Bidasoko bide berdea

XIX. mendearen azken herenean, Aiako eta Bortzirietako meatze-barrutiak ustiatu ziren Bidasoaren arroan. Krauchy eta Osterlingeko kondea izan zen, 1871n, beste kide ingeles batzuekin batera, Spanish Hematite Iron Company Limited sortu zuena, inguruko meatze kontzesio asko erosten joan zen konpainia, denbora gutxira, The Bidasoa Iron Company Limited bihurtuko zena. Minerala San Migel, San Enrike edo Meazuriko meategietatik Bidasoa ibairaino jaisteko, trenbide txiki batzuk eta plano inklinatu batzuk ezarri zituzten, trenbide-zabalera desberdinekoak, Endarlatsako eremuan elkartzen zirenak.

Mineralak, gero, gabarretan eramaten zituzten Bidasoak bere bokaleraino. Ibaiaren zati horretan garraioa hobetzeko asmoz, Bera eta Irun lotuko zituen trenbide baten aukera planteatu zuten, eta proiektua 1872an onartu zen, baina, lanak hasita zeudela, dena hondoratu zen azken gerra karlistaren ondorioz. Konpainiak bertan behera utzi behar izan zuen obra, eta, porrot eginda, Bidasoa Railway & Mines Ltd konpainia berriari eman behar izan zizkion kontzesioak. Azken enpresa horrek, Edward Hamelinen zuzendaritzapean, 914 mm-ko trenbidea jarri zuen martxan, Irungo Kostarbe geltokitik Lesakako Alkaiaga auzoraino.[1]

Penintsulako trenbide sarea urte haietan osatzen saiatzen ari zen, eta oraindik ez zegoen argi Madrilentzat zein zen Frantziarekin eta Parisekin komunikatzeko ibilbiderik laburrena eta merkeena. XIX. mende horretako hirurogeiko hamarkadan, polemika handia izan zen Aldudeko trenbidearen proiektuarekin. Proiektu horrek Iruña lotuko zuen, zeinak zuzeneko linea baitzuen Castejondik Bordelera. Azkenean, arrazoi batzuengatik edo beste batzuengatik, proiektua ez zen gauzatu. Ramon de Aguinaga ingeniariak 1896an proiektatu zuen Irun Donezteberekin lotzea eta Orokieta inguruan Euskal Herriko hiriburuarekin lotzea. Adar txiki batek Doneztebe eta Elizondo lotuko lituzke.

Ez hau, ez mende bukaera horretan egindako beste hainbat proiektu, ezingo ziren gauzatu. Azkenik, 1901ean Railway & Mines Ltd. Bidasoako kontzesio guztiak erosi zituen Bidasoa konpainia frantziarra izan zen hainbestetan proiektatu eta nahi izan zen trenbidea gauzatu ahal izan zuena. 1912ko urrian, Leon Mourgues zuzendari tekniko-finantzarioa Irun-Elizondo linea eraikitzeko eta ustiatzeko baimena eman zuen Nafarroako Foru Aldundiak, bai salgaien zerbitzuan, bai bidaiarien zerbitzuan.[2]

Orduan konpainiak Compañía de los Ferrocarriles del Bidasoa izena hartu zuen, eta oso irizpide onarekin, trenbide berrirako bidearen zabalera metrikoa hartu zuen, Irunen Topoarekin eta Midirekin lotu ahal izateko. Lehen lana, beraz, Irun eta Alkaiaga artean zegoen bidea zabaltzea izan zen, eta lan hori 1913an hasi zen. Lehen mundu-gerrak nabarmen eten edo atzeratu zituen 1916ra arte amaitu ezin izan ziren lanak.

Gainera, lanak, bereziki Bera eta Doneztebe artean, fabrika lan garrantzitsuak, zortzi tunel, burdinazko zazpi zubi eta lubaki handiren bat beharko zituen, Narbartekoa kasu. Lanen zenbatekoa, guztira, zortzi milioi pezetakoa izan zen, eta linea 1916ko otsailaren 1ean inauguratu zen Donezteberaino eta urte bereko maiatzaren 28an Elizondoraino. Elizondotik egindako bidaiak, berez, maiatzaren 10erako hasi ziren, baina, 28an, inaugurazio ofizial handi bat egin zen, eta une hartako botere faktiko guztiak bertaratu ziren.[3]

1953ko urrian uholde ikaragarria izan zen, euri asko egin ondoren, eta hondatu egin zuen, gatzagitik erauziz, laurehun bat bide eramanez. Konponketa egin zen arren, eta lerroa handik gutxira berrezarri zen arren, gastu handia egin zen ekonomia oso gaiztoarentzat. 1956ko abenduaren 31n, Madrildik emandako linea kentzeko dekretuaren ondoren, Bidasoako trenbideak, "tren txikito" ezagunak, Elizondo eta Irun artean egin zuen azken bidaia. Urtebete lehenago Iratiko trena izan zen bere azken bidaia egin zuena, eta urtebete geroago Plazaolako trena, 1953ko uholdeek asko kaltetu zutena. Hamarkada madarikatua, berrogeita hamarrak, bide estuko trenbide maitagarrientzat, bidearen zabalera, mendearen lehen erdian hainbeste eta hainbeste erabiltzaileri eman zieten zerbitzu zabalarekin kontrastean.[4]

2009an, Irungo Udalak Irugurutzetako gainerako labeak zaharberritzea onartu zuen, udalerriko meatzaldean, burdinbide zaharraren inguruan. Gainera, Udal Gobernuak Trenbidearen Fundazioarekin negoziatu zuen labe horiek hiriarekin tren bidez lotzen zituen ibilbidea bide berde gisa berreskuratzea eta horrelako bideen sarean sartzea. Horrela, oinezkoentzako eta bizikletentzako konexio bat sortuko litzateke hiriaren erdigunetik kokagune honetara.[5]

Hori lortzeko, Irungo alkate José Antonio Santano FITUR azokan 2009ko edizioan izan zen, eskualdea ordezkatzen duen Bidasoko ordezkaritzaren parte gisa, Trenbideen Fundazioko arduradunekin topaketa bat egiteko. Trenbideen Fundazioa erakundeak trenbide-trazadura zaharren birmoldaketan lan egiten du, eta orain ez da erabiltzen. Fundazio horrek Miazuriko trenbide-adar zaharra eta Bidasoko burdinbide zaharraren beste adar batzuk bide berde bihurtzeko aukerari buruzko azterlan bat egiteko konpromisoa hartu zuen. Fundazio horren oniritzia jaso ondoren, Irungo Udalak, Eusko Jaurlaritzarekin batera, trenbidea birgaitzeko lanak hasi zituen. 2009ko abenduaren 31n amaitu ziren, Behobia eta Endarlatsa arteko ibilbidea inauguratuz, Nafarroako mugan.[6]

2010eko urriaren 2an eragile politiko, ekonomiko eta sozialak eta Ingurumen eta Turismoko adituak bildu ziren Bertizen, Trenbideen Fundazioak eta Bertiz Partzuergo Turistikoak Gas Natural-Fenosa laguntzarekin antolatutako Bide Berdeetako Ekimen eta Esperientzien Foroaren koadroan. Fermin Villanueva Nafarroako Gobernuko Turismo Departamentuko Antolamendu zuzendariak iragarri duenez, 800 000 euro inbertituko dituzte Bidasoko bide berdea Nafarroako zatian egokitzeko. % 65 Europako funtsetatik etorriko litzateke eta Nafarroako Gobernuak gainerako % 35a bere gain hartuko luke hiru urtetan.[7]

Lanak 2012an hasi ziren, Bidasoko bide berdea Udalez Gaindiko Eraginaren Proiektu Sektoriala (UEPS) izendatu ondoren, eta Nafarroako Gobernuak 2013ko udarako iragarri zuen amaiera. Lanen % 65 Europar Batasunak finantzatu zituen, eta gainerako % 45a Nafarroa Garaiak eman zuen; zehazki, 278 833 euro Foru Gobernuak eta 26 718 euro Bertiz Turismo Partzuergoak, proiektua sustatzen duen erakundeak.[8] Halaber, zati hori egokitu ondoren, alde batetik Elizondoraino luzatzeko asmoa iragarri zen, eta, bestetik, Iruñaraino, Orokieta bidetik.[9]

2013ko abenduaren 13an, azkenik, burdinbidearen zatirik zabalena inauguratu zen, Endarlatsa eta Bertizko Jaurerriaren artean. Ekitaldian izan ziren Luis Zarraluki Nafarroako Gobernuko Sustapen kontseilaria, Izaskun Goñi Bertiz Partzuergo Turistikoko gerentea eta Garbiñe Elizegi Baztango alkate eta Bertiz Partzuergo Turistikoko presidentea.

Ibilbidea berreskuratzeko 830 000 euroko inbertsioa egin behar izan zen, baina Bertiz Partzuergo Turistikoak egindako ikerketa baten arabera, zonalderako urteko itzulera ekonomikoa handiagoa izan daiteke. 2011n itzulera hori 796 000 eurokoa izan zen eta, inbertsioen ondoren, handiagoa izatea espero zen, azkenean izan zen bezala. Jarduketen 830 000 eurotatik 730 000 euro Alkaiagan (Lesaka) lurpeko pasabidea egiteko lanetarako, egokitzapenerako eta argiztapenerako erabili ziren, eta 100 000 euro ibilbidea sustatzeko ekintzetarako.[10][11]