Azteka

Azteka edo mexika[1] izenaz (nahuatlez mēxihcah [meː'ʃiʔkaʔ][2]) XIV. mendetik aurrera Ipar Amerikako hegoaldean izan ziren nahuatl hizkuntzako zenbait etnia ezagutzen dira. Mexiko-Tenochtitlan sortu zuten eta XV. mende inguruan Mesoamerikako estatu hedatuena sortu zuten. Texcoco aintzirako beste gizatalde batzuekin batera, egungo Mexiko erdialdeko eta hegoaldeko beste gizatalde ugari menperatu zituzten.

Mexiken menpe izandako lurraldeen hedapen handiena, Mexiko-Tenochtitlango agintariek Cem Anáhuac Tenochca Tlalpan deitua (Mundua, Tenochca lurraldea).

Mexika hitza erabiltzen zuten haiek, Azteka ordea Aztlan kondairatik eratorria da, ez zioten beren buruari horrela deitzen, nahiz eta Mendebaldeko historiografian erabiliena izan.[3]

Jatorria

Espainiarrek azteken liburu ia guztiak erre zituztenez, ez dakigu asko herri honen jatorriari buruz, eta, dakiguna, konkistaren ondoren kontatutakoa da.[4]

Badirudi 1300 urtearen inguruan, mexikak gaur egungo Mexikoren iparraldetik Erdialdeko Amerikara heldu zirela. Herri behartsu eta garatu gabea zirenez, inguruan jada ezarrita zeuden tolteka jatorriko biztanleek ez zituzten begi onez ikusten. Hain zuzen ere, totelken mespretxua ekiditeko, mexikak bertakoen kultura eta ohiturak bereganatzen hasi ziren.[5]

1325ean haien hiriburua, Tenochtitlán (gaur egungo Mexiko Hiria), sortu zuten. Texcoco aintzirako uharte txiki batean ezarri zen hasiera batean, baina mexikar herriaren garapenari esker, 80.000-700.000 biztanle izatera heldu zen; hau da, garaiko hiririk handienetarikoa izan zen.[6]

1430ean, mexikak inguruko herri aurreratuenen kultura bereganatua zuten eta indar militar garrantzitsu bihurtu ziren. 70 urtez luzatu ziren gudaldien ondoren, Erdialdeko Amerikako inperiorik handiena izatera heldu ziren.

Inperioaren gorakada Tlacaeleli esker izan zen gehienbat. Mexikar historia eta erlijioa berridatzi zituen, giza sakrifizioen eta bake garaian ere indar militar handiaren beharra ezarri zituen.

Mexikek Texcoco eta Tacubako estatuekin aliantzak sinatu eta Aliantza Hirukoitza sortu zuten; haien konkistak gaur egungo Guatemalaraino heldu ziren, herri gutxik aurre egin ahal izan ziotenez inperioaren indarrari.[7]

Gizartea eta ekonomia
Egutegi azteka

Mexikak berez herri nomada bat ziren; kide gehienak nekazari-soldaduak ziren eta apaizen klase urri bat zeukan buruzagitzat. Esklaboen klasea ere garrantzitsua zen gizartean. Azteken esklabotzaren kontzeptua europarronaren oso desberdina zen.[8]

Azteken gizartea klase hauetan banaturik zegoen: gidariak, merkatariak, eskulangileak, herritar xumeak eta esklaboak. Apaiz, gerlari, funtzionario eta auzapezek osatzen zuten buruzagien klase noblea.

Artisautzak leku handia izan zuen azteken artean, eta klase boteretsua zen berau; pisu sozialagatik eta eskulangintzarako trebetasunagatik ohorezko tolteka izena ere eman ohi zitzaien.

Merkataritzak garrantzi handia izan zuen, azoka handiak antolatzen zituzten; horrek erakusten du alor horretan oso gizarte konplexua osatzen zutela.[9] Merkatarien klaseak betekizun ugari zituen gizartean eta politikan. Egiteko ekonomikoekin batera, espioitza lanak ere betetzen zituzten, inguruko herrietan Tenochtitlánen aldeko azpilana eginez. Klase ekonomiko dinamikoena ziren merkatariak.

Ekonomiaren oinarria nekazaritza zen; ez da harritzekoa, beraz, erlijioak garrantzi sinboliko handia ematea nekazaritzari. Lursailez urri zebiltzanez, sofistikazio handiz garatu zituzten landaketa terrazatan egiteko teknikak.[10] Nekazariek osatzen zuten klase librerik apalena. Askatasunik gabeko jopu eta esklaboak gehienetan gerrako presoak ziren, gaizkileak edo zorrengatik beren buruak saldu zituztenak. Esklaboak tratu txarrik ez zuen, eskuarki, baina presoak tenpluetako opalkuntza edo sakrifizioetara bidali ohi ziren askotan. Ekonomiaren aldetik, nekazaritzatik eta abelazkuntzatik eratorritako produktuen zerrenda nahikoa laburra zen:[11] artoa, babarruna, tomatea, kakaoa, kotoia eta abar; etxeko aberetan oso pobrea zen ekonomia hura: zakur ilesoil bat, indioilarra eta erlea. Apenas zuten etxeko hegaztirik, ez ardirik, ez behirik; okela ehizatik eskuratzen zuten, batez ere.[12]

Industria lanik zabalduenak, lumagintza eta obsidianazko lanak ziren, eta zeramika ere hedatuta zegoen. Besteak beste, azteken ekonomiak garraioan muga hertsiak zituen: animalia zamaririk eta gurpilik ezean, gizakien bizkar egin behar izaten zen garraioa. Esklabotzak zeregin astuna zuen horretan. Ondasun iturri on bat gerra zen. Gerrak inperioa eraiki eta zaintzeko balio politikoa zuen; harrapakinak, esklaboak eta zergak biltzeko ere balio zuen; eta betekizun erlijiosorik ere ez zitzaion falta: tenpluetan sakrifikatuak izango ziren esklaboek munduaren jarraipena segurtatzeko balio zuten. Gizarte militarista zen, gainera.[13]

Zaila zen maila sozialean gora egitea, baina ez ezinezkoa: gerran irabazitako merezimenduen bidez lor zitekeen. Tlatoani handia zen agintari nagusia; haren ondoren, gizarte maila gorenean, nobleak zeuden, pipiltin izenekoak (singularrean, pilli); gudari gisa hezten zituzten, menderatzaile eginkizuna behar bezala bete ahal izan zezaten. Maila bat beherago herri xehea zegoen, nekazari, eskulangile, soldadu eta abarrez osaturiko gizarte taldea: macehualtin.[14] Maila horren barruan, baina, bazen talde bat abantaila bereziak zituena: merkatariak edo poxteka.[15] Espainiar konkistatzaileak iritsi zirenean, burgesia moduko bat osatzeko zorian zeuden poxtekak. Azkenik, gizarte maila guztien azpian, esklaboak zeuden: tlacotli.[16]

Mexikar estatua
Aliantza Hirukoitza: Texcoco, Tenochtitlán eta Tlacopán hirien sinboloak (Osuna Kodexa, 34 or. 1565)
Sakontzeko, irakurri: «Inperio Azteka»

Inperio Azteka ez zen estatu bateratu eta zentralista bat; konkistatutako herriek enperadoreari zergak ordaintzeko betebeharra besterik ez zuten jasotzen; horregatik desegin zen berehala, inperioari indar handiago batek eraso egin orduko.

Aliantza Hirukoitza osatu ostean, estatua hautazko monarkia gisa antolatu zen. Kontseilu batek enperadorea aukeratzen zuen, eta gero honi botere absolutua ematen zitzaion.[17]

Jauregiko bizimodua, eguneroko bizitza eta herriko bizimodua

Hierarkia zorrotzeko gizartea zen aztekena, noblezia (pipiltin izenekoa), merkatariak (poxteka), herri xehea (macehualtin) eta esklaboak (tlacotli) zituena. Hala, nobleek urrez, turkesaz zein animalien maskorrez eginiko bitxiak erakusten zituzten harro, baita gorputza apaintzeko bestelako zenbait hornigai ere: belarritakoak eta besokoak, kasu. Herriko jende xeheak, berriz, buztinezko bitxiak baino ezin zitzakeen erabili. Apaingarriak egiteko ez ezik, ontziak eta platerak egiteko ere erabiltzen zuten buztina. Aztekak eskulangile apartak ziren.[8]

Noble edo pipiltinek, gobernariarekin zuten ahaidetasunaz harro, jadezko eta urrezko bitxi baliotsuak, belarritako, lepoko zein eraztunak erakusten zituzten, baita ezpainetako apaingarri edo bezoteak.[18] Jende arruntak, berriz, buztinezko objektuekin batera, maguey izeneko landare xerofitiko baten zuntzaz eginiko jantziak erabiltzen zituen. Azteken munduko eguneroko bizitza garai hartako kronisten deskribapenei esker ezagutzen da, eta buztinezko figuratxoen bidez irudikatu zen. Eguneroko erabilera zuen zeramikazko ontziteria ugari gorde dira egundaino.[19]

Erlijioa
Sakontzeko, irakurri: «Mitologia azteka»
Quetzalcoatl jainkoaren irudia (Codex Borbonicus).

Erlijioak menderatzen zuen dena azteken gizartean: Huitzilopochtli jainkoak hala aginduta utzi zituzten iparraldeko lurrak, eta, kokatu ere, hark jakinarazi zien toki batean kokatu ziren gero. Politikan ere, zabaldu eta hedatu behar hura erlijioaren aginduz betetzen zen.

Nekazaritzaren garrantzia erlijioan nabaritzen zen, euriaren jainkoa (Tlaloc) eta ama lurra jainkosa (Coatlicue) izan baitziren haien jainko-jainkosa nagusiak. Lur sailez urri zebiltzanez, uharte edo chinampak egin zituzten Texcoco aintziran ―orduan oso zabala baitzen― lurra lantzeko.

Aztekek uste zuten beste lau mundu ―edo lau Eguzki― izan zirela bizi ziren hura baino lehenago, eta jainkoek eragindako hondamendi naturalengatik desagertu zirela lauak. Laugarren Eguzkia desagertu zenean, berriro elkartu ziren jainko guztiak bosgarrena sortzeko. Eguzki berria mugiarazteko, baina, jainkoek beren burua sutara bota behar izan zuten. Eguzkia abian jartzeko jainkoek egin zuten lehenengo sakrifizio haren ordainez, giza sakrifizioak egin behar izan zituzten aurrerantzean gizakiek, eguzkia bizirik mantenduko bazen. Sakrifizio nagusia zen bihotza, artean taupaka ari zela, erauztea.

Bi egutegi zituzten, maiek bezala: eguzki egutegia, batetik, eta erritu egutegia, bestetik, haien arabera antolatzen zituzten zeremonia eta erritu guztiak. Hauek ziren haien jainko nagusiak:

  • Huitzilopochtli, gerraren jainkoa eta Eguzki jainkoa, aldi berean: oso jainko odoltsua zen, giza opari asko eskatzen zituen;
  • Tlaloc, euriaren jainkoa: haurrak eskaintzen zitzaizkion, euria egitea behar zenean;
  • Quetzalcoatl, suge lumadun jainkoa: ongilea eta zibilizatzailea, tolteken kulturatik hartua, eta, gauza harrigarria, giza sakrifizioen aurka zegoena; eta
  • Tezcatlipoca, lurreko eta zeruko jainkoa.

Horiez aparte, baina, beste jainko asko gurtzen zituzten. Ia jarduera bakoitzak hartarakoxe jainko berezi bat zuen. Errituak eta eskaintzak apaiz eta aztien zuzendaritzapean egiten ziren. Hil ondoren beste bizitza bat zegoela sinesten zuten, eta bizitza hori aurrekoan izandako bizimoduaren araberakoa eta heriotza motaren araberakoa izango zela: adibidez, borrokan hildako soldaduak eta erditzean hiltzen ziren emakumeak ―Eguzkiren soldadu bat sortuz hiltzen baitziren― Huitzilopochtliren paradisura joaten ziren, paradisuetan ederrenera.[20]

Tenplu Nagusia

Aztekek 1325. urtean sortu zuten Tenochtitlán hiriburua, Texcoco aintziraren inguruan lohiz betetako uhartetxo batzuen gainean. Eraikitzen hasi zirenetik, axis mundi sakratutzat hartu zuten; hortaz, zeremoniarako Tenplu Nagusi hura hiriaren erdian eta, beraz, unibertsoaren erdian, kokatu zuten.[21] Tenplu Nagusiaren arkitektura multzoa handitzen joan zen gobernari azteka berriak tronura igo ahala, eta XV. mendearen amaierarako lortu zuen monumentaltasun eta handitasun gorena. Tenplu Nagusian Huitzilopochtli gerraren zaindaria eta Tlaloc euriaren jainkoa gurtzen ziren nagusiki. Baita ere, Coyolxauhquiren irudia nabarmentzen zen,[22] aztekek garaitutako herrien sinbolo den ilargi jainkosa. Tenplu Nagusia buztinez landutako irudi dotoreekin apaindu zuten, hala nola cuāuhpilli gerlari arranoarekin eta Mictlatecuhtlirekin.[23]

Artea

Arkitektura

Gaur egungo Mexiko hiriak estaltzen duenez azteken Tenochtitlán biriburua, gaitz da haren egitura arkitektonikoen eta zeremonia zentroetako espazioaren antolaketaren ikuspegi osoa izatea, edo egitura tenplarioen eta bizitzeko eraikuntzen arteko harreman zehatzaren berri edukitzea. Izan ere, Tenochtitlán izandakoaren sektore batzuk baino ez dira ezagutzen, ustekabeko aurkikuntza edo hondeaketa oso murritzei esker. Horien artean daude, besteak beste, Hiru Kulturen plaza, Tlatelolcoko bihotzean; Tenplu Nagusiko indusketak, Mexiko Hiriko katedralaren zorupean; edo Metroa eraikitzeko lanak, aurkikuntza bat edo beste ekarri dutenak. Baita ere, tenplu isolatu batzuk daude, hala nola Tenayuca edo Acatitlán, gutxi gorabehera erakusten digutenak Mexikoko tenpluak nolakoak ziren. Horrez gain, garrantzizko egitura mexikak gorde dituzten leku batzuk daude, hala nola Malinalco, Cempoala, Teopanzolco edo Calixtlahuaca.[24]

Arkitektura erlijiosoa
Tenochtitlango tenplu biki nagusien maketa

Arkitektura erlijiosoa tradizio mesoamerikarraren ildoei jarraituz garatu zen, oro har. Eraikuntza bereziena tenplu bikiena da, sarbideko mailadi bikoitzarekin. Ezagunena Tenayucakoa da, baina eredu horren arabera egina izan ziren, baita ere, Tlatelolco eta Tenochtitlán. Mesoamerikan aspalditik zeuden jainkoen irudikapen duala da. Jainko bikoteak, Tenochtitláneko tenplu nagusiko Huitzilopochtli–Tlaloc, adibidez, plataforma piramidal bakar baten gainean jarrita, egitura luzatu egiten da, sarbideko mailadi bikoitzarekin. Egindako indusketek erakutsi dute 1375 eta 1520 arteko zazpi aldi edo berreraikitze jarraitutako serie bat egon zela.[25]

Azteken beste arkitektura eredu bat izan zen oinplano zirkularreko piramidea. Eredu horren arabera egin ohi ziren Ehecatl jainkoaren santutegiak, haizearen jainkoa zenez zurrunbilo edo urakan gisako forma logikoa eman nahirik. Ezagunenak dira Calixtlahuacakoa eta Mexiko hiriko Pino Suárez metro geltokikoa dira.[26]

Mexiken beste eraikin nabarmen bat tzompantli izenekoa izan zen, sakrifikatuen garezurrak gordetzeko sortutako egiturak. Bi ale xume besterik ez dira ezagutzen: aldare txiki bat, Mexikoko Antropologia eta Historia Museo Nazionalean gordetzen dena; eta Tenplu Nagusiko indusketetan aurkitutakoa.[27]

Tepoztlán eta Malinalco izan ziren mexiken arkitektura lan bikainenetako bi, biak harkaitzean zulatuak eta harlangaitzezko eraikuntzekin bukatuak. Tepoztlángo tenplua oinplano laukizuzenekoa da eta bi areto ditu: lehenengoan, bi pilastraz banatutako ate batetik sartzen da; hondoan, berriz, eserleku jarraitu bat dago, erliebez apaindua, ziurrenik ehorzte ikurrak. Piramide formako plataforma baten gainean bermatzen da tenplua, harmailek mugatzen dituzten mailadiekin.[28] Malinalco, berriz, harkaitzetan induskatutako tenplu multzo irregular bat da, sei eraikuntzez osatua, horietatik lau gutxienez forma zirkularrekoak. Bi kasuetan, azteken botere militarra eta erlijiosoa adierazteko funtzioa dute.[29]

Margo lanak

Mexikoko kodexak, Mesoamerikako kodex gehienak bezala, zuhaitz azalez egindako paper berezi batean eginak daude: amate papera. Tlacuilo izeneko eliteko artistek egin zituzten, Mesoamerikako tradizio piktorikoen edo piktogramen konbentzioekin. Adibidez, ibilitako bideak oin aztarna txikien bitartez irudikatzen ziren; hitz mintzatuak, kiribildura batez. Tinta ugarirekin egin zituzten, polikromia bizi eta ederra lortzeko. Jainkoak, gizaki nabarmenak, animaliak edo landareak eta bizitza errealeko gertaerak irudikatzen zituzten.

Margo lanetan maila oso landua lortu zuten, eta konkistaren ondoren urte asko iraun zuen, baina espainiarren eragina izan zuen.[30]

Ehunak

Tenochtitlán hiria sortu zuten arte, mexikek ixtle edo agaveren zuntzak bakarrik erabili zituzten. Zuntz hori lortzea oso erraza da, adar bakarra moztu eta arraskatu behar baita, zuntzaren hariak bakarrik geratu arte. Tenochtitlanen finkatu ondoren, konkistatutako herrietatik kotoia lortzen hasi ziren, nobleentzat jantzi hobeak egiteko.[31]

Luma artea
Apaingarri honek turkesazko mosaiko bat du zurezko euskarri baten gainean, maskor gorri eta zuriekin ahoa adierazteko (1400–1521), British Museum.

Azteken adierazpen berezi eta erabilienetako bat izan zen lumagintza edo luma arta, bereziki mosaikoak egiteko. Lan horietarako, Mexiko hegoaldeko eta Guatemalako baso tropikaletako hegaztiak erabiltzen zituzten; teknika finduekin ehizatzen zituzten, lumajeak kalterik izan ez zezan, edo, bestela, gatibutasunean hazten zituzten hegaztiak. Tamainaren, kalitatearen eta kolorearen arabera sailkatzen ziren, eta preziatuenak ketzalaren berdeak ziren (batez ere buztaneko luma luzeenak); tlauquecholliren gorriak, flamenkoaren antzekoak, eta xiuhtotlaren urdin turkesak. Lan horietan aritzen ziren espezialistei amanteca deitzen zitzaien eta oso estimatuak ziren. Tlatelolco, Texcoco eta Huatepecekoak nabarmendu ziren. Amerikako eta Europako museoetan armarri eta buruko apaingarri bikainak gordetzen dira. Euriaren jainkoaren armarria nabarmentzen da, koiotea irudikatzen duena (agian Ahuízotl tlatoani agintariaren ikurra), baina, batez ere, Vienako Etnografia Museoan gordetzen den Moctezuma Xocoyotzinen lumadia, ketzal lumaz eta urrezko apaingarriz egindako burukoa.

Musika mexika

Espainiarren kolonizazioaren aurreko musika mexika ez zen soilik pentatonikoa, esan izan den bezala, baizik eta haren egitura ezaugarriak (melodia, erritmoa, prosodia, tinbrea) aldatu egiten ziren eskualdearen eta bertako hizkuntzaren arabera, antzinako Mexiko osatzen zuten kulturen artean. Azken urteetako aurkikuntza eta azterketa arkeomusiologikoetatik ondoriozta daitekeenez, kolonizazio aurreko musikaren panorama uste baino askoz konplexuagoa zen. Nabarmena da, adibidez, musika eskalaren noziorik ez zegoela mexiken artean, baizik eta hitz egiteko modu tradizionaletatik ondorioztatzen ziren tonalitateak, kontuan hartuta Mexikoko jatorrizko hizkuntza gehienak tonu hizkuntzak zirela; gaur egun bizirik dirauten hizkuntza gehienak halakoak dira, adibidez, maia jatorrizko hizkuntzak edo P’urhépecha.[32] Mexikoko Liburutegi Nazionalean, Cantares Mexicanos izenez ezagutzen den nahuatl 91 kanturen bilduma gordetzen da; XVI. mendean bildutako eskuizkribu bat da, nahuatl kanta tradizional ezagun guztiak bildu zituena.[33]

Eskultura mexikak

Pertsonen eskulturak eta figuratxoak dira kolonizazio aurreko mexiken azken garaiko eskultura elementu nagusiak. Adinari nahiz edertasunari buruzko ereduak adierazten zituzten gizon eta emakumeen irudiak dira. Gazte helduaren garaia jotzen zuten gizakiaren une gorena, gerrarako indarra bermatzen baitzuen. Adin hori sexu jarduera handienekoa izanik, inperioaren nagusitasun paradigma erakusten zuten eskulturek. Hiriburu nagusietan, hala nola Tenochtitlánen, Texcocon eta Calixtlahuacan, eskultura lantegiek garapen nabarmena izan zuten; harri bolkanikoetan zizelkatutako eskultura irudi apartak utzi zituzten, material gogokoena baitzuten eskulturgile meexikek.[34]

Erreferentziak
  1. Euskaltzaindia. (2018-06-29). «Munduko herriak eta etniak - 190. araua» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  2. F. Karttunen (1983): An analytical dictionary of Nahuatl, University of Texas Press, Austin, p. 145, ISBN 0-8061-2421-0.
  3. (Gaztelaniaz) «Aztlán: mito y realidad sobre el lugar previo al México-Tenochtitlán» web.archive.org 2022-12-25 (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  4. (Gaztelaniaz) «Fray Diego de Landa: el hombre que quemó los últimos códices mayas - México Desconocido» web.archive.org 2022-11-27 (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  5. (Gaztelaniaz) «Los Aztecas» Rediris (web.archive.org) 2021-06-24 (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  6. (Ingelesez) Heidi King. (2004ko urria). «Tenochtitlan | Essay | The Metropolitan Museum of Art | Heilbrunn Timeline of Art History» The Met (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  7. (Ingelesez) Nicoletta Maestri. (2020-04-09). «The Aztec Triple Alliance» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  8. (Ingelesez) Manuel Aguilar-Moreno. (2007). Handbook to Life in the Aztec World. Oxford University Press ISBN 978-0-19-533083-0. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  9. (Ingelesez) Michael E. Smith. (1990). «LONG-DISTANCE TRADE UNDER THE AZTEC EMPIRE: The archaeological evidence» Ancient Mesoamerica 1 (2): 153–169. ISSN 0956-5361. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  10. (Ingelesez) «Aztec Agriculture: Floating Farms Fed the People - History» web.archive.org 2023-01-13 (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  11. (Ingelesez) «Aztec Agriculture» web.archive.org 2022-06-28 (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  12. (Ingelesez) «Aztec Food» web.archive.org 2023-02-19 (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  13. (Ingelesez) Tarlton Law Library. (2018-11-08). «Aztec Social Structure - Exhibit - Aztec and Maya Law - Tarlton Law Library at Tarlton Law Library» The University of Texas at Austin (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  14. (Gaztelaniaz) Universidad Nacional Autónoma de México. (2012). «macehualtin - Gran Diccionario Náhuatl» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  15. (Ingelesez) «(PDF) The Structure of Aztec Commerce: Markets and Merchants | Deborah Nichols - Academia.edu» web.archive.org 2022-12-26 (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  16. (Gaztelaniaz) «tlacotli - Gran Diccionario Náhuatl» web.archive.org 2023-03-07 (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  17. (Ingelesez) Ross Hassig. (1988). Aztec warfare : imperial expansion and political control. Norman, University of Oklahoma Press ISBN 978-0-8061-2121-5. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  18. (Gaztelaniaz) «Tenochtitlan: por qué los bezotes eran símbolo de respeto - Infobae» web.archive.org 2022-08-03 (Noiz kontsultatua: 2023-03-08).
  19. (Ingelesez) Florencia Müller. (1974). A Guide to Mexican Ceramics. Editorial Minutiae Mexicana ISBN 978-0-912434-17-9. (Noiz kontsultatua: 2023-03-08).
  20. (Ingelesez) «Aztec Mythology – Mythopedia» web.archive.org 2022-12-04 (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  21. (Ingelesez) Frances F. Berdan, ed. (2014). «Discovering, Uncovering, and Interpreting the Aztec World» Aztec Archaeology and Ethnohistory (Cambridge University Press): 3–30. ISBN 978-0-521-88127-2. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  22. (Ingelesez) «The moon goddess Coyolxauhqui. Templo Mayor, Mexico-City» web.archive.org 2021-10-22 (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  23. (Ingelesez) Gustavo Ramirez. (2022-05-15). «History and Symbolism of the Aztec Templo Mayor» study.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  24. (Ingelesez) «Aztec Architecture» Aztecs and Tenochtitlan (web.archive.org).
  25. (Gaztelaniaz) «Eduardo Matos Moctezuma» Instituto Nacional de Antropología e Historia (web.archive.org).
  26. (Ingelesez) «Calixtlahuaca | Uncovered History» web.archive.org 2022-12-27 (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  27. Aztec ‘Tower of Skulls’: Archaeologists Find New Section of the Huey Tzompantli. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  28. (Gaztelaniaz) «Lugares INAH - Tepoztlán» web.archive.org 2022-08-10 (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  29. (Ingelesez) «Malinalco Archeological Site | Mediateca INAH» web.archive.org 2022-08-08 (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  30. (Frantsesez) «Le Codex Borbonicus – Colligere» web.archive.org 2022-06-30 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  31. (Ingelesez) «A Brief History of Aztec Textiles - Southwestern Rugs Depot» web.archive.org 2022-06-08 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  32. (Ingelesez) «P’urhépecha» Endangered Language Alliance (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  33. (Ingelesez) Dakin, Karen. (1986-12). «: Cantares Mexicanos: Songs of the Aztecs . John Bierhorst. ; A Nahuatl-English Dictionary and Concordance to the Cantares Mexicanos: With an Analytic Transcription and Grammatical Notes . John Bierhorst.» American Anthropologist 88 (4): 1014–1016.  doi:10.1525/aa.1986.88.4.02a00710. ISSN 0002-7294. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  34. (Frantsesez) «Art Aztèque - Encyclopédie de l'Histoire du Monde» web.archive.org 2023-01-03 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.