Baigorriko Bizkonderria

1020an, Gaskoniako dukea zen Antso VI.a Gilen Gaskoiniakoak Baigorriko ibarraren subiranotasuna Nafarroako errege zen Antso III.a Gartzeitzeri eman zion, jasotako mesede baten esker onez. 1033an, errege berak Baigorriko Bizkonderria sortu zuen eta kontrola Gartzea Lopitzeri eman zion, Eneko Lopitz Bizkaiko kondearen anaiari.

Baigorriko jaunak Nafarroako erregearen zerbitzupean bereizi ziren batailadore handi gisa. Askori Nafarroako Erresumako hainbat eskualdetan funtzionario postuak eman zitzaizkien eta beste hainbesteri errege gazteluetako alkateak eman zitzaizkien, bereziki Luzaide eta Amaiurrekoak. Merinoak eta Nafarroako Gorteetako ordezkariak ere izan ziren.

Gartzea Lopitzek bere emazte Semena Santxitzen lau seme-alaba izan zituen: Lope Gartzeitz Santxitz, Baigorriko Bizkondea 1057an, ondoren Nafarroako errege alferez, 1058an ondorengorik gabe hila; Eneko Gartzeitz Santxitz, Baigorriko Bizkondea bere anaiaren ondoren; Piarres Gartzeitz , Nafarroako errege alfereza 1058an eta Gartzea Gartzeitz 1062an.

Lope II Enekoitz, Baigorriko Bizkondea, Eneko Gartzeitzen semea, kondesa batekin ezkondu zen 1080 inguruan eta 1119an hil zen. 1120 inguruan, Baigorriko Bizkonderriak Gaskoniako dukerriaren orbitan -Akitaniara lotuta zegoena- agertu zen berriro, gutxienez 1193. Gartzea II.a Lopitz, Lope II.a Enekoitzen seme nagusia, bere oinordekoa izan zen.

1391n Baigorriko Bizkonderria herri hauek osatzen zuten: Donostei-Baigorri (hiriburua), Anhauze, Sorhoeta, Donostei, Lasa, Irulegi, Urdoze, Leizparze, Okoze, Otikorene, Gernieta eta Azkarate.[1]

XII. mendean, Lope II Enekoitzek, Baigorriko Bizkondeak, Oztibarreko lurraren errentak jasotzen zituen, eta horietako batzuk Haranbeltzeko prioratoari ematen zizkion, baita zenbait lur ere. XIII. mendean Bizkonderria bi zatitan banatu zen. Izan ere, Frantzisko Semenetz Baigorriko Bizkondearen semeak, lehen ezkontzetan Caupenne batekin ezkondua, herentziaz lehiatu ziren.

Erregeek, Felipe III.a Nafarroakoak eta Joana II.a Nafarroakoak, Bizkonderriaren erdia eman zioten haietako bati, Nafarroa andreari, Brun de Till jaunarekin ezkondua, eta, bestea, beste semeari. Bi zati horiek XV. mendean elkartu ziren berriro.

Luzaroan, Baigorriko jaunek "Baigorriko Bizkonde" titulua hartu zuten, gazteluari Etxautzeko gaztelua izena eman arren. "Etxautzeko jauna eta Baigorriko Bizkondea" izenpean ere izendatu zituzten. XIV. mendean, "Baigorriko Bizkondea" tituluaren ordez, "Etxautzeko Bizkondea" jarri zen. Aldaketa hau, Lizarazuko Jaurerriaren sorrerarekin bat dator, azken hau, familiako kideren batentzat sortua izan zela pentsarazten duena, eta izen ezberdinak, hauek bereizteko erabili zirela.

1389ko maiatzaren 9an, Karlos III.a Nafarroakoak Baigorriko Bizkondea, Semeno Gartzeitz, zaldun egin zuen. Eloko jauregia eta ondasunak ere jaso zituen.

Fernando Katolikoak Nafarroa Garaia kendu zionean, Baigorriko Bizkondeek leial jarraitu zuten beren legezko subiranoekin, baina beren jarduerak Bearnera eta Nafarroa Behereko lurretara desbideratu ziren. Gracian Etxautzkoa, Lautrecekin batera, Italiako kanpainara joan zen; beranduago, Henrike II.a Espainiakoaren gortean kargu bat izan zuen. Antton Etxaultzkoa semeari zor zaio Bizkaiko jurisdikzioaren haranetik Garaziko Gortearen haranera igarotzea, administrazio judizial zibil eta kriminalari dagokionez (1564), botere feudalaren haranaren emantzipaziorako urrats garrantzitsua.

Gaztelarren aurka borrokatu zuen, baita erlijio gerretan ere, erreformaren arerio nagusietako bat izan zelarik. Horregatik, Lüküzeko eta Armendaritzeko jaunak buru zituzten lebantisko katolikoekin kausa komuna egin zuen, baina 1570ean men egin zuen. Hurrengo matxinada katolikoa lehertu zenean, Antton, erreginari leial mantendu zen, eta, denborarekin, Henrike III.a Nafarroakoa eta IV.a Frantziakoaren konfiantzazko gizona izatera iritsi zen, 1573an eta 1583an espainiar gortera bidali zuena, zenbait gestio egiteko.

Etxautzeko Bizkondea Labetzeko jaun, Saillejuzaneko jaun, Santiagoko ordenako zaldun, ganbera-aitoren seme, Nafarroako kapitain eta Bearneko seneskal handi izatera ere iritsi zen. Bertrand Etxautzkoa, Anttonen semea, Baionako apezpiku izendatu zuten 1593an. Frantziako kapilau handi, Tourseko artzapezpiku eta erregearen ordenen komendadore izendatua, Etxautz Luis XIII.a Frantziakoa eta Maria Mediciren konfiantzazko gizona izan zen, nahiz eta Richelieu kardinala, denbora batez bere laguna izan zena, ez zen oso abegikorra izan.

Joan Etxautzkoa, apezpikuaren anaia, familiaren jarraitzailea izan zen, eta Baigorriko Bizkonde bezala mugako arazoei aurre egin behar izan zien. Joan, Bizkonderria sei mendez gobernatu zuen gizonezkoen adarreko azken ordezkaria izan zen. Bere ondasunak, hau hiltzean, bere alaba Claude-Honorette igaro zen, 1644an, Bernard de Saint-Martinekin ezkondu zena, Biscarròssako Bizkondearen semea zena, eta, honen ondoren, bere seme Joan, Roll-Montpellier batekin ezkondua, 1712an hil zena eta haranean aurreko handia izan zuena. Geroago, Etxauztarrak markes bihurtu ziren.

1720ko otsailaren 12an, Etxautzeko markesa Mariarekin ezkondu zen, Nafarroako Parlamentuko presidente zen Neuvilleko jaunaren alaba zena. Joanen alaba, Marta, 1737an Henry de Caupenne, Bonnut baroiarekin ezkondu zen. Ezkontza honen lehen hamabost urteetan, ezkontza Bonnuten bizi izan zen, baina 1752an Baigorrin ezarri zen bere Botmuteko ondasunak bere iloba Jean Baptiste Amouko markesari saldu ondoren. Ibarran finkatu ondoren, ezin konta ahala zailtasun aurkitu zituzten beren eskubide bizkondalak bertako biztanleen artean baliatzeko. Hau, bere eskubideak eta pribilegioak ezartzen zituzten tituluak, zenbait alditan suntsituak izan zirelako izan zen, 1501eko sutean, Fernando Katolikoaren tropek 1512an protestanteek, euren legitimitatea ezartzeko frogarik gabe zeudelarik.