Baiona-Donibane Garazi burdinbidea

1878ko abuztuan, Pirinio Behereetako departamenduko Kontseilu Nagusiari Gobernuaren proposamen baten berri eman zitzaion, burdinbideen bi proiektutarako, eta horietako bat "Baionatik Donibane Garazira". Proiektu hori aztertu zuen batzordeak aho batez onartu zuen, kantonamenduko hiriburu bateko linea honek zerbitzurik gabeko herrientzat zuen interesagatik. Hala ere, txosten horrek prefetaren beste txosten bat zekarren, eskaera Ortzaizetik Aldudera egindako adar baten bidez osatzeko eskatuz. Gaineratze hori justifikatu zen, esanez burdinbidearen adar bikoitz horrek Aldudeko ibarrarako meatzaritza eta basogintzako aberastasunak ustiatu eta balioetsiko dituela, eta etorkizunean Iruñerantz egingo zen lurraldearteko burdinbidearen enbrioia izan zitekeelako.[2]

Batzordekideek begi onez hartu zuten proiektu osoa, baina ez zuten lortu adostasunik lorpenen egutegiaren puntuari zegokionean; gutxiengo batek uste zuen kontseiluaren botoak lehentasuna eman behar ziola Nafarroa Garaiarekin lotura gauzatzeari. Azken finean, zinegotziek honako proposamena bozkatu nahi zuten: Baionatik Donibane Garazira trenbide bat irekitzea Ortzaizetik Baigorrira doan adar batekin. Erantzuna, gehienbat, baiezkoa izan zen, eta horren arabera, 1 300 liberako kreditua eman zitzaion ildo horretan egin beharreko ikerketetarako.

Burdinbide hori, baita haren adarra ere, Freycinet planaren barruan zegoen, non 1879ko uztailaren 17ko legeak interes orokorreko trenbideen sareko burdinbideen azken postuan sailkatu baitzuen (181.ean), "Baionatik Donibane Garazira, Ortzaizetik Baigorrirako adarrarekin" izenburupean.[3]

Napoleon III.aren garaian, Pereire anaien Midiko Konpainiak Frantzia hego-mendebaldean trenbide sarea eraikitzeari ekin zion. 1879tik bigarren mailako trenbideak egiten hasi ziren. 1879ko abuztuan, prefetaren txostenak lehen ikerketen emaitza ematen zien aholkulariei: 57 kilometro luze zen eta Bordele-Irun burdinbidetik abiatzen zen, Errobi ibaiako ibarrean gora Ortzaizeraino joanez, eta han Baigorri eta Donibane Garazi herrietara joateko banatzen zen. Ingeniariek Baiona eta Ortzaize arteko zatiaren aurreproiektua aurkeztu behar zuten urtean zehar. Aurreproiektuak bidearen zirriborroa zehaztu zuen: Bordele-Irun burdinbidetik adarkatuko zen, bide horrek Errobi ibaiako ibarra utzi eta Ortzaizeraino jarraitzen zuen, Uztaritze, Kanbo eta Bidarrai ondotik. Ortzaizen, burdinbidea bitan banatzen zen, adar bat Donibane Garazi aldera zihoan (Arnegiko Errobiko ibarrari jarraituz), eta bestea Baigorrira iristen zen( Urepeleko Errobiko ibarrean zehar). Adarkatzea kontuan harturik, linearen luzera 56.389 metrokoa zen. Aurreikusitako gastua 16 963 903 liberakoa zen, horietatik 12 214 250 libera azpiegiturarako, 3 621 913 libera superegiturarako eta 1 127 749 libera ibilgailu eta materialerako.[4]

Proiektu hori ministerio-erabaki baten bidez onetsi zen 1879ko abenduaren 20an. Ikerketapean egon zen hilabete batez 1880. urtearen hasieran. Ingeniariak onura publikoko deklarazio-legearen zain zeuden zirriborro eta lurzatien behin betiko proiektua aurkezteko. Burdinbidea onura publikokotzat jo zuen lege batek 1881eko uztailaren 28an.[5]

1880ko abuztuan Kontseilu Nagusian aurkeztu zuen txostenean ingeniari nagusiak honako hau dio: lehenengo lanak irekita daude, arautegian antolatuta, lurpeko galeriak eraikitzeari buruzkoak dira. Lehen zatia, 9 kilometroko lursailak eta lanak dituena, 2 000 liberako kostuarekin, administrazioak onartu du. Geltokien ikerketa bereziak bi esparru interesatutan egin dira. Baionan egindako ikerketaren balantzea goiko administrazioaren eskuetan dago, ondoko proposamenekin batera:[6]

1. Kanboko geltokia, Behereko Plazako auzoan, sarbideak udalerriaren esku daude.
2. Haltsuko geralekua, bidaiarientzat bakarrik irekia, eraikin txiki espezifiko bat jarri behar du, Larresoroko zubitik ahalik eta gertuen dagoena, Errobin.
3. Luhusoko geralekua, 279 pibotaren ingurunetan.

Mauleko barrutiko ikerketa prestatzen ari dira administraziora bidaltzeko. Partzela-planoen ikerketak Baiona, Milafranga, Uztaritze, Jatsu eta Haltsu udalerrietan egin ziren.[7]

Baionatik Donibane Garazirako lanak 1883an hasi zituzten Baionako Glain eta Mousserolles arteko zelaian; 1891ko urtarrilaren 19an Baiona-Kanbo zatia zabaldu zen, 1892ko abuztuaren 20an Kanbo eta Arrosa-Ortzaize artekoa eta 1898ko abenduaren 11n Nafarroa Behereko hiriburura heldu zen.[8]

Izapide administratibo guztiak gainditu ondoren, Midiko Konpainiari burdinbidea ematea onartu zitzaion, lan ministerioak eta enpresak berak 1883ko ekainaren 9an hitzartutako konbentzio baten bidez.[9]

Horrela, linea zatika sartu zen zerbitzuan, hurrenkera honetan:

• Baionatik Kanbora 1891ko urtarrilaren 19an
• Kanbotik Ortzaizera 1982ko abuztuaren 20an
• Ortzaizetik Donibane Garazira 1898ko abenduaren 11an

"Kanbotik Hazparnera" zihoan adarkadura bat, aldi baterako, Midiko Konpainiari eman zitzaion 1900eko ekainaren 19an. Burdinbidea, ordea, ez zen inoiz eraiki.[10]

Trenak, hasieran, lurrunezkoak ziren, eta, beraz, bi ordu ere behar zituzten ibilbidea osatzeko. 1930ean, trenbidea elektrifikatu zen 1,5 kV - CCtan.[11]

2000ko hamarkadaren hasieran, itxi gabe geratutako linea, beste asko bezala, ez zen behar bezala martxan. Société Nationale des Chemins de fer Français enpresak uste zuen ez zela urteko trafiko nahikorik berritzeko behar diren inbertsioak justifikatzeko. Trenak 70 kilometro orduko abiadurarekin ibiltzen ziren gehienez, eta zati gutxi batzuetan bakarrik, ibilbide osoa egiteko 55 minutuko denbora hartuz. Zirkulazioek salgaien tren batzuk dituzte oraindik, batez ere egurra, eta bidaiarien trenak, hiru joan-etorri egunean (udan tren gehiago izan daitezke). Neguan, material gurpilduna diesel da, eta udan, berriz, Z 7300-ak dira bidaiari-misio omnibusak bermatzen dituztenak.[12]

2010. urtean, Baiona eta Kanbo arteko zatia erabat berritzearekin batera, trenbidea eta geltokiak erabat berritu ziren. 2015. urtean, Kanbo eta Donibane Garazi arteko zatiaren txanda izan zen.[13]