Bariba (hizkuntza)
Bariba, baatonum (baatɔnum), baatombu, baatoni, barba, barganchi, bargawa, bargu baruba, berba, bogung, edo burgu, Nigeria-Kongoko hizkuntza familiako afrikar hizkuntza da, bariba herriak hitz egiten duena. 450.000 hiztun inguru ditu, Beninen populazioaren %8,5a osatzen duena.
| Bariba | |
|---|---|
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Benin |
| Hiztunak | 450.000 inguru |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza Niger-Kongo hizkuntzak Atlantic–Congo (en)  Volta–Congo (en) Gur (en) | |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-3 | bba |
| Ethnologue | bba |
| Glottolog | baat1238 |
| IETF | bba |
Batez ere Benin iparraldean erabiltzen da 50.000 km2 baino gehiagoko eremu zabalean, baina Kwara estatu mugakidean ez ezik, Nikki, Parajou, Kandi eta Natitingou lurraldetan ere hitz egiten da[1]. Nigerian, Kwara estatuan hitz egiten da Okuta, Ilesha, Yashikira, Gwanara, Kaiama eta Bus eremuetan[2].
Bariba hitz egiten deneko lurraldeari Baru Tem (baatɔnu lurra) edo Baru wuu (baatɔnu herria) esaten zaio. Hala ere, Baru wuu-k Borgou izena hartzen du frantsesez kolonizatzaileak, garai hartan, zailtasun linguistiko eta fonetikoak zituztelako hizkuntza tonalen aurrean. Horrela, Baru Wuu lurraldea, Borgou idazten da gaur egun ere.
Biztanleei baatɔmbu edo baru bibu deitzen zaie (Baru Wuu semeak) eta bariba hizkuntza hitz egiten dute. Baru Wuu (Borgou) Beningo Errepublikako iparraldeko departamenduetako bat da. Niger ibaiaren eskuinaldean dago, 70.000 km2 baino gehiagoko azalerarekin, 20.000 Nigerian eta 50.000 baino gehiago ipar Beninen, Borgou, Alibori, Atacora departamentuetan Kèru, Wassa eta Kpande (gaur egun Kouandé) eskualdetan.
Estatusa
Beningo hizkuntza ofizial bakarra frantsesa da eta gainerako hizkuntzek ez dute inolako onarpenik estatuaren zein erakunde publikoen aldetik.
Deskribapen linguistikoa
Alfabetoa
Beningo alfabeto nazionala (Beningo hizkuntzen idazkera arautzeko 1975ean Commission Nationale de Linguistique-k sortua eta Centre National de Linguistique Appliquée-k errebisatuta 1990 eta 2006an)[3]
Zenbakiak
| 1 | tiā |
| 2 | yìru |
| 3 | yìta |
| 4 | ǹnɛ |
| 5 | nɔ̄ɔ̄bù |
| 6 | nɔ̄ɔ̄bâ tiā |
| 7 | nɔ̄ɔ̄bá yìru |
| 8 | nɔ̄ɔ̄bá yìta |
| 9 | nɔ̄ɔ̄bá ǹnɛ |
| 10 | ɔkuru |
| 20 | yɛndu |
| 30 | tɛ̀nā |
Izenak
| y-motako izenak | t-motako izenak | g-motako izenak | w-motako izenak | m-motako izenak | s-motako izenak | n-motako izenak | |||||||
| euskara | bariba | euskara | bariba | euskara | bariba | euskara | bariba | euskara | bariba | euskara | bariba | euskara | bariba |
| platanoa | àgɛ̀dɛ̀ (no pl.) | alfanje | àdaru | kameleoia | àgāmānàkí, -bà | aita | bàa | hizkuntza | bàrūm̄ | bat (kalabaza)? | tan (teèsū) | bat | teènū |
| palmondoa | bãã | disenteria | bàǹdúbàǹdū | tipula | àlùmásà, -nu | bariba pertsona edo hizkuntza | bàtɔ̀nù | esnea | bom | oina | naàsu | hosto barazkiak | àfonu |
| kalabaza | bàka | gaixotasuna | baràrū | ahuntza | boo, bonu | neba/anai nagusia, laguna | bɛɛrɛ̄ | indarra | dam | zilarra | sigeèsū | gauza | gáánu |
| makila | bɔ̀ra | tentsio danborra | bàraru | ur-lapikoa | bòo, -nu | umea | bìī | koipe | gum | burdina | sísú | lepokoa | goònū |
| eltxoa | bũ̀ɛ̃̀yã | ataria | bàràrū | txakurra | bɔ̃ɔ̃, bɔ̃nu | ultzera | bòō | lorategiko ilara altxatua | kɔ̀rɔ̄m̄ | kotoia | wɛ̃su | artoa | gbèrɛnu |
| pertsonaia? | dàà (no pl.) | zapata | bàràrū (only pl.) | hontza | booro, -su | ehiztaria | bɔso | ura | nim | belarra, zuhaixka | yàkàsu | pepino | gbɛ̀zɛnu |
| zuhaitza, egurra | dã̀ã̀ (pl.?) | oihala | bekùrū | musker | bɔ̀su, -nu | sua | dɔ̃̀ɔ̃̀ | likorea | tam | okra (barazkia) | yàbonu | ||
| eroritako adarra | dã̀kàmā | saskia | bíréru | zorri infestazioa | gã́ã́ní (pl.?) | amaren neba | dùàni | lurra, zikinkeria | tem | ||||
| zuhaitzeko adarra | dã̀kàsā | atzea/sorbalda? | biru | zorria | gã́ã́núkú, -nù | gizon aberatsa | gobigi | medikuntza | tìm̄ | ||||
| sustraia | dã̀kpinā | gatza | bɔ̀rū | hegazkina | gogùnɔ̀, -su | pertsona | goo | eztia | tim | ||||
| ohitura | dēn̄dī (pl.?) | ibaia | daaru | bata | gɔ̃kɔ, -su | haurdun dagoen emakumea | guràgi | xaboia | werem | ||||
| ispulia | digí (pl.?) | solomo | dɛmbɛru | danborra | gɔ̃̀ɔ̃̀, gã̀ã̀su | Jainkoa | gúsūnɔ̄ | airea | wom | ||||
| Gineako artoa | dobi (pl.?) | etxea | dìrū | ibilgailua | gòo, -su | zaindari | kɔ̃so | espazioa, gela | yam | ||||
| pistola | dɔ̃̀bɔ̀ra | hortza | dondu | piragua | gòoninkū, -nu | ama | merō | harea | yànīm̄ | ||||
| ondo | dɔ̀kɔ̀ (pl.?) | zurtoina | gãnã̀rū | txoria | gùnɔ̄, -su | neba/anai nagusia | mɔɔ̄ | odola | yem | ||||
| gizona | dua | besoa | gã̀sèrū | kilkerra | gbɔɔ̄, -nu | nagusia | sènàboko | ||||||
| zaldia | duma | arratoia | gɔnɔru | hare-eulia | kòtókámbu, -munu | arreba/ahizpa | sesu | ||||||
| poltsa | fɔ̀rɔ̀tɔ̀, -bá | arratoi basati handia | gɔ̀nɔ̀ǹguru | koilara | kààtó, -nù | eguzkia, eguna | sɔ̃ɔ̃ | ||||||
| hilabetea? | gã̀ã̀ní (no pl.) | arrautza | goòsĩã̀rū | katua | kòkónyambu, -munu | nagusia | sùnɔ̄, sìnambu | ||||||
| herriko atea | gàm̀bò, -bà | mendia | guru | ataria | kɔ́ǹdɔ, -su | ilargia, hilabetea | surú | ||||||
| horma | gana | euri hodeia | gúrúwiru | alfonbra | kɔ̃ɔ̄, -su | pertsona | tɔ̀nū, tɔ̀m̀bu | ||||||
| hitza, gaia | gari (pl.?) | tronpa (musikala) | guùrū | txerria | kúrúsɔ̄, -su | neba/anai txikia | wɔ́nɔ̄ | ||||||
| termita | gɛ́ma | belea | gbãgbã̀rū | eperra | kusu, -nu | izpiritu zaindaria | yãrō | ||||||
| inurri gidaria | gɛ̃́ya | zelaia, baserria | gbèrū | lehoinabarra, katua | músúkú, -nù | esklabua | yòō | ||||||
| gazela | gina | lapikoa | gbɛ̃́ru | antilopea | nemū, neǹnu | etsaia | yíbɛ̀rɛ̀ | ||||||
| dirua | gobi (pl.?) | kalabaza | kaaru | begi | nɔnu, nɔni | ||||||||
| guinea fowl | gònā | zuhaixka behia | kɛ̀tɛ̀gbèèkìrū | zuhaixka txerria | sàkɔ̄, -nu | ||||||||
| heriotza | gɔɔ (no pl.) | arra (animalia) | kìnèrū | tranpa | sɛ́kpɛ̀ǹkú, -nù | ||||||||
| euria, ekaitza | gúra | ogia | kìràrū | gezia | sɛ̃ũ̄, sɛ̃ɛ̃̀nu | ||||||||
| oilaskoa/oiloa? | guwā, guwē | maitasuna | kĩ́ru | lapikoa | sirū, -su | ||||||||
| aizkora | gbãã | aulkia | kìtàrū | eulia | sɔnu, -su | ||||||||
| kalabaza | gbàká | kutxa | kpàkoruru | belarria | so / soa, -su | ||||||||
| lehoia | gbèsùnɔ̄, gbèsìnansu | harria | kpèrū | elefantea | sùùnū, -su | ||||||||
| artatxikia | gbɛyā | ohea | kpenyeru | eraztuna | tààbu, -nu | ||||||||
| espiritua | hùindè (pl.?) | hezurra | kukuru | inurri beltz txikia | tàm̀bu, -munu | ||||||||
| papaia | kàràbósì, -bà | hantura | mɔsìrū | inurri gerraria | tàsonu, -su | ||||||||
| motorra | kɛ̀kɛ, -bà | usaina | nubùrū | aitzurra | tebo, -nu | ||||||||
| animalia adarra | kɔbā | untxia | satàbūr̄ū | itzala | tíro, -nu | ||||||||
| katu basatia | konā | hobia | sɛ̃̀rū | loroa | titimokò, -nu | ||||||||
| banbu zurtoina | kɔ̃sā | letoia, kobrea | sigàǹdū | urtea | wɔ̃̄ɔ̃̄n, wɔ̃̄su | ||||||||
| antilopea | kpása | hilobia | sìkìrū | tximinoa | womu, wonnu | ||||||||
| eltzekaria | kpee (no pl.) | buztana | siru | haizea | woo, -nu | ||||||||
| izarra; hipopotamoa | kpera | kiratsa | sísíkènèrū | zuloa | wɔrū, -su | ||||||||
| arto tarta | másà, -bà | pounded yam (janaria) | sɔ̀kùrū | hiria | wuu, -su | ||||||||
| arroza | mɔ́ra | lana | sɔ̀mbùrū | untxia | wùkū, -nu | ||||||||
| behia | naā | lapikoetarako buztina | sɔǹdū | hostoa | wurū, -su | ||||||||
| etxeko armiarma | nára | morteroa | soru | mihia | yara, -nu | ||||||||
| eskorpioia | nía | porridge (janaria) | sòrū | saia | yèbèrèkú, -nù | ||||||||
| emakumezkoa | nia | apo | suréru | etxea | yɛnu, -su | ||||||||
| ahoa | nɔɔ (pl.?) | hanka | taaru | antilopea | yiiku, -nu | ||||||||
| eskua | nɔbū, nɔma | lorategi muinoa | takàrū | ||||||||||
| kakahuetea | sãã | arkua | tendu | ||||||||||
| eskaintza | sàrâ | pantera | túǹdū | ||||||||||
| zubia | sàsarā | sudurra | wɛ̃ru | ||||||||||
| orrazia | séḿbù, -ba | burua | wiru | ||||||||||
| ilea | serā | lepoa | wĩ́yìrū | ||||||||||
| estaldura | sèsèbìa | labana | wobùrū | ||||||||||
| pestila | sobiā | lapikoa | wókeru | ||||||||||
| jateko haziak | sonki (pl.?) | gaua, iluntasuna | wɔ̃̀kùrū | ||||||||||
| errepidea, bidea | súa | babuina | wompɔkɔru | ||||||||||
| arraina | sũ̀ã | tximino gorria | wónsũ̀ã̄rū | ||||||||||
| babarruna | suìā | hotza | wóòrū | ||||||||||
| eskumuturrekoa | sumā | ardia | yã̀ã̀rū | ||||||||||
| epaia | tààrɛ (pl.?) | merkatua | yàburu | ||||||||||
| tabakoa | tába | sakrifizioa | yãkùrū | ||||||||||
| inurria | tànā | lekua | yanyeeru | ||||||||||
| lokatz adreilua | tèǹdɔ́ka | espazio irekia | yeeru | ||||||||||
| norberak | tīī | erratza | yiìrū | ||||||||||
| erlea | tĩya | izena | yísìrū | ||||||||||
| herentzia | túbí (pl.?) | igela | yɔ̃ɔ̃ru | ||||||||||
| sugea | waā | ||||||||||||
| soka | wɛ̃ya | ||||||||||||
| lastoa | wĩ́ya, wĩĩ | ||||||||||||
| legea | wodà | ||||||||||||
| tximino gris txikia | wonkéra | ||||||||||||
| urrea | wúra (no pl.) | ||||||||||||
| aurpegia | wurusuā, -ɛ̄ | ||||||||||||
| animalia, haragia | yaa | ||||||||||||
| orratza | yabúra | ||||||||||||
| oihala, bata | yasa | ||||||||||||
| lantza | yàsa/yɛ̀sa | ||||||||||||
| piperra | yɛ̃̀ɛ̃̀kú (no pl.) | ||||||||||||
| espiritu gaiztoa | zínì | ||||||||||||
Aditzak
| euskara | bariba |
| gaixotu | bārā |
| zatitu | bɛ̄rā |
| bultzatu | bɔ̄rīā |
| zuritu | būrūrā, S burīrī |
| dastatu | dēn̄dā |
| pasatu | dōōnā |
| saldu | dɔ̄ɔ̄rā |
| lo egin | dūīā, S dò |
| sartu | dūmā |
| tiratu | gāwā |
| atzetik joan | gīrā |
| erregutu | kānā |
| apurtu (soka) | kārā |
| apurtu | kɔ̄ɔ̄rā |
| askatu | kūsīā |
| etzan | kpūnā, S kpī̃ |
| jaso | mūā |
| erre | mūārā |
| borrokatu | sān̄nā |
| garbitu | sā̃rā |
| deitu | sīā |
| jaso | sūā |
| garbitu | tīā |
| belztu | tī̃ī̃rā, S tĩĩrī |
| iritsi | tūnūmā |
| erori | wɔ̄rūmā |
| bete | yībīā |
| ezagutu | yīn̄nā |
| gelditu | yɔ̃̄rā |
| utzi | dērī |
| jan | dī (Cont. di) |
| ahaztu | dūārī |
| min egin suarekin | mɛ̄nī |
| lagundu | sōmī |
| handitu | sōsī |
| lotu | sɔ̄rī |
| luze eman | tɛ̄ |
| eman, pasatu | wɛ̃̄ |
| putz egin (airea) | wūrī |
| bota | yārī |
| etzan | yī |
| gogortu | bɔbiā, S bɔ̄(bū) |
| loditu | bɔriā, S bɔ̄rū |
| handitu | dabiā, S dabī |
| eguneratu (pertsonekin) | deèmā |
| luzatu | dẽɛ̃̀nyā, S dɛ̄ū̄ |
| sakondu | dukiā, S dúku |
| ikasi | giā |
| buelta eman | gɔsìā |
| biratu | gɔsìrā |
| bildu | gurā |
| hazi | guriā, S gúru |
| ireki | kɛnīā |
| makurtu | sarā |
| zaildu | sɛ̃sīā, S sɛ̃̄ |
| eseri | sinā, S sɔ̃̀ |
| migostu | sosiā, S sō(sū) |
| gorritu | sũɛ̃rā, S sũɛ̃rī |
| gogortu | taàyā, S tāū |
| zabaldu | yasiā, S yasū |
| hoztu | yemiā, S yēm̄ |
| tiro egin | suē |
| ikutu | babā |
| inguratu | besirā |
| bitan apurtu | buā |
| bitan moztu | burā |
| gozotu | dorā, S |
| harrapatu | gabā |
| lehortu | gberā |
| kendu | gĩā̃ |
| marratu | gɔ̃rā |
| nahi | kĩã̄, S kĩ́ |
| moztu | murā |
| jauzi | surā |
| marraztu | takā |
| ekarri | tamā |
| hobetu | wɛ̃rā, S wã |
| sinetsi | wurā |
| bueltatu | wúràmā |
| zulatu | yabā |
| gogoratu | yayā |
| jolastu | duē |
| garbitu | dɛ́ɛ́rā |
| handitu | kpɛ̃́yā, S kpã́ |
| berotu | sṹyā, S sum̄ |
| argitu | déérē |
| bilatu | kásū |
| erakutsi | sɔ̃́nɔ̃́sĩ̄ |
| norbera berotu | wɔ̃́sū |
| estaldu | wukírī |
| zuritu | kɛ̄ɛ̄rī |
| mastekatu, jan | tēm̄ |
| landatu | dūūrē |
| banandu | gɔsi |
| zulatu | gbe |
| itxaron | ma, maru |
| ikasi | mɛɛri |
| erori/jausi (euria) | nɛ |
| joan, ibili | sĩ |
| deitu | soku |
| nahikoa izan, iritsi | turi |
| ikusi | wa |
| erantzun | wisi |
| neurtu | yĩre |
| entzun | nɔ̂ |
| konpondu | sɔmɛ̀, sɔm̀ |
| beltzez tindatu | wɔ̃kù |
| dantzatu | yâ |
| sartu, mindu | dū |
| jariatu | kōkū |
| zutitu | sē, S yɔ̃̀ |
| igo | yɔ̄ |
| distira egin | baàlì |
| zenbatu | garì |
| usteldu | kɔ̃sì |
| erditu | mâ, marù |
| puztu | mɔsì |
| poztu | yɛ̃ɛ̃rì |
| erosi | dūē |
| eman | kɛ̃̄ |
| eraiki | bānī |
| lapurtu | gbɛ̄nī |
| ziztatu | sɔ̄kū |
| kontatu | sɔ̃ |
| buruan jarri | sɔbe, sɔ |
| frijitu | sɔmɛ, sɔm |
| ? | su |
| hegan egin | yɔ̃ |
| lotu | bɔ̄kē |
| josi | yīnɛ̄ |
| hitz egin, esan | gere |
| itxi | kɛnɛ̀ |
| ezkutatu | kukè |
| berdurtu | narè |
| janaria prestatu | yikè |
| idatzi | yɔ̃rì |
| egin | kō, S mɔ̀ |
| hil | gô |
| behera bota | kɔ̃̂ |
| amaitu | kpê |
| jo | sô |
Izenondoak
| t-mota | g-mota | ||||
| euskara | bariba | euskara | bariba | euskara | bariba |
| gizonezkoa | dɔ, dua | (gutxi) batzuk (bakarrik plurala) | binu | txiki | yã̀kàbū |
| gordin | goma | asko | dabīrū | txiki | píbu |
| altu | gbãrã | hilda | gorū | baxu, txiki (t-mota) | kpirìbū |
| zuri | kaà | arra (animalia batzuk) | kìnèrū | ||
| pixka bat | pikó | zahar | tɔ̀kɔ̄rū | ||
| estu | tereré | baxu, txiki (g-mota) | kpirìrū | ||
| zaila | sɛ̃sɔ | ||||
| euskara | bariba |
| handia | baka- |
| freskoa | bèku- |
| gogorra | bɔɔ̀bɔā- |
| lodia | bɔrùbɔrū- |
| ona | bùra- |
| indartsua | dangi- |
| luzea | dɛǹdɛn̄- |
| ona | ge- |
| lehorra | gbebu- |
| berria | kpaà- |
| zuria | kpikī- |
| emakumezkoa | ni- |
| lodia | sìnùǹgi- |
| mingotsa | soòsuā- |
| gorria | sũ̀ã̄- |
| beroa | súm- |
| zaila | taàtaā- |
| beltza | wɔ̃kū- |
| hotza | yĩ́re- |
Erreferentziak
- J. Lombard (1965) Structures de type féodal en Afrique noire. Étude des dynamiques internes et des relations sociales chez les Baribas du Dahomey, Paris / La Haye, Mouton, 1965, p. 31
- Lavergne de Tressan (1953) Inventaire linguistique de l’Afrique occidentale Française et du Togo, Dakar, IFAN.
- Garabide. «Bariba» Garabide (Noiz kontsultatua: 2019-02-13).
Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.