Montori

Montòri okzitanieratik euskarara mailegatutako toponimoa dela ikusteko, Montaury frantsesezko grafiaren mozorropean hizkuntza honekin zerikusia duten beste leku batzuetan ere ageri den toponimoa dela esan behar da:

• Gaskoi eragina garrantzi handikoa den Angelu (Lapurdi) udalerrian, leku izen historiko bat Montaury da; gaur egun Paue eta Aturriko Herrialdeetako Unibertsitateko campus bat bertan kokatua da.[12]
• Nimesen (Okzitania) izen bereko auzoa dago[13]

Okzitanieraren eraginaren beste zantzu bat Euskaltzaindiak ontzat hartu ez zituen herriaren izenaren Muntori aldaera, erabilera zabala izan duena,[14][15] eta Jentilizioa dira. Lehenaz esan behar da Montòri okzitanieraz horrelaxe ahoskatzen dela, /mun'tori/, o atonoak /u/ ahoskera izaten duelako. Jentilizioaz araututako montoriar eta beroriztar formekin batera euskaraz montories[16] eta muntories[17] ere erabili direla aipatu behar da, okzitanieratik mailegatu diren bokales, baiones, arrokiages...bezalakoak direnak.

Beguze mendia

Herri barnea udalerriaren erdialdean dago, 267 mtan. Bere inguruetan, ordea, mendi ikusgarri batzuk daude. Inportanteenak hauexek dira:[18]

• Hargibele (795 m): Bearnorekiko mugan, gune babestua da, eta eskalada eskola bat du.[19] Zonaldeko ikur bat da eta Arguibelle aldaera frantximantean Berorizeko (hirugarren adina[20]) eta Landako (musika taldea[21]) elkarte banari izena eman die.
• Beguze (767 m): tontorra Liginaga-Astüerekin konpartitua eta mendia Hauzerekin ere bai. Mendi magalean baziren burdin meategi batzuk, XVI. mendean hasi eta geroago 1815etik 1868ra bitartean ustiatuak.[22]
• Erretzü (700 m): iparraldean Atharratze-Sorholüzerekiko mugan. 1670eko Louis de Froidourren testigantzen arabera lur komunalak izateari utzi ostean lehen erregearena eta gero estatuarena zen basoa zegoen. 1832an prefekturak esku pribatuetan utzi zuen enkante baten bidez, eta esku pribatuetan dirau gaur egun ere.

Hiru mendi nagusi horien inguruetan ibilbideak daude; Xynthia ekaitzak kalteak sortu zituen, bereziki Beguzekoan.[23] Metro batengatik (796 m baitu) udalerriko punturik gorena hegoaldeko muturrean dago, Edre menditik hurbil eta beste behin Landarekiko mugan.

Udalerriko iparraldean Erretzütik ekialdera dauden muinoen artean Zehebiagako hegia (480 m) dago, Barkoxerekiko muga markatzen duena.[24]

Hargibele mendia.

Udalerria zeharkatzen duten erreka guztiek Oloroeko uhaitzean amaitzen dute baina ibaiadar desberdin batzuen bidez:

• iparraldean Joosera doazen Urgarai (fr. Ourgaray) eta Bètlòc[25] (fr. Belloc) errekak daude.
• Zuberoako ardatza den Ühaitzara doazenak dira nagusi:
  • Etxeberri errekastoa zuzen doa Atharratzera.
  • udalerriko hegoaldean Batasse deiturikoa jaio, herri barnetik pasatu eta gero Mehexe ibaiadarrarekin bat egin eta mendebalderantz jotzen du; Aphanize sortzen laguntzen dute, dagoeneko Astüeko lurretan.
• ekialdean Larrigau eta bere ibaiadarra den Lacòsta (fr. Lacoste) Landarantz doaz, eta Vert ibaian amaitzen dute beren ibilbidea.[26]

Norabide gehienetan Zuberoako udalerriak ditu auzokide:

• Barkoxe ipar-ekialdean
• Atharratze-Sorholüze ipar-mendebaldean
• Liginaga-Astüe mendebaldean
• Hauze hego-mendebaldean

Ekialdean eta hegoaldeko muturrean egun okzitaniarrak diren lurrak ditu mugakide, Bearnoko Baretoseko Landakoak hain zuzen ere. Hala ere, udalerri honetako mendebaldean dagoen Sarraltzüne, Sarraltzune edo Sarantzüne (oc. Eth Barlanés,[27] fr. Barlanès) ibarra zuberotarra -eta euskalduna- izan zen[28] eta mendeetako gatazka bizi izan zen zeini zegokion erabakitzeko.[29]

Herri barneaz gain biztanleria bost auzo sakabanatutan banatua da (hiruk, mendi nagusien izen bana dute):[30]

• Beguze.
• Erretzü.
• Haut de la Côte: ipar-ekialdean.
• Hargibele.
• Gastu edo Gastou: hegoaldean.

Errepide nagusia departamendu mailako RD-918 da; Atharratze-Sorholüzerekin (mendebalderantz) eta Biarnorekin (ekialderantz] lotzen du. RD 59 herri barnean hasi eta iparralderantz jotzen du, Barkoxerantz eta RD 759 hegoalderantz doan azken horren segida da, Hauzerekiko lotura egiteko; Hauze-Montori errege bide historikoaren ordezko berriagoa da. Errepidez Oloroe-Atharratze-Maule autobusa herritik pasatzen da.

Paue-Oloroe-Maule (POM) tranbiak geltokia izan zuen udalerri honetan baina 1901etik 1931ra baino ez zuen zerbitzua eskaini; Landa-Atharratze zatia 19054ean zabaldu zen eta hasieran Montori zen geltokirik gabe geratzen zen herri bakarra, herri barnetik urrun pasatzen baitzen. Geltokiaren eraikina orain pribatua da.[31]

1307an Zuberoa ingelesen menpean geratu zen. Zenbait errege epaitegi antolatu zituzten, errege burguak ziren Barkoxe, Hauze, Atharratze (orduan "Iriberri" edo Vilanava) eta Montorin; jurat izenekoek kudeatutako administrazio berezia zuten, Maule errege-hiriak bezala.[33] Ehun Urteko Gerraren inguruko aldietan Montoriri buruzko datu batzuk jasotzen dira:

• 1323an Foulque Lestrange Guienako seneskalak Ingalaterrako erregearen izenean Atharratzekoaren moduko pribilegio karta bat eman zion.
• 1337an Eduardo III.a Ingalaterrakoak Zuberoako etxeetako errolda eta bakoitzari dagozkion zergen kontakizuna egin zuen Censier Gothique de Soule izenaz ezagutzen den okzitanieraz idatzitako dokumentuan. Berorizen euskal eta bearnoar auzokideak zituzten 78 etxe zeuden; etxe horien izenetatik 70 bat gaur egun arte gorde dira.
• 1474an Montori, Hauze eta Athereik baroierri bat sortu zuten, Lüküzeko jaunaren kontra ari zen Roger Agramondarren buruaren menpean zegoena. Berorizek bere "etxe noblea" zuen, okzitanieraz "jauregi" esanahia duen Sala (fr Salle) izena zeramana.

Montoriko eliza.

Erlijio Gerren garaiak oso gogorrak izan ziren eskualdean. 1564rako herrian protestanteak ziren nagusi, G. Etxart herriko auzokidea zen artzaina eta 1568aren inguruan eliz katolikoa tenplu protestante bilakatu zen Montorin; katoliko zuberotarrak Nafarroa Beherera joan ziren hango erlijiokideekin batera Joana III.a Albretekoa erregin protestantearen kontra borrokatzera baina porrot militarra izan zutenez Zuberoara itzuli eta mendekua hartzeko Agramondarren menpeko Montori erasotu eta arpilatu egin zuten. Biztanle askok Biarnora ihes egin behar izan zuten eta erlijioa aldatu nahi izan ez zuen jurat bat hil zuten.

XVII. mendearen hasieran oraindik geratzen ziren protestante batzuk herrian Iruri, Zalgize, Maule eta Montorin; herri honetan tenpluari ere eusten zioten.

1638an Jean-Armand du Peyrer Iruriko kondeak Montori, Hauze, Atherei, Liginaga eta Astüek osatutako baroierria Agramondeko dukerriari erosi zion. 1661ean, Matalas apaizaren matxinadan, Mithikileko apaiza Montorira joan zen; kanpoko boterearen kontra eta Zuberoaren askatasunaren aldeko borrokan aritzeaz gain katolikoen alde eta protestanteen aurka ere ari zen, aliantzen jokoaren arabera. 3000 lagunekin herrian sartu eta 15 familiabururen kontrako neurri errepresiboak hartu zituen katoliko bihurrarazteko. Matxinadak porrot egin eta gero 1663an Estatu-Kontseiluaren agindu batek Iruriko kondeari arestian aipatu bost herrien gaineko kontrola mantentzeaz gain Atharratze, Onizegaina, Aloze, Ozaze, Ziboze,Etxebarre, Lexantzü eta Ligi ere eman zizkion.[34] Montorin ezagutzen den azken artzain protestantea P. d'Assimont (1679an) da.[35]

Lehen Mundu Gerran Montoriko 48 herritar hil ziren[36] eta beste 8 zaurituta itzuli ziren herrira (1911n udalerriak 830 biztanle zituen).

Bigarren Mundu Gerran zazpi montoriarrek, Indotxinako Gerran hiruk eta Aljeriako Independentziaren Gerran beste batek bizitza galdu zuten.[37]

Nazien okupazioaren kontra aritzeko Zuberoan hiru talde armatu nagusi ibili ziren, armada sekretua edo maki izenarekin.[38] 1944ko abuztuaren 22an erresistentziako buruetakoa zen Julio López aragoitarra Berorize eta Landaren arteko mugatik oso hurbil hil egin zuten. Bertan oroitarria jarri zuten[39] eta Jean Louis Davantek eginiko Xiberoko Makia pastoralean (2001ean Sohütak taularatua) López pertsonaia inportanteetakoa zen, 22. jelkaldiak Montoriko güdüka; Julio Lopez-ena izena zeraman eta Davantentzat elkartasunaren ikurra zen.[40][41] López hil zuten zonaldea oso egokia zen mugalarien lanerako; iheslariak Haut de la Côte auzoan (udalerriaren ipar-ekialdean) edo Barkoxeko mugan (Gaztelondo auzoan) hartu eta sarritan aldatzen zituzten bideetatik Hauze edota Urdatxeraino laguntzen zituzten; mugalarietako bat desagertu egin zen, inork ez daki zer gertatu zen harekin, eta haren emaztea Ravensbrück kontzentrazio-esparrura eraman zuten. Handik bizirik baina oso ahul itzuli zen. Oro har 27 izan ziren Alemania, Polonia eta Austriara preso eraman zituzten beroriztarrak; zortzi STO (Service du travail obligatoire, "Derrigorrezko lanaren zerbitzua") naziek antolatu zuten sisteman sarrarazi zituzten (eta beraz, Alemaniara behartuta gerrarekin zerikusia zuten lanetan aritzeko eraman) eta beste bik Pirinioak zeharkatu eta alde egin zuten.

1940ko azaroan Bréhain herritik (Mosela departamendua, Lorrena) berrogei erbesteratu heldu ziren Montorira; batzuk herrikoen etxeetan bizi izan ziren eta familiei etxeko zein nekazaritzako lanetan laguntzen ibili zitzaizkien; beste batzuk beraientzat prestatu ziren herri barneko etxe batzuetan egon ziren.[42]

1967ko abuztuaren 13an "Eretako lurrikara" izenarekin ezagutu zena gertatu zen, Baretoseko herri horretan epizentroa izan zuelako; Montorin ere kalteak izugarriak izan ziren, etxeen %60a inguru suntsitu zituelako; Richter eskalako 6,5 magnitudekoa izan zen. Etxea galdu zutenentzat "lau milioiko etxeak" deitu zirenak eraiki zituzten.[43]

Berorize Burgosko Prozesuarekin zerikusia duen gertaera oso bitxi baten kokalekua izan zen. Epaiketa hasi baino bi egun lehenago ETAk (Juan Jose Etxabe eta Txikiaren taldeak) Eugen Beihl, Alemaniako Errepublika Federalak Donostian zuen kontsularen bahiketa prestatu zuen. Herri zuberotar honetako apaizetxean zeukaten gordeta; ihes egitea lortu zuen gau batean eta herriko taberna batera sartu zen Alemaniako kontsula zela eta elizaren ondoko etxe batetik ihes egin zuela esaten. Han zeuden herritarrek zer egin eta berriro apaizetxera eraman zuten. Egun batzuk geroago, Eguberrian, ETAk Wiesbadenen (Hessen, Alemania) askatu zuen.[44][45] Roger Idiartek Basabürüan Montori izena duen kanta egin zuen, azkaindarrak egin zituenen artean ezagunenetakoa,[46] gertaera hari eskainia.[47]

Herriak baso komunalak ere baditu (583 ha); udalerriko iparraldean (Casterar, Malaxandi, Latalhada, Bigné) eta hegoaldean (Le Bouch, Gastou, Huncharie) dauden esparruez gain egun Landarenak diren lurretan daude handienak, Santa Graziko mugetaraino heltzen baitira: Edre, Seguro, Liziaga, Légacègue, Maillordoki, Ordaburu, Chuste, Bagoule, Bitola, Couylarou, las Bartas, Isiburia, Aiguntze, Lakurde eta 1542 m dituen Arbuti mendikoa.[53]

Hotel bat (Auberge de l'Étable) eta lau landetxe.[54] Etxe berriak eraikitzen ziren bitartean 1967ko lurrikaran etxea galdu zutenentzat egin ziren txalet prefabrikatuetan (Histouye izeneko tokian) gaur egun Les Chalets de Soule oporlekua dago[55]

• Zuberoako Herri Elkargoaren barruan dago.

Montoriko egoera linguistikoa berezia da; Aturri aldeko zenbait herriren moduan xarnegua da, hots, euskaldunak eta gaskoiak nahasten diren lekua. Zuberoan bada okzitaniera tokiko hizkuntza nagusia den herririk, Pettarrean (Ozaraine-Erribareita, Jeztaze) baina Montoriko egoera bestelakoa da: joera bat nabari den arren (mendebalde, iparralde eta hegoaldean euskaldunak, ekialdean eta ipar-ekialdean gaskoiak), zaila da muga linguistiko argirik marraztea.[66][67] XX. mendearen erdialdea arte baziren familia euskaldun hutsak, okzitanieradun hutsak eta bi hizkuntzetako kideek osatutakoak; frantsesa jakin gabe euskara-bearnera elebitasuna nahiko normala zen herri honetan.[68] Azken belaunaldiekin, ordea, frantsesa erabat nagusitu da; euskara egoera ahul da, eta leku gehienetan bezala okzitanieraren familia barruko transmisioia ia erabat eten da. Erreferentzialtasun publikoari dagokionez bederen, euskarak indar handiagoa du, eta karrika nahiz auzo izen elebidunak (frantsesa/euskara) erakusten dituzten kartelak ipini dira;[69] aldiz, beste herri batzuetan ez bezala, herriko jaietako programa jakinarazten duen kartela frantses hutsez ageri da, hala nola Herriko Etxearen webgunea.[70]

Herri honetan egiten den euskal hizkera hegoaldeko zuberera da.[71][72] Egun euskara egoera kaskarrean badago ere, izugarrizko aberastasuna izan du; adibide bat aipatzearren, mendebaldeko haizea izendatzeko itxasaidia, ebi aizia, pekaizia, Baiuna haize, aizebeltza eta manex haize hitzak bildu dira.[73]

Espainiako Gerra Zibilaren ondorioz iheslari batzuk herrian kokatu ziren; azken urteetan ingeles batzuk hara bizitzera joan dira, eta horrek Berorize bost hizkuntzatako herria bihurtu du.[74]

Euskara-okzitaniera elkarbizitza historiko honek ondare linguistiko-kulturalean izugarrizko aberastasuna ekarri du eta herrian garatzen ziren jarduera tradizionalekin zerikusia duten hainbeste elementuk bi hizkuntzatako izenak dituzte: hiatzüna (eu) = arguèta (oc),[75] txakostia (eu) = escalèta (oc),[76] aska (eu) = bassiot (oc),[77] eskua (eu) = plec (oc)...[78]

Toponimian ere, bi hizkuntzetan jatorria duten leku-izenak udalerri osoan zehar erabat barreiatuta daude. Adibideak:

• Euskaran jatorria duten toponimo batzuk:[79] Etxeberri, Rekalt, Baigorri, Elizalt, Sagaspe, Bordazarre, Goiti, Haltzondo, Urrutigoiti, Harzuri, Laxagaborda, Ibarrola, Pikabia...
• Jatorria okzitanieran duten toponimo batzuk:[80] Salanava (Sallenave), Supervièla (Superville), Latalhada (Lataillade), Maisonava (Maysonnave), Carrèra (Carrère), Miranda (Mirande), Caishau (Cachau), Sent Martin (St-Marty), Palhet (Paillet)...

Herriko festak abuztuan izaten dira, 15ean zentratuta; 1945etik herrian jai batzorde indartsua egon izan da. Garai batean egun ia desagertu diren Zuberoako artzainen herri-kirolen (barra jaurtiketa, jauziak...) erakustaldiak bazeuden ere, 1947tik eta ia urtero "Landestar erako zezenketa" (okzitanieraz corruda landesa) antolatu izan da eta beraz 2007an 60. urteurrena ospatu zuten.[81] 1967ko abuztuaren 13an lurrikara gertatu zenean Montori jaietan zegoen.

Desagertu diren ospakizun edo tradizioen artean hauexek daude:

• Inauterietako Astearte Handian mozorrozteko tradizioa zegoen.
• Abuztuko jaien aurreko egunetan jai batzordeko gazteak auzorik auzo joaten ziren diru eske.
• 1960ko hamarkada arte Haut de la Côte eta Erretzü auzoetakoek ehiza era bat praktikatzen zuten irailean, uso mota bat (Columba livia) hartzeko, horretarako propio egiten ziren iratzez eginiko txabolatxo batzuen laguntzaz.[82]
• 1940eko eta 1950eko hamarkadan zenbait kabalkada antolatu ziren.[83]
• Ospakizun katoliko batzuk ere egiteari utzi zaio: erromesaldiak (Ospitalepera Done Bladi egunean abereentzako babesa eskatzeko, Maidalenara uztailaren 22an), prozesioak (auzoka Igokunde eguna baino lehen, Besta Berrin, Donibane...); Aste Santuan ere ospakizunak askoz ere oparoagoak izaten ziren.[84]

Berorizeko sukaldaritza tradizionala eskualdeko ekoizpenetan oinarritutakoa da: garbura (batez ere Biarnoan prestatzen den barazki zopa), Zuberoako piperrada, uso, basurde edota ehiztatutako beste animaliekin eginikoak...[85]

Herriko Etxea apaizetxe zaharrean dago. Postetxea ere bada.[86]

Osasun zerbitzuetarako beroriztarrek Atharratze edo Eretara joan behar dute.

Hezkuntza beroriztarren kezka historikoa izan da. 1789an, Frantziako Iraultzaren garaietan, zuberotarrak Maulen batzartu ziren beren eskaerak egiteko; Montorik herrialdeko hiriburuan kolegio bat eraikitzea eskatu zuen, gazteen hezkuntza hobetzeko. 1833an derrigorrezko hezkuntza ezarri zenetik udalerri bakoitzak gutxienez eskola bat mantentzeko beharra izan zuen; inspektore baten txostenaren arabera Atharratze-Sorholüzeko Kantonamenduan Atharratze-Sorholüzen bi maisu zeuden eta Berorizen ere bai. Orduan herriak 1300 biztanle zituen.[34]

Gaur egun Zuberoako herri askotan eskolarik ez badago ere, Montorin bi gela dituen Lehen Mailako eskola publikoa dago; jantoki eta haurtzaindegi zerbitzua du. 2009-2010 ikasturtean 33 ikasle zituen; bi irakasle eta jantoki eta haurrak zaintzeko arduradun banak lan egiten zuten bertan.[87] Ez dago eredu elebidunik; euskara ikasgai gisa eskaintzen da.[88]

Eskolan dagoen plaza libreaz gain pilotaleku estalia dago, ezker pareta motakoa. Jai Batzordeak pala txapelketa bat antolatzen du eta petanka elkarte bat dago. Errugbi zelaia ere badu, ez ordea talderik.[89] Herri barnean desagertu zen beste plaza libre bat egon zen.

Ehiza eta arrantza ere askok praktikatzen dute.

• Lurrikara baino lehen "Iturriko Plaza" zena erabat berriztatu behar izan zuten. Aurreko garaiko etxe bakarra geratu zen, Bigarren Mundu Gerran familia iheslari judu bat bizi izan zen lekua; familiak geroago bere esker ona adierazi zion Montoriri eta plaza beraiei eskainita dago, plaka bat ere ezarri zelarik.
• Udal ikuztegia ere zaharberrituta dago.
• Udal putzua, Casanavako iturria (gaskoi izena; frantsesez: Casenave) izenaz ere ezaguna, orain ez da erabilgarria. Erreuma eta arnasketa aroazoak sendatzeko ezaugarriak zituen; 1910eko hamarkada arte Casanava etxea bainuetxe txiki bat izan zen eta bezeroak bere uretan bainatzera etortzen ziren. Lehen Mundu Gerraren ostean mediku bat bainuetxea berpizten saiatu zen baina arrazoi ekonomikoengatik ezin izan zuen. Iturrian herriko biztanleek 1960ko hamarkada arte edateko ura hartzen zuten.[90]
• Udalerrian harrizko zubi batzuk daude: Ibarrola, Capchuberro, Lavath (fr Labat), Pintou.[91]
• Jatorriko familien etxaldeek bordak izaten zituzten; horietako batzuk etxe bihurtu ziren, batez ere familiako kideren bat Amerikatik itzultzen zenean non bizi eskaintzeko.

• Trantsizio estiloko (erromaniko eta gotikoaren artean) XII. mendeko eliza du herriak, Igokundeari dedikatua. XVIII. mendeko erretaula du. Antzinean, Donejakue Bidearen geralekua zen. Barnealdea 1967ko lurrikararen ostean erabat berriztatu behar izan zuten.
• Elizaren ondoan bi hilarri daude eta bide baten ertzean beste bi; azken hauek hilketa batzuk suertatu ziren lekuetan ezarri zituzten.[92]

• 
  Eliza eta hilerria
• 
  Elizan dagoen Ama Birjina eta umearen estatua
• 
  Eskola eta pilotalekua

• IGNren 1446 ET (Tardets-Sorholus.Arette) mapa, 1:25000 eskalakoa.