkartea

Kaiku Arraun Kirol Elkartea Sestaoko arraun talde bietako bat da, (Iberia da bestea), 1923n Simondrogas auzoan sortua. Pedro Barrondo Garai izan zen taldearen sortzailea eta lehen presidentea. Kontxako 6 Bandera, Espainiako 7 txapelketa eta 3 TKE Liga irabazi ditu, besteak beste[93].

Deustu Arraun Taldea

Deustu Arraun Taldea Deustuko barrutiko arraun talde da, 1981. urtean sortu zena. Bilboko arraun talde bakarra da eta hori nabarmentzeko 2016 denboralditik aurrera Deustu-Bilbo izena erabiltzen du. 2005etik Tecuni da babesle ofiziala[94].

Erreferentziak
  1. Euskal Onomastika Datutegia Bilboaldea
  2. Eustat. Euskal AEko biztanleria, lurralde-eremuen eta jaiolekuaren arabera. 2016/01/01. (Noiz kontsultatua: 2017-10-01).
  3. Bizkaiko udalerrien zerrenda. 2016-03-13 (Noiz kontsultatua: 2017-11-08).
  4. Martínez Sáez, José. (2011-05-04). «La adaptación de las agencias publicitarias al entorno digital : ¿Por qué hay agencias digitales? El caso del Reino Unido» IV Congreso Internacional sobre análisis fílmico (Ediciones de Ciencias Sociales)  doi:10.6035/978-84-87510-57-1.2011.47. (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  5. «Euskal Herriko mendiak - Mendiak.eus» mendiak.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  6. «Bizkaia.eus» www.bizkaia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  7. Nerbioi. 2023-04-30 (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  8. Bilboaldeko Ingurune Berdea
  9. Bilboko itsasadarra. 2023-12-21 (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  10. Bergara Etxebarria, Josu. (2003-01). «Carta del Diputado General de Bizkaia» Gaceta Médica de Bilbao 100 (1): 9–10.  doi:10.1016/s0304-4858(03)74418-7. ISSN 0304-4858. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  11. «DE LA “GRAN TRANSFORMACIÓN” A LA GRAN CRISIS DE LA REPRODUCCIÓN SOCIAL.» Economía de la vida (Consejo Latinoamericano de Ciencias Sociales. CLACSO): 31–44. 2021-07-01 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  12. Vega, Amando. (2014-09-22). «RESEÑA de: Gobierno Vasco. Plan Estratégico de Atención a la Diversidad en el marco de una Escuela Inclusiva, 2012-2016. Vitoria-Gasteiz : Gobierno Vasco, 2012.» Revista Española de Educación Comparada 0 (24): 293.  doi:10.5944/reec.24.2014.13584. ISSN 2174-5382. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  13. «Hazte miembro de la académia de ciencias médicas de bilbao» Gaceta Médica de Bilbao 104 (2): 74. 2007-01  doi:10.1016/s0304-4858(07)74574-2. ISSN 0304-4858. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  14. Dueñas Beraiz, Germán. (2001-12-30). «La producción de armas blancas en Bilbao durante el siglo XVI» Gladius XXI (1): 269–290.  doi:10.3989/gladius.2001.90. ISSN 1988-4168. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  15. Díaz, Onésimo. (2015-12-17). «Agirreazkuenaga, Joseba – Alonso Olea, Eduardo J. (eds.), Historia de la Diputación Foral de Bizkaia.1500-2014, Bilbao, Diputación Foral de Bizkaia, 2014, 667 pp. [Bizkaiko Foru Aldundiaren Historia. 1500-2014, Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundi, 2014, 667 pp.» Memoria y Civilización 18: 267–269.  doi:10.15581/001.18.3568. ISSN 2254-6367. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  16. Romero González, Arantxa. (2019-10-15). «Uribe, Kirmen. ABC. El alfabeto del Museo de Bilbao. Bilbao: Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2018» Anales de Historia del Arte 29: 459–461.  doi:10.5209/anha.66071. ISSN 1988-2491. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  17. Juaristi, Joseba. (2003-02-01). «El Patrimonio histórico industrial y la revitalización urbana y económica de Bilbao» revista PH: 79.  doi:10.33349/2003.42.1481. ISSN 2340-7565. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  18. Etxabe, Ion. (2021). «De la contradicción a la alternativa: la teoría urbana crítica como base para una investigación empírica en torno al derecho a la vivienda en el Área Metropolitana de Bilbao» EURE 2021  doi:10.7764/eure.48.143.02. (Noiz kontsultatua: 2024-03-01).
  19. «Tesis doctoral / doctoral thesis» Gaceta Médica de Bilbao 103 (1): 36. 2006-01  doi:10.1016/s0304-4858(06)74520-6. ISSN 0304-4858. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  20. «DINÁMICA DEMOGRÁFICA EN EL SISTEMA URBANO NACIONAL» Competitividad de las ciudades en México (El Colegio de México): 157–182. 2003-01-01 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  21. Pérez Enbeita, Anton. (2018-04-30). «Estrategias politicas para la memoria de la Guerra Civil en Bilbao durante el franquismo» Sancho el Sabio : revista de cultura e investigación vasca: 227–243.  doi:10.55698/ss.v0i0.206. ISSN 2445-0782. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  22. Ojanguren, Montserrat Gárate. (1997-09). «Manuel González Portilla (dir.): Bilbao en la formación del País Vasco contemporáneo (Economía, población y ciudad). Bilbao, Fundación BBV, 1996, 576 pp.» Revista de Historia Económica / Journal of Iberian and Latin American Economic History 15 (2): 438–443.  doi:10.1017/s0212610900006613. ISSN 0212-6109. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  23. Villanueva-Edo, Antonio; Losada, J.. (2000-01). «Siete siglos de Medicina en Bilbao» Gaceta Médica de Bilbao 97 (1): 29.  doi:10.1016/s0304-4858(00)74321-6. ISSN 0304-4858. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  24. Martínez Fernández, Iker. (2019). «Mario Martín Gijón: Un segundo destierro. La sombra de Unamuno en el exilio español. Ed. Iberoamericana-Vervuert-Ayuntamiento de Bilbao, Madrid, 2018, 354 pp.» Araucaria (42): 659–662.  doi:10.12795/araucaria.2019.i42.30. ISSN 1575-6823. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  25. Leal-Arranz, M.V.. (2004-01). «Estudio clínico epidemiológico de la enfermedad por Mycobacterium kansasii en el área urbana de Bilbao» Gaceta Médica de Bilbao 101 (4): 134.  doi:10.1016/s0304-4858(04)74486-8. ISSN 0304-4858. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  26. Eustat. «Euskal AEko biztanleria, lurralde-eremuen, adin-talde handien eta sexuaren arabera.» eu.eustat.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  27. Eustat. «Euskal AEko biztanleriaren batez besteko adina, lurralde-eremuen arabera, sexuari jarraiki (1).» eu.eustat.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  28. Eustat. «Euskal AEko biztanleria, lurralde-eremuen eta jaiolekuaren arabera.» eu.eustat.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  29. Eustat. «Euskal AEko biztanleria, lurralde-eremuen arabera, eta naziotasunaren herrialde-taldei jarraiki.» eu.eustat.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  30. Eustat. «Biztanleria Bizkaiko biztanleria-entitateka, sexuaren, adin-taldeen eta naziotasunaren arabera.» www.eustat.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  31. «Estatistika taulak: Gizarte-ekonomia» eu.eustat.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  32. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Zierbena (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  33. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Alonsotegi (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  34. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Arrigorriaga (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  35. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Barakaldo (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  36. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Basauri (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  37. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Berango (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  38. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Bilbo (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  39. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Derio (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  40. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Erandio (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  41. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Etxebarri (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  42. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Galdakao (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  43. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Getxo (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  44. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Larrabetzu (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  45. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Leioa (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  46. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Lezama (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  47. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Loiu (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  48. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Muskiz (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  49. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Ortuella (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  50. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Portugalete (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  51. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Santurtzi (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  52. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Sestao (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  53. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Sondika (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  54. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Trapagaran (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  55. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Zamudio (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  56. «2023(e)ko maiatzaren 28 ko udal hauteskundeak, emaitzak, Zaratamo (Bizkaia). | EITB udal hauteskundeak» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  57. Bilboaldeko Metropoliaren Hegoaldeko Saihesbidea. 2021-07-22 (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  58. «https://www.metrobilbao.eus/undefined/undefined/undefined» www.metrobilbao.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  59. Bilboko metroa. 2024-02-11 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  60. Bizkaibus. 2023-10-20 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  61. Bilbobus. 2023-10-19 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  62. (Gaztelaniaz) «Núcleo de Cercanías de Bilbao | Renfe» www.renfe.com (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  63. Bilboko Renfe Aldiriak. 2023-11-02 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  64. Eusko Trenbideak. 2022-06-27 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  65. «Planoak | Euskotren» www.euskotren.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  66. Bilboko tranbia. 2023-11-05 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  67. «Bilbao | Euskotren» www.euskotren.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  68. (Ingelesez) «Teatros» www.bilbaoturismo.net (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  69. (Ingelesez) «Museos Bilbao» www.bilbaoturismo.net (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  70. (Gaztelaniaz) Bi-Aste.com. (2023-03-27). «Listado de todas las fiestas que se celebran en Bilbao» Bi-Aste.com (Noiz kontsultatua: 2024-02-28).
  71. «Artinfo.com» www.artinfo.com (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  72. «Arte - hiru» www.hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  73. Guggenheim Bilbao Museoa. 2023-06-29 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  74. (Gaztelaniaz) «Puente Colgante - Transbordador de Bizkaia» Puente Colgante (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  75. «Historia» Puente Colgante (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  76. Bizkaia zubia. 2023-03-17 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  77. «Berria Estilo Liburua» www.berria.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  78. (Gaztelaniaz) «Datos institucionales del Athletic Club | Athletic Club Website Oficial» www.athletic-club.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  79. (Gaztelaniaz) «18 apellidos extranjeros» ELMUNDO 2015-05-19 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  80. (Gaztelaniaz) «¿Por qué en el Athletic de Bilbao solo juegan vascos?» BBC News Mundo 2012-05-08 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  81. (Gaztelaniaz) «Athletic | Lezama es toda una referencia en Europa» Mundo Deportivo 2017-06-02 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  82. Athletic. 2024-02-25 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  83. Amorebieta Kirol Elkartea. 2024-01-14 (Noiz kontsultatua: 2024-03-01).
  84. Padura Club. 2023-06-23 (Noiz kontsultatua: 2024-03-01).
  85. Baskonia Kirol Kluba. 2023-08-13 (Noiz kontsultatua: 2024-03-01).
  86. Deustu Kirol Elkartea. 2023-06-23 (Noiz kontsultatua: 2024-03-01).
  87. Barakaldo CF. 2023-11-12 (Noiz kontsultatua: 2024-03-01).
  88. Sestao River Club. 2023-12-09 (Noiz kontsultatua: 2024-03-01).
  89. «ACB.COM» web.archive.org 2014-10-23 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  90. Bilbao Basket. 2022-08-04 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  91. Zierbena Arraun Elkartea. 2024-02-04 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  92. Itsasoko Ama Arraun Elkartea. 2023-11-01 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  93. Kaiku Arraun Kirol Elkartea. 2023-11-26 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  94. Deustu Arraun Taldea. 2023-12-05 (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.