Bagdad

Izenak jatorri preislamikoa eta etimologia eztabaidatua du.[5]

Persiar agintealdian izen bereko herrixka bat egon zen, eta, beraz, izena hizkuntza horretan sortzen da, zehazki Pehlevieraz.[6] Bagh "Jainkoa" eta dad" entregatzen den zerbait", hau da, "Jainkoaren oparia".[7][8] Eskualdeko herri askok antzeko izenak dituzte: Baghlan eta Bagram Afganistanen, Baghshan Iranen eta Baghdati Georgian.[9][10]

Autore batzuek beste jatorri bat iradoki dute, zaharragoa, Bagdadu (edo Hudadu, idazkera kuneiformea anbiguoa baita) bezala irakur daitekeen toponimo babilonikoa seinalatuz, Babiloniako Talmud-ean ere agertzen baita, Baghdatha bezala.[11][12] Zenbait autorek etimologia aramearra duela diote.[13]

Bagdadeko Lehendakaritza Jauregia.

Gobernuaren eraikina, 2006

Bagdad hiriak 89 auzo ofizial ditu 9 barrutitan. Hiri-azpizatiketa horiek administrazio-zentro gisa erabili ziren udal-zerbitzuak banatzeko, baina 2004ra arte ez zuten eginkizun politiko berezirik. 2003ko apirilaren hasieran, Estatu Batuek Koalizioaren Behin-behineko Agintaritza (PJS) kontrolatu zuten, eta haientzako funtzio berriak sortzen hasi ziren. Hasiera batean, auzoetako kontseiluak auzo ofizialetan bertan aukeratzera bideratu zen prozesua, tokian tokiko kaukusek aukeratuak. PJSk hainbat bilera deitu zituen auzo bakoitzean, tokiko gobernua azaltzeko, kaukusa hautatzeko prozesua deskribatzeko eta herriaren parte-hartzea sustatzeko. Auzoetako prozesu bakoitza tokiko bilera batekin amaitzen da, non tokiko kontseiluetarako hautagaiek autopropaganda eta hauteskunde-kanpaina egiten baitituzte. Auzoetako kontseilu bakoitzak bere ordezkariak aukeratzen ditu hiriko bederatzi barrutietako kontseiluetako batean zerbitzatzeko. Auzo bakoitzeko biztanlerian oinarritzen da barruti-kontseilu bateko auzoetako ordezkarien kopurua. Hurrengo urratsa bederatzi barrutietako kontseiluetako bakoitzak bere ordezkari hautetsiak izendatzea da, Bagdadeko Udala 37 kiderekin osatzeko. Tokiko gobernu-sistema horrek Bagdadeko biztanleak auzoekin, barrutiekin eta udalarekin lotzen ditu. Prozesu bera erabiltzen da Bagdadeko probintziako gainerako erkidegoetako zinegotzi ordezkariak hiritik kanpo izendatzeko. Han, hogei auzotako tokiko kontseiluak aukeratzen dira (Nahia), eta kontseilu horiek beren kideen artetik ordezkariak aukeratzen dituzte sei barruti-kontseilutan (Qada) jarduteko, hirian bezala, barruti-kontseiluek beren kideen artean ordezkariak aukeratzen dituzte Bagdadeko Eskualdeko Kontseiluko 35 kideak izendatzeko.

Bagdadeko probintzian tokiko gobernu-sistema ezartzeko azken pausoa Bagdadeko Kontseilu Probintziala aukeratzea da. Lehen bezala, Kontseilu Probintzialeko ordezkariak ordezkatzen dituzten barrutietako populazio-mailaren arabera hautatu ziren. Kontseilu Probintzialeko 41 kideek 2004ko otsailean lortu zuten kargua, eta 2005eko urtarrilean egindako hauteskunde nazionaletara arte egon ziren, orduan hautatu baitzuten Kontseilu Probintzial berria. Bereizitako 127 kontseiluz osatutako sistema horrek gogaikarria dirudi, baina Bagdadeko probintziak zazpi milioi biztanle inguru ditu. Kasu gutxienetan, kontseilu bakoitzak, batez beste, 74 000 pertsona ordezkatzen ditu.

Barrutiak eta auzoak

Al-Kadhimiya

Bederatzi barruti administratiboak hauek dira:[14]

• Adhamiyah
• Karkh
• Karadah
• Kadhimyah
• Mansour
• Sadr Hiria (Thawra)
• Al Rashid
• Rusafa
• Bagdad Berria (Tisaa Nissan)

Barrutiak, era berean, 89 auzotan banaturik daude, hona hemen nagusienak:

• Al-Ghazaliya
• Al-A'amiriya
• Dora
• Karrada
• Al-Jadriya
• Zayouna
• Al-Saydiya
• Hurriya Hiria
• Al-Sa'adoon
• Al-Shu'ala
• Al-Mahmudiyah
• Bab Al-Moatham
  • Al-Baya'
• Al-Za'franiya
• Hayy Ur
• Sha'ab
• Jamia
• Al-Adel
• Al Khadhraa
• Hayy Al-Jihad
• Hayy Al-A'amel
• Hayy Aoor
• Al-Horaya
• Hayy Al-Shurtta
• Yarmouk
• Jesr Diyala
• Abu Disher
• Raghiba Khatoun
• Arab Jijur
• Al-Awashosh
• Al-Fathel
• Al-Ubedy
• Al-Wazireya

Abu al-Abbas-ek (Al-Mansur, "garailea", izenarekin ere ezagutua) eraiki zuen Bagdad 762. urtean, sasaniarrek aurrez eraikitako herriaren gainean, Madinat al-Salam ("Bakearen hiria") izenaz bataiatua, Tigris ibaiaren mendebalean.Kalifen jauregia eta meskita zeudelarik erdian, haietatik abiatzen ziren lau hiribide, bakoitzak beste muturrean ate bana zuela. Harresi batek lotzen zituen lau ateak, hiri guztia inguratuz.

Sadam Hussein irakiar agintariaren estatuaren eraispena Estatu Batuetako armada herrialdean sartu ondoren, 2003an.

Bagdadek gorabehera handiak izan zituen antzinatean. Abbastarren aginpidea gainbehera zihoalarik ezinbestean, 1258. urtean Hulagu Khan mongolak hiria konkistatu eta suntsitu egin zuen. Abbastarren urrezko garaian izan zuen distira ez zuen berriro lortu Bagdadek, bertako jalairiarren dinastia (XIV. m.) horretan saiatu bazen ere. Garai horretakoak dira, halaz ere, Mirjan ibn´Abd-Allahren meskita eta ikastetxea (1358). Timur-i Lang azken konkistatzaile mongoliarrak hiria suntsitu zuen, 1401. urtean.

XVI. mendean, Otomandar Inperioaren eta safaviarren mendean geratu zen. XVIII. mendean eta XIX. mende hasieran, lurralde autonomoa osatu zuen Bagdadek, mamelukoen gobernupean.

1917an gudaroste britainiarrek hartu eta 1921ean Irakeko erreinu independenteko hiriburu bihurtu zen. Bigarren Mundu Gerraren garaian, bertan zeuden ingelesen aurkako altxamendu bat bizi izan zuen Bagdadek eta 1958an Irakeko errepublikako hiriburu bihurtu zen. 1991ko urtarrilean, Kuwait inbaditu ondoan Iraken aurka eratu zen aliantzako armadak Bagdad bonbardatu eta erdi suntsitu zuen. Biztanleriaren artean hildako ugari izan zen.

Bagdadeko klimaren diagrama.

Airetiko ikuspegia

Hiria Tigris ibaiak banatzen duen lautada zabal batean dago. Bitan banatzen du Bagdad, ekialdea, "Rusafa" ere esaten zaiona, eta mendebaldea, "Karkh". Hiria bera dagoen lurra laua da eta altuera txikikoa, ibaiak eragindako uholde luze eta aldizkakoen ondorioz jatorrizko alubioiaren ondorioz.

Bagdadek oso klima bero eta idorra du (BWh, Köppen-en taularen arabera), eta munduko hiri beroenetako bat da.[15] Uda garaian, ekainetik abuztura, batez besteko tenperatura 34,8 °C-koa da, eguzki urratzaile batekin batera. Estazio horretan ia ezezaguna da euria. Egunez, termometroak 51 °C-raino igo daitezke itzalean, eta gauez 20 °C-raino jaitsi. Bagdadeko tenperatura maximo historikoa 51.8 °C-koa da, 2020ko uztailaren 29an erregistratua.[16] Hezetasuna ere oso txikia da, hiria Persiako Golkotik bereizten duen distantzia dela eta. Horri esker, maiz sortzen dira basamortuan jaiotako udako hauts-ekaitzak.

Neguan, abendutik otsailera, tenperaturak nabarmen jaisten dira. Maximoak 25 eta 26 °C bitartekoak dira, eta minimoak, eskuarki, 6 °C baino gehiagokoak; hala ere, Bagdaden ez da harritzekoa neguan -10 °C baino tenperatura txikiagoak izatea. Tigrisaren presentziak klima kontinentalaren eragina arintzen du.

Urteko euria azarotik martxora bitartekoa da, eta batez bestekoak 140 mm ingurukoak dira, 215 mm-ko gehieneko eta 0 mm-ko gutxieneko erregistroekin. 2008ko urtarrilaren 11n ohiz kanpoko estanpa bat izan zen Bagdaden, hiria izotz-geruza fin batez estalirik argitu baitzen, lehena ehun urtean.[17]

Datu klimatikoak (Bagdad, Irak)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.8	27.1	30.9	38.6	43.5	48.8	50.0	49.9	47.7	40.2	35.6	25.3	50.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	15.5	18.5	23.6	29.9	36.5	41.3	44.0	43.5	40.2	33.4	23.7	17.2	30.6
Batez besteko tenperatura (ºC)	9.7	12	16.6	22.6	28.3	32.3	34.8	34	30.5	24.7	16.5	11.2	22.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.8	5.5	9.6	15.2	20.1	23.3	25.5	24.5	20.7	15.9	9.2	5.1	14.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-11.0	-10.0	-5.5	-0.6	8.3	14.6	22.4	20.6	15.3	6.2	-1.5	-8.7	−11
Euria (mm)	27.2	19.1	22.0	15.6	3.2	0	0	0	0	3.3	12.4	20.0	122.8
Euri egunak (≥ 0.001 mm)	8	7	8	6	4	0	0	0	0	4	6	7	50
Eguzki orduak	192.2	203.3	244.9	255.0	300.7	348.0	347.2	353.4	315.0	272.8	213.0	195.3	3240.8
Hezetasuna (%)	71	61	53	43	30	21	22	22	26	34	54	71	42.3
Iturria (1): World Meteorological Organization (UN)[18]
Iturria (2): Climate & Temperature[19]

Bagdadeko konbentzio-zentroaren barrualdea

Bagdadek zeregin garrantzitsua izan du beti arabiar kultura-bizitzan, eta idazle, musikari eta artista garrantzitsuen etxea izan da. Gaur egun Bagdad-en hitz egiten den arabieraren dialektoa eta Irakeko beste hirigune handi batzuena desberdinak dira. Litekeena da Behe Erdi Aroko landa-eremuetako bizilagunen birkokatzeak eragin izana.

Hauek dira hiriko kultur erakunde garrantzitsu batzuk:

• 

  Irakeko Balet Nazionalaren bi dantzari (Bagdaden du egoitza), 2007an ikuskizun bat egiten.
  Irakeko Orkestra Sinfoniko Nazionala. Golkoko Bigarren Gerran eten ziren, labur, entseguak eta emanaldiak, baina ordutik normaltasunera itzuli dira.
• Irakeko Antzerki Nazionala. Antzerkia arpilatu egin zuten 2003ko Irakeko inbasioan, baina zaharberritu egin zuten.[20] Antzerkiak bultzada bat jaso zuen 1990eko hamarkadan, NBEren zigorrek atzerriko filmen inportazioa mugatu zutenean. Gutxienez hogeita hamar zinema-areto antzerki-agertoki bihurtu ziren, eta komedia- eta antzerki-aukera zabala sortu zuten.[21]

Bagdaden kultura-hezkuntza eskaintzen duten erakunde batzuk Musika Akademia, Arte Ederren Institutua eta Bagdadeko Musika eta Balet Eskola dira. Bagdad antzinako zibilizazioen artefaktuak eta erlikiak gordetzen dituzten museoen egoitza ere bada. Museo horietako batzuk lapurtu egin zituzten, Estatu Batuetako indarrak hirian sartu ondoren, kaos orokorrak eragindako museoei egindako lapurretetan.

2003an, Irakeko okupazioan, American Forces Networkeko ("Freedom Radio", hau da, Irrati Askatasuna) irrati albisteak eta entretenimendu-programak igortzen hasi zen Bagdad osora eta inguruko herrietara. Dijlah (Tigris ibaiaren izen arabiarra) izeneko irrati-estazio bat ere badago, 2004an sortua, Irakeko lehen irrati-estazio independente gisa. Dijlah irratiaren bulegoei (Jamia auzoa, Bagdad) behin baino gehiagotan egin diete eraso.[22]

Interes turistikoko tokiak eta monumentuak

Al-Shaheed, (Martiriaren monumentua), Zawra parkea

Hona hemen zenbait puntu interesgarri: Irakeko Museo Nazionala (artefaktu bilduma baliotsua, 2003ko inbasioan arpilatu zena) eta Garaipenaren Eskuak izeneko arkuak. Hainbat alderdi irakiar eztabaidan aritu dira ea monumentu historikoak izaten jarraitu behar duten edo desegin behar diren. Irakeko Liburutegi Nazionalean eta Artxiboan dauden milaka eskuizkribu zahar suntsitu egin ziren, 2003an Irakeko inbasioan eraikinak su hartu zuenean. Al Kadhimain santutegia, Bagdadeko ipar-mendebaldean (Kadhimiyan), Irakeko leku erlijioso txinatar garrantzitsuenetariko bat da. 1515ean amaitu zen eta 7. (Musa ibn Jafar al-Kathim) eta 9. imanak (Mohammad al-Jawad) han lurperatu zituzten. Eraikin zaharrenetako bat Abasi jauregia da. Jauregia hiriko erdigune historikoaren zati da eta garrantzi historikoa duten beste eraikin batzuetatik hurbil dago, hala nola Saray eraikinetik eta Al-Mustansiriyah eskolatik (abasi aldikoa). Bagdaden badira beste leku batzuk, bakoitza aro historiko baten ordezkari:

Qushla erlojuaren dorrea

• Bagdadeko dorrea (gaur egun Ma'amoon Telekomunikazio Zentroko dorrea) hiriko punturik altuena zen, eta handik ikusten zen hiri osoa. Dorrea eraikitzeak markatu zuen 1991ko Golkoko gerraosteko aldia, hiria berreraikitzeko ahaleginarekin.
• Jadriyah-ko bi mailako zubia (Isr Abul Tabqain). Zubi hori eraikitzeko planak Saddam Husseinen gobernua baino lehenagokoak ziren arren, zubia ez zen eraiki. Berreraikitzeko azken ahaleginetan, zubia eraiki da. Al-Doura eremua Bagdadeko gainerakoarekin lotzen du eta uztailaren 14ko zubia osatzen du.
• Sahat Al Tahrir (Liberazioko plaza), Bagdadeko zentroan.
• Bagdadí museoa (argizari-museoa)
• Mustansiriya eskola, XIII. mendeko abasi egitura.
• Al-Zawra'a parkea Al-Mansour eremuan eta ia Bagdadeko zentroan.
• Kahramana plaza eta berrogei lapurrak.
• Al-Rasheed hotela
• Al Jundi Al Majhool monumentua (Soldadu ezezagunaren monumentua).
• Al Shaheed monumentua, gerran hildako soldadu irakiarren monumentua Tigris-en ekialdeko ertzean kokatua.
• Saddam-en erregimenaren pean, desfileetarako ibilbide gisa eraikitako errepide handi bat da, Manos de la Victorian zehar doana. Bi ezpata gurutzatu handi dira, gerran Saddam-en gobernuan hil ziren soldaduen ohorez eraikiak.

Lehendik ere merkataritza eta administrazio gune garrantzitsua zena, petrolioaren aurkikuntzak industrialde indartsu bihurtu zuen Bagdad: elikadura industria (olioa), ehun langintza (artilea eta kotoia), mekanika industria, metalgintza, larrukiak, tabakoa eta, batez ere, petrolio findegia (Kirkuk). Turkia Basorarekin lotzen duen burdinbidea bertatik igarotzen da. Nazioarteko aireportua dauka.

Ondo ureztatuta dago, eta lurgintza (kotoia, datilak, fruituak) eta abeltzaintza (ardi azienda) garrantzizkoak dira.

Al-Ma'mun telekomunikazio-zentroa, Bagdadeko zentroan

Bagdadek Irakeko populazioaren %22,2 eta herrialdeko barne-produktu gordinaren %40 ordezkatzen du.

Bagdadek ez du funtsezko garraio publikorik, eta taxiak dira hiriko garraiobide nagusia. Bagdadeko errepideak bereziki pilatuta daude.[24]

Iraqi Airways aire konpainia nazionalak Bagdadeko Nazioarteko Aireportuan du egoitza.[25]

Jakintzaren Etxea akademia eta zentro publiko handia izan zen Bagdaden. Mustansiriya Madrasa 1227an ezarri zuen Abbasid Caliph al-Mustansirrek. Izena Al-Mustansiriya Unibertsitatera aldatu zen 1963an. Bagdadeko Unibertsitatea Irakeko unibertsitate handiena da eta mundu arabiarreko bigarren handiena. Golkoko gerraren aurretik, nazioarteko hainbat eskola zeuden Bagdaden, besteak beste:

• École française de Bagdad[27]
• Deutsche Schule Bagdad[28]
• Bagdad Japanese School (Japoniako eskola), nihonjin gakko[29]

Bagdad Irakeko futbol-talde garrantzitsuenetako batzuen egoitza da, eta handienak Al Quwa Al Jawiya (Abiazio Kluba), Al Zawra, Al Shurta (polizia) eta Al Talaba (ikasleak) dira. Bagdadeko estadio nagusia Al Shaab estadioa da, 1966an inauguratu zena.

Hiriak zaldi-lasterketen tradizio handia izan du Lehen Mundu Gerratik. Islamistek tradizio horri amaiera emateko presioa egin dute, apustu-sekuentzia garrantzitsua baitu kirol horrek.

Bagdad ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago: