Bailén

Bailének historia garrantzitsua du haren kokapen estrategikoagatik. Historiaurretik, udal-lurralde osoan sakabanaturiko populazioak bizi izan dira. Kobre Aroan, populazio-kokaleku egonkorragoak ezarri ziren, eta oppiduma sortu zen ibera garaian, Cerro Garranen dokumentaturik.

Tokiak inportantzia izan behar zuen Kartagoren garaian, izan ere, XX. mendean udalerriko hainbat tokitan aurkituriko aurkikuntza ugarik merkataritza iberiar-puniko garrantzitsu baten testigantza ematen zuten, beharbada Cástuloko populazio inportantearen hurbiltasunak bulkaturik. Uste denez, udalerrian oppidum bat baino gehiago zeuden, erromatarren aurreko biztanleek "Baikula" zeritzotena, eta geroago "Baecula" gisa erromanizatua. Tradizioaren arabera, leku horretan Baeculako gudua gertatu zen nolabaiteko antzekotasun fonetikoagatik (autore batzuek alegatu dutena), enklabe honen kokapen estrategikoagatik, eta baita Polibioren testu batengatik ere, non Cástulo aipatzen den Baecularengandik hurbil. Baina duela guti Jaengo Unibertsitateko ikertzaileek eginiko aurkikuntzen arabera, guduaren eszenatokia gaur egungo Santo Tomé herritik hurbil dago, Cástulotik 60 km ekialdera, Turruñueloseko oppiduma iturri klasikoak aipatzen dituzten Baeculako biztanleekin identifikatuz.

K.a. I. mendetik aurrera, familia erromatar oparo daude Toscanako eremuetan, eta villae ugari goititzen dira lurralde osoan zehar. Garai horretakoak dira hilarri batzuk eta antzeko inskripzioak. Bertze aurkikuntzarik interesgarrienetako bat garai bisigodoko inskripzio bat da, Bailengo gotorleku zaharraren hormetan dagoena. Sorrerako hilarria da, eta bertan, Locuber abadeak bi koru eraiki zituen, non Egica errege bisigodoaren erregealdian, 691. urtean dataturiko fundazio montiko baten eliza izan behar zuen. Bailengo gotorleku zaharra, gaur egun Gaztelua karrikaren izena bertzerik ez duena, garai batean han zegoen egitura gogoratuz, udalerriaren sorrera-gunea izan zen. Teoria anitzen artean, gaztelua antzinako asentamendu erromaniko-bisigodo baten gainean eraikitzearen gainean espekulatu da, baina ez da horren gaineko ikerketarik egin. Barruti horren barnean, Santa Gertrudis eliza zaharra ere bazegoen, eta haren hondakinak eraitsi egin zituzten, gaztelukoekin batera, 1969an. Hala ere, oraino zutik daude dorre oktogonal baten zati bat eta elizaren ojiba-leiho bat, etxebizitza pribatu bateko patioan.

Musulmanen garaian, Bailen herrixka bat izango zen, iturrietan behin izan ezik, 1155ean Alfontso VII.ak Baezako Abdelaziz basailuari Baños de la Encina, Segral eta Bailen gazteluak eman zizkionean. Gaztelera konkistatu eta gutira, 1311n, Baezako parrokien artean erlazionaturik agertzen da. 1349an, Gaztelako Alfontso XI.ak Bailengo hiribildua saldu zion, gazteluarekin batera, Pedro Ponce de León Zaharrari, Marchenako jauna eta Alfontso IX.a Leongoa erregearen tataranietoari, 150.000 mirariren baturaren ordainez.1 Bailen Ponce de León familiaren ondarearen bertze jabetza bat izatera pasa zen, 1440an Gaztelako Joan II.ak bere ondorengoetako bati Arcos konderria eman zionean gorenera heldu zena. Garai hartan, gaztelua aldatu egin zen, Ducal Jauregi bihurtu zen arte. Jauregiaren fatxada Gure Aita Jesusen ermitaren ondoan dago oraino.

Gizakundearen Parrokia Bailenen

XV. mendean zehar, Bailengo gazteluaren gaineko hainbat berri daude, Lucas de Iranzo kondestablearekin loturik. Honek, batzuetan, bizileku bezala erabili zuen, bai bisitariak hartzeko, bai ehizaldiak eta zezenketak antolatzeko, eta 1470ean eraso ere egin zion, Elisabet I.a Henrike IV.aren aurka defendatzen zuen hiribilduko jauna zigortzeko.

1481ean herria Montemayortarren familiara pasa zen, bi familiak ezkontzaz lotu zirenean.

XVIII. mendean María Josefa Alfonso de Pimentel Téllez de Girón gaztelua oinordetzan hartu zuen, Benavente, Arcos y Osunako dukesa, gotorlekua XIX. mendera artio izan zuen familia. Monumentu horiek guztiak Bailengo hirigune historikoaren barnean daude, eta, bertan, XVII. mendetik XIX. mendera bitarteko etxe eta jauregitxo ugari ere mirets daitezke. Bailenen ospe unibertsala Bailengo batailari zor zaio (1808ko uztailak 19), non Napoleonen tropak, Dupont buru zutela, zelai irekian lehen aldiz garaitu ziren, Castaños jeneralaren eta Teodoro Reding jeneralaren esku. Bataila hiriaren atarian egin zen, non espainiarrek Duponten tropei harrera egin baitzieten, Andújarretik irten ondoren. Castañosek diseinaturiko Porcuna Planak ez zuen borrokaldiaren ospakizunik han, Andújarren baizik, baina frantsesen martxak Redingeko espainiarrak Bailenen trebatzera behartu zituen, bertan bizitzen ari baitziren.

Horrela, borroka goizaldeko hirurak aldera hasi eta eguerdian amaitu zen. Frantsesak espainiar alboak hausten saiatu ziren, eta hiru eraso orokor egin zizkioten Espainiako zentroari, eta ezinezkoa izan zen haien lerroak haustea. Azkenik, Dupontek, bere errejimenduak uztaileko berotasun bortitz baten pean ahiturik, bere errenkadak hautsirik eta nahasirik, eta Vedel jeneralarenganako fedea galduz, zeina Espainiako gibelguardiatik agertu behar baitzen, armak errenditzea eta kapitulazioa eskatzea erabaki zuen. Borroka amaitu zen, eta 3.000 hildako inguru izan ziren frantziar bandoan, eta hamar aldiz gutiago espainiarrean, baita 18.000 frantziar preso ere.

Hala eta guztiz ere, Vedel berandu agertu zen Espainiako gibelguardian, batailaren amaieraren berri jaso ez eta borroka berriei ekiteko. Hurrengo egunetan, bi aldeen arteko itunak egin ziren. Galiar agintari anitz Frantziara itzuli zituzten, Dupontek Napoleonen haserrea jasoz. Frantziako 18.000 presoak Cadizera eraman zituzten, eta han Cabrera uharte desertura abiatu ziren. Han abandonatu zituzten eta bertan hil ziren. Garaipenaren berria bolbora bezala zabaldu zen Espainia eta Europa osoan zehar, Armee Handiaren garaitezintasunaren mitoa hautsiz. Hori dela eta, José Bonapartek Madril utzi behar izan zuen, eta geroago berriz jarri zuten.

XIX. mendean zehar biztanleria gutinaka hazi egin zen: 3.000 biztanle ingururekin hasi zen mendeurrena, eta XX. mendearen hasieran 7375 izatera ailegatu zen. 1893an jarri zen martxan Bailengo tren-geltokia, udalerriaren kanpoaldean dagoen Linares-Puente Genil lineakoa. Geltokia 1960ko hamarkadara arte egon zen martxan, Espeluy-Linares tarteko bidaiarien zerbitzua hertxitzearekin batera.

Gerra zibilaren ondoren, Bailen probintziako gune nagusietako bat bihurtu zen, bere jarduera industriaren eta zerbitzuen sektorean zentratzen duen biztanleria ekintzailea, eta azken erroldan 18.200 biztanle baino zertxobait gehiago dituena. 1990eko hamarkadaren hasieran, Jiengo "martxa" deituriko gune estrategiko bihurtu zen, eta Bailenen aisialdirako lokal ugari zeuden, probintzia osotik gazteak joaten zirenak.

2008an, Bailengo batailaren bigarren mendeurrena ospatzen da, jardueraz beteriko urtea, eta batailaren berreraikuntza historikoa nabarmendu zuen, Europa osoko ia 800 lagunen parte-hartzearekin. 1808ko arrazoi historikoengatik, Mostoles hiriarekin lotzen duena, urte berean berarekin senidetu zen.

Jaen probintziako Sierra Morena eskualdearen zati da, probintziako hiriburutik 39 km-ra. Udalerria zenbait autobidek zeharkatzen dute, eta penintsulako erdialdea hegoaldeko hiriekin lotzeko gune nagusia da. A-4 autobiak herria zeharkatzen du pK 289 eta 300 artean, eta Kordoba eta Sevillarekin lotzeko balio du. A-44 autobiak (eta N-323 errepideak) Jaen, Granada eta Almeriarekin lotzen dute. A-32 autobiak (eta N-322 errepideak) hegoaldea eta Levante espainiarra lotzen ditu Albacetetik barrena.

Lurraldearen erliebeak Sierra Morenaren (iparraldean) eta Guadalquivir haranaren (hegoaldean) arteko trantsizioa ezaugarri du, eta 447 m (Alto de la Muela) eta 230 m (Rumblar ibaiaren erribera hego-mendebaldean) arteko garaiera du. Guadalquivirrerantz doazen ibaiak Guadiel (ekialdean) eta Rumblar (mendebaldean) dira. Hirigunea buztan mailatik 347 metrora dago.

• Jaéngo udalerrien zerrenda
• Bailengo gudua

• (Gaztelaniaz) Udalerriaren webgunea.