Bidaxune

Bidaxune euskarazko toponimoa bide eta haitz hitzen lotunea izan daiteke. Frantsesezko Bidache[2] itxura hauek izan ditu: Vidaxen eta Vidayxon (1312 eta 1329 hurrenez hurren, Comptos Ganberaren paperak[3]), Bidaxen (1489, Paueko notarioak[4]) eta Bidasche (1650, Gouvernement Général de Guienne et Guascogne et Pays circonvoisins eskutitza).

Gaskoieraz Bidàishen da eta bertakoak Bidaishot. Aragoieraz, berriz, Bidaxon du izena.

Bidaxuneko Agramondarren gaztelua

XVI. mendeko bukaeratik Frantziako Iraultzara arte, Bidaxune Agramondarrek zuzendutako printzerri txiki bihurtu zen. Bere burujabetza adierazteko bertako epaitegien epaiak ezin ziren Frantzia edo Nafarroako Parlamentuetara apelatu. Bestetik Bidaxune iheslarientzako badia bihurtu zen, batez ere juduentzat baina baita gaizkileentzat ere[6][7].

XVII. mendeko hasieran Agramondar jaunak aurreko mendearen bukaeran Baionan errefuxiatutako judu sefardiak hartu zituen.

1790eko martxoaren 4eko Legeak Frantziako departamenduak eta barrutiak sortu zuen. Era horretan, Ipar Euskal Herria eta Bearnok Behe Pirinioak izeneko departamendua sortu zuten. Era horretan, Donapaleuko barrutian zegoen Bidaxuneko Kantonamendua sortu zuten, hasieran Bidaxunek baino ez osatua.

Udalerriko ekonomia laborantzan dago oinarrituta[6]. Hala ere, herrian harrobi famatua dago[8], bere harriak Aturriren bitartez eramanak, Angeluko Notre-Dame du Refuge komenturako erabiliak izan zirenak.

Herria, kale nagusia den Donejakue karrikaren inguruan dago antolaturik. Kale honek aldetik aldera gurutzatzen du herria, gaur egun Haramboure etxea dagoen lekuan zeuden ateetatik elizaraino. Bertan daude kokaturik herriko eraikin garrantzitsu gehienak, Tanneur eta Haramboure etxeak, sinagoga zaharra...

• Agramondarren gaztelua[9][10][11][12], XII. mendean eraikitzen hasia. Egun zaharberritze lanetan dago.
• Judu hilerria[13]. Gaur egun ez dituzte ehorzketa gehiago egiten bertan, baina ondare gisa mantentzen dute.
• Lihurri zeharkatzen duen Agramondarren zubia[14] XVII. mendekoa.
• Zubi erromatarra[15] edo eiherakoa, XVII. mendekoa.
• XVII. mendeko gazteluaren hondarrak[16].
• Txanpina Etxea[17], XVIII. mendekoa.
• Herriko etxe zaharrak[18][19][20].
• Tanneur jauregia[21] XVII. mendekoa.
• Maisuaren etxea[22][23][24][25] XVII. eta XIX. mendeen artekoa.
• Hôtel restaurant basque izeneko etxea[26] 1586koa.
• Kongresu Etxea[27] XVIII. mendekoa.
• Agramondarren ehierakoa[28] XVII. mendekoa.
• Donejakue Nagusiaren eliza neogotikoa. Eliza zaharra, Gixune, Akamarre eta Bidaxuneko harriekin berreraiki zen, Antoine III.a mariskal eta dukearen ardurapean. Zenbait mende beranduago, 1880. urtean, berriztatu zen guztiz. 1930 aldera bertako gurutze-bidea, René Marie Castaing-ek eginiko fresko batzuekin apaindu zen. Koroko estatua eta beirate batek egiten diote erreferentzia Donejakueri.[29][30][31][32].
• Antzinako sinagoga[33], egun Capdevielle Etxea dena, XVII. mendekoa.
• Ibai-portua. Aturri eta Biduze ibaietan ondasunak garraiatzeko erabiltzen zen, idiek tiratutako gabarrak erabiliz. Gaur egun baserri modura erabiltzen den etxaldea du alboan, antzina ibai-garraioaren kudeaketa eta biltegi modura erabiltzen zena.

• Jean-Jacques Lasserre, euskal herritar politikari eta alkate ohia.

• 
  Bidaxuneko judu hilerria.
• 
  Bidaxuneko ibai-portua.
• 
  Donejakue elizaren barrualdea.
• 
  Sinagoga zaharra.
• 
  Tanneur etxea.
• 
  Haramboure etxea.
• 
  Barthe etxea.
• 
  Lihurrin dagoen Roby errota.