Azerbaijango geografia

Azerbaijango mapa topografikoa

Herrialdearen erdia, gutxi gorabehera, eremu menditsutzat hartzen da eta horregatik, behe lautadetatik goi lautadetara abiatuz gero, lurraren garaiera azkar batean aldatzen da. Ezaugarri fisiko aipagarriena hego-ekialdeko itsasertz subtropikalean dauden leunki uhindutako muinoak dira, horiek tea sailek eta laranja zein limoi zuhaiztiek estaltzen dituzte, tankera ikusgarria emanez paisaiari. Bestalde, lokatzezko sumendi eta iturri mineral ugari aurki daitezke Bakutik gertu dagoen Kobustan Mendiko arroiletan. Herrialde honetan badira zenbait eremu itsaso maila baino askoz beherago daudenak, hogeita zortzi metro beherago dauden kostaldeko lurrak, kasu.

Kaspiar ekialdeko itsasertza eta Georgia eta Iranekin muga egiten duten zenbait lurralde salbuetsiz, Azerbaijan mendiz inguratuta dago. Ipar-ekialdean, Errusiako Dagestaneko Errepublika Autonomoarekin muga egiten duen Kaukaso Handia dago; mendebaldean Armeniarekin egiten du muga, Kaukaso Txikiko mendilerroan. Hego-ekialdean, Talysh mendiak ditugu Iranekin mugan. Garaiera handieneko lurrak Kaukaso Handian daude; Bazar-dyuzi mendia itsas mailatik 4.466 metrora kokatzen da. Kaukasoko zortzi ibai handik isurtzen dituzte urak Erdialdeko Kura-Aras lurretan, zehazki, kostaldean zehar dauden alubioi lautadetara eta delta baxuetara isurtzen dituzte urak. Mtkvari ibaiak, Kaukasoko ibairik luzeenak, delta bat sortu eta Kaspiar itsasoan itsasoratzen da, Aras ibaiadarrarekin bat egin eta handik gutxira. Mingechaur Urtegia da Azerbaijango ur-gorputz handiena, seiehun eta bost kilometro karratuko azalera duena eta Kura ibaiari presa bat ipinita sortu zena, Azerbaijan mendebaldean. Urtegiko urek Kura-Aras lautadako herriei energia hidroelektrikoa eta ureztapena ematen die. Herriko ibai gehienak ez dira nabigagarriak. Azerbaijango lurren %15 inguru erein daiteke.

Azerbaijango geografia (Azerbaijan)

Azerbaijan ia mendiz inguratuta dago. Kaukaso Handia, herrialdeko lurrik garaienak dituena, iparraldean dago, Errusiarekin mugan, eta hego-ekialdean zehar zabaltzen da, Abseron penintsulara iritsi arte, Kaspiar itsasoan . Herrialdeko gailurrik altuena, Bazardyuze Dagi da 4.485 metroko altuera du, Azerbaijan eta Errusiaren arteko mugatik gertu dago. Mendebaldean, Armeniarekin mugan, kokatuta dagoen Kaukaso Txikiko mendiek 3.500 metroko altuerak dituzte. Talish Mendiek Iranekin muga egiten dute eta herrialdearen hego-ekialdean kokaturik daude.

Kobustan mendia Bakutik hurbil kokatuta dago eta sakan sakonek zizelkatuta ageri da. Bertan burbuila itxurako lokatzezko sumendiak eta iturri mineralak daude.[3][1]

Itsas mailaren igoera dela eta aldaketa sotilak ikus daitezke kostaldean zehar.

Airearen eta uren kutsadura oso hedatuta dago eta garapen ekonomikoaren erronka handiak dira. Kutsadura-iturri nagusien artean petrolio findegiak, industria kimikoak eta metalurgikoak daude, 1990eko hamarkadatik aurrera, Sobietar garaian bezain eraginkor funtzionatzen jarraitu zutenak. Airearen kalitatea oso eskasa da Bakun, hiri hau petrolioaren industriari estuki lotuta baitago. Zenbait txostenen arabera, Bakuko airea garai batean Sobietar Batasuna osatu zuten lurralde guztietakoa baina kutsatuago dago. Hala ere, beste hainbat industriaguneren arazo nagusia ere bada kutsadura.

Kaspiar itsasoa, Baku badia barne, kutsatu egin da petrolioaren isurketengatik eta gordinik edo behar bezala tratatu ez diren uren isurketengatik, horrela, kabiar eta arrain kopurua murriztu egin da. Sobietar Batasunaren garaian, pestiziden aplikazio oso gogorra jarri zen martxan Azerbaijanen, Sobietar Batasuneko gainerako lur subtropikalen ekoizpen eskasa orekatzeko. 1970 eta 1980ko hamarkadetan DDT pestizidaren ohiko erabilera sustatu zen, ekintza ankertzat har dezakegu hau, izan ere, Sobietar Batasuneko gobernuak pestizida horren erabilera debekatu zuen oso kaltegarria zelako gizakientzat. Pestiziden eta ongarri kimikoen gehiegizko erabilerak lurpeko uren kutsadura eragin du eta honek frogatutako eraginak izan ditu biztanlerian, izan ere, azerbaijandar zientzialarien arabera, jaiotzetiko akatsen eta gaixotasunen eragile da. Kaspiar Itsasoko uren igoera gizakiaren egiturek indartutako eragile naturalen erruz gertatzen ari da; gertakizun honek azken hamarkadetan aipatutako eskualdeko lurrek zuten joera lehorra alderantzikatu du, orain hezeak dira, itsasoaren maila dela eta. 1978tik 1993ra itsasoaren maila 1,5 metro igo zen. Nagorno-Karabakh gatazka zela eta, zuhaitz ugari ebaki ziren eta halako lurraldeetatik igarotzen ziren bideak eraiki ziren, nekazaritzarako baliatzen ziren lurrak militarrek okupatu zituzten, gainera.

Kaspiar itsasoa, Baku badia barne, kutsatu egin da petrolioaren isurketengatik eta gordinik edo behar bezala tratatu ez diren uren isurketengatik, horrela, kabiar eta arrain kopurua murriztu egin da. Sobietar Batasunaren garaian, pestiziden aplikazio oso gogorra jarri zen martxan Azerbaijanen, Sobietar Batasuneko gainerako lur subtropikalen ekoizpen eskasa orekatzeko. 1970 eta 1980ko hamarkadetan DDT pestizidaren ohiko erabilera sustatu zen, ekintza ankertzat har dezakegu hau, izan ere, Sobietar Batasuneko gobernuak pestizida horren erabilera debekatu zuen oso kaltegarria zelako gizakientzat. Pestiziden eta ongarri kimikoen gehiegizko erabilerak lurpeko uren kutsadura eragin du eta honek frogatutako eraginak izan ditu biztanlerian, izan ere, azerbaijandar zientzialarien arabera, jaiotzetiko akatsen eta gaixotasunen eragile da. Kaspiar Itsasoko uren igoera gizakiaren egiturek indartutako eragile naturalen erruz gertatzen ari da; gertakizun honek azken hamarkadetan aipatutako eskualdeko lurrek zuten joera lehorra alderantzikatu du, orain hezeak dira, itsasoaren maila dela eta. 1978tik 1993ra itsasoaren maila 1,5 metro igo zen. Nagorno-Karabakh gatazka zela eta, zuhaitz ugari ebaki ziren eta halako lurraldeetatik igarotzen ziren bideak eraiki ziren, nekazaritzarako baliatzen ziren lurrak militarrek okupatu zituzten, gainera.

Azalera

• Guztira: 86.600 km² - munduko beste herrialdeekin alderatuta, 113. postuan egongo litzateke.
• Lurra: 82.629 km²
• Ura: 3.971 km²
• Oharra: Nakhchivango Errepublika Autonomoa eta Nagorno-Karabakh lurraldea barne hartuta; barne hartzen ditu; eskualdeko autonomia Azerbaijango Sobiet Gorenak 1991ko azaroaren 26an indargabetu zuen.

Alderaketak azalerarekin

Azerbaijan ondorengo herrialdeekin edo horien lurraldeekin alderatu daiteke:

• Australia: Tasmania baino handiagoa.
• Kanada: New Brunswick baino handiagoa.
• Erresuma Batua: Eskozia baino zertxobait handiagoa.
• Estatu Batuak: Maine baino zertxobait txikiagoa.
• EB: Portugal baino zertxobait txikiagoa.

Lur mugak

• Guztira: 2.468 km
• Mugakideak: Armenia (Azerbaijango barne lurrekin soilik) 566 km, Armenia (Nakhchivan lurraldearekin) 221 km, Georgia 428 km, Iran (Azerbaijango barne lurrekin) 432 km, Iran (Nakhchivan lurraldearekin) 700 km, Errusia 338 km, Turkia 17 km.

Kostaldea

Herrialdearen lurralde gehienak menditsuak dira, baina 713 km-ko itsasertza du Kaspiar itsasoarekin.

Itsas aldarrikapenak

Bat ere ez

Lur mota

• Lautada handi eta laua (itsaso mailaren azpitik) Kaukasoko mendiak iparraldean, mendebaldean goi zelaiak.

Garaiera

• Punturik baxuena: Kaspiar itsasoa -28 m
• Punturik altuena: Bazarduzu Dagi 4.485 m (Errusiarekin mugan)
• Azerbaijandar lurraldearen gailurrik altuena: Shah Dagi 4.243 m

Baliabide naturalak

Petrolioa, gas naturala, burdina mea, metal ez ferrikoak eta bauxita, besteak beste.

Lurraren erabilera

• Lurzoru ereingarria: %22,95
• Laborantza iraunkorrak: %2,79
• Bestelakoak: %74,26 (2012ko datuak.) )
• Ureztatutako lurrak: 14.250 km² (2010)
• Erabat berrerabilgarriak diren ur baliabideak: 14.250 km² (2010)

Ur gezaren erauzketak

• Guztira: 12,21 km³ / h (%4/%18/%78)
• Per capita: 1.384 m³/ urte (2010)

1. «CIA Site Redirect — Central Intelligence Agency» www.cia.gov (Noiz kontsultatua: 2019-11-30).
2. (Ingelesez) «The World Factbook» CIA.
3. "Azərbaycan :: Baş səhifə". www.azerbaijans.com (Azerbaijaneraz). 2018ko martxoan gordeta.
4. «Hydromet Azerbaijan» web.archive.org 2007-05-24 (Noiz kontsultatua: 2019-11-30).