Bidaxuneko Printzerria

Goi Erdi Aroan Amikuzen Akizeko bizkonderriaren menpean zeuden lau jaun izan ziren: Agramont, Luxe, Burgue eta Sorhapuru. Agramondar leinua Bidaxuneko jaunak izan ziren. XII. mendean Amikuze Bearnok inbaditua izan zen 1171 arte[1].

Geroztik Iruñeko Erresumaren eragina nagusia izan zen eskualdean, batez ere 1180 eta 1200 artean Donibane Garaziko Mendiguren gazteluan gazteluzaina jarri zutenean. 1196an, Tartas eta Akizeko bizkondeak Antso VII.ari gorazarre egin zuenean, berarekin batera Agramondarrak ez ezik 27 baxenafar zaldunak joan ziren eta 1203ko abenduaren 17an egin zuten[1].

Nafarroako Erresumak XIII. mendean iparralderantz zabaldu eta Amikuze inbaditu zuenean, Bidaxune Nafarroako erregearen menpean geratu zen. Hala ere, menpekotasun hau nahiko anbiguoa izan zen: 1329ko irailaren 22an, Agramondar jauna zen Arnaud Guilen III.ak bere gazteluagatik lehendabizikoz Nafarroako erregeari gorazarre egin zionean, honela hitzartu zuen: «gaztelua Nafarroan ez bazegoen, edonork aurka egin bazuen, ituna berez baliogabea izango litzateke, nahiz eta Agramondarrentzat baliozkoa izan»[2]. 1385, 1409, 1429 eta 1434 urteetan Agramondar jaunek egindako gorazarreek ez zuten klausula murriztaile hau errepikatu[3].

Urteen poderioz, Amikuzen Agramont eta Luxe leinuek zuzendutako aldeen arteko liskarrak Euskal Herri osora zabaldu ziren, agramondar eta beaumondarren artekoak hain zuzen ere[1].

Bidaxunen Nafarroako erregeari egindako gorazarrea 1434an izan zen[4]. Agramondar jaunek elizataren egoera mende bat baino gehiago lausoa mantendu zuten.

Bidaxuneko burujabetasuna finkatzeko data 1570. urtekoa da, urte hartako urriaren 21ean hain zuzen ere. Egun hartan, Antonio I.a Agramondarrak, orduan Baionako alkatea zena, hiribilduaren korporazioaren aurrean Bidaxune «berak burujabea izanda, Nafarroako erregea eta Erreginak, bere nagusitasunean, beste gauza bat agindurik izan ezean» zela esan zuen. Murriztua bada ere, Agramondarrek bere Bidaxuneko lurraldean burujabetasuna aldarrikatu zuten publikoki lehendabiziko aldia izan zen.

Hala ere, aipatutakoa baino zaharragoa den beste ekintza bat dago, pribatua ordea, non Antonio I.a Agramondarrak «burujabetasuna» aldarrikatu zuen Bidaxunen: 1566ko testamendu batean emazteari Bidaxuneko «burujabetasunaren gozamena» utzi zion.

1570. urtearen bukaerarako, bere eskubide subiranoak aldarrikatzen zituzten ekintzak arin metatu ziren. Azaroaren 13an, Antonio I.ak Bidaxunen xedapena argitaratu eta, manamendu berriaren arabera, bera zen Justiziarako jaun burujabea[1]; 1575eko apirilaren 6an forua eman zion elizateari.

Oraindik ausartuagoa, Antonio II.ak erregean erabiltzen zuten formula bera «gure nahia delako» 1596ko irailaren 22an argitaratutako xedapen baten amaiaeran . Harrezkero, bere burua «subirano»tzat hartzen du, bere ezkontza kontratuan azaldu zuen bezala.

Hala ere, Bidaxuneko burujabetza zalantzarik gabe frogatzen zuten dokumentuak Henrike III.a Nafarroakoa —era berean Henrike IV.a Frantziakoa izan zena— emandako baimen eskutitzak dira. Eskutitz hauen arabera Bidaxuneko biztanleek bere Frantzia eta Nafarroako erresumetan bizi ziren biztanleek zituzten eskubide berak aintzatetsi zizkien (hau da inplizituz Bidaxune Frantzia edo Nafarroako elizatea ez zela aitortu zuen). Gainera dokumentu hauetan, Frantzia eta Nafarroako erregeak Antonio Agramondarra «Bidaxuneko lurraldearen subirano»tzat hartzen du[5].

XVII. mendeko hasieran Agramondar jaunak aurreko mendearen bukaeran, Espainia eta Nafarroa Garaiatik botata izan ondoren, Baionan errefuxiatutako judu sefardiak eta moriskoak hartu zituen.[1]

Antonio II.aren armarria.

Ehizan izan ondoren itzulita, Antonio II.ak bere emaztea zen Luisa Roquelaurekoa Marsilien bere ezkutariaren besoetan aurkitu zuen. Amorruz beterik, iruzurtutako senarrak maitalea hil zuen, emaztea ihes egiten zuen bitartean.

Gertaerak Bidaxuneko burujabetasunaren izaera frogatu zuen, printzerri txikiaren estatu juridikoa gertaeraren ondorioek aldatu zezaketelako.

Lehendabizikoz, Antonio II.ak, arraroa bazen ere, emaztea Bordeleko Parlamentuaren aurrean izendatu zuen, agian Bidaxunen Frantziaren menpekotasuna aintzat hartuz. Bertan Roquelaureko baroiak bere alabaren izenean erantzun behar zuen. Hala ere, Frantzia eta Nafarroako errege berriak, Luis XIII.a Frantziakoa gazteak (hobe esanda bere aholkulariek, umea zortzi urte besterik ez zituelako) aferaren protagonistei eskutitza bidali eta zera esan zien «etxeko aferak hobe ezkutatzeko, bestela, zenbait prozeduren bitartez agerian uzten badira inoiz erabaki behar duenek ezagutuko dituztelako». Bordelen afera gaizki bideratuta izanda, Antoniok Bidaxuneko justiziaren azpian jarri eta kondesa heriotz-zigorra jaso zuen. Gertaeraren itxurarekin bat ez zetorrenez, Erret-Kontseiluak Bidaxunera ordezkaria bidali prozedimentuan zeuden aldeak ados jartzeko eta epaia herri txikiaren epaitegian apelatzeko. Hasieran Antonio II.ak argi eta garbi azaldu zuen bere jabetasuna eta ez zuen ordezkaria bere lurraldeetan sartzen utzi. Hala ere, azkenean sartzeko baimena eman zuen erregearen ordezkariak «ez pertsona publiko moduan (...) baizik eta pribatu moduan» Bidaxunen sartzen zela adierazi zuen aitorpena sinatu zuenean.

Epaia ez zen inoiz bete: kondesa egoera ezezagunean 1610eko azaroaren 9an hil zen, Pierre de l'Estoileren esanetan «pozoitua», Gédéon Tallemant des Réauxen esanetan «putzu sakon batean erorita» bere gelaren teilatua eraitsi ondoren.

Kondesa hil eta geroko prozedura ez zen aurrera joan. Erret-Kontseiluak Bidaxuneko epaiaz baliatuz—bere jabetasuna aintzat hartu gabe— gertaerari amaiera eman zion: erregearen ezabatze-eskutitzen (hobe esanda barkamen-eskutitzen) bitartez kondea eta «beste» parte-hartzaileak barkatzen du gertaera tristean izandako partaidetzagatik. Antonio II.ak lehenbailehen eskutitzak Bordeleko Parlamentuan erregistratu zuen, berriro Frantzia eta Nafarroako erregearen burujabetza Bidaxunen gertatutako zerbaiti buruz aintzat hartuz[6].

Antonio III. Agramondarra (1604-1678), Bidaxuneko jauna.

Raymond Ritterrek Bidaxunerne status juridikoa argitzeko beste gertaera bi aipatzen ditu garai hauetan.

Lehendabizikoa 1631ko urriaren 24an Pauen zeuden Nafarroako Gorteetako behin-behineko presidente batek Richelieu kardinalaren aurrean jarritako denuntzia da. Arrangurez, Bidaxune «lapur» eta «judu»en aterpe bihurtu zela esan zuen eta, bere ustez, 1611ko epaia zela eta Agramondar kondeek bere subiranotasuna galdu izan zutenez, hiribildura komisarioa bidaltzea iradoki zion[7]. Denuntzia ondoriogabea izanda ere, interesgarria da alde batetik garaikide batek mende hartako hasieran gertatutakoaren bere ikuspuntua azaltzen duelako eta bestetik burujabetasunaren ezaugarri nagusienetariko bat azaltzen duelako: Frantzia eta Nafarroako erresumetatik ihesean zebilen bi taldeen aterpea izatea, juduak eta gaizkileak hain zuzen ere[7].

Bigarrena 1710ean gertatu zen. Urte hartako maiatzaren 9an, Bidaxuneri buruzko ikerketa egitean Nafarroako Gorteetako Akusatzaile Nagusiak bere eskuduntza eutsi zuen[1]. Nafarroako Gorteetako epaiaren ondorioak garrantzitsuak dira oso, Akusatzailearen argudioak guztiz bereak hartu gabe, Bidaxuneko epailea bere aurrean agertzea «Akusatzaile Nagusiaren Bidaxuneko Jaurerria Nafarroan zegoen eta Jaurerriko epaitegiek erabakitzen zutena Nafarroako Gorteen aurrean apelatu zitekeela esan zuen salaketa erantzuteko» erabaki zuelako. Agramondar leinuak erabakiaren larritasunaz ohartu eta laster bere burujabetasuna kolokan jarri zuten epaiaren aurkako prozedura hasi zuten. Hortik aurrera gertatu zena ez da guztiz ezaguna: ematen du afera Erret-Kontseilura jo zuela non galdu zen. Amaiera, orduan, nahiko berezia da XX. mendean bere bila aritutako historialariek ez baitute Erret-Kontseiluaren epaia aurkitu. Raymond Ritterren ustetan epaia desagertzea, juridikoki erabaki heretikoa bazen ere, Agramondar leinuaren eskubide burujabeak aintzat hartzeko modu abila izan zen aurrekari arriskutsua ezarri gabe[8].

1790ko urtarrilaren 4an, Bidaxunek, Estatu Nagusietara ordezkariak bidali izan ez zituena, Louis Perret bidali zuen ordezkari Asanblada Nazionalaren aurrean izateko. Helburua honakoa zuen «Parisera joateko Agramondar dukearen izenean Bidaxunek subiranotasuna mantendu bazuen eta subiranotasunik izan ezean Asanblada Nazionalak sorberriak zituen barruti baten barruan bazegoen». Ordezkaria laster ailegatu eta Frantziaren banaketa administratiboaz arduratzen duen biltzarraren lanak jadanik nahiko aurreratuak ziren eta Bidaxuneko independentzia ez zuen arazoa suposatu. Apirilaren 16an hiribildua Frantziara lotu zen behin erregeak erresuma barrutietan banatzen zuen baimen-eskutitzak argitaratu zituenean. Bidaxune Nafarroa Beherean sartu eta kantonamenduaren hiriburu bihurtu zen, Lapurdiko Ustaritzeko barrutiaren menpean zegoena. Burujabetasuna behin betiko bukatu zen[9].

1793an, hiru urte geroago, herritarrek gaztelua erre zuten, berriro eraikiko ez zena[1].