Atanasio Alexandriakoa

Gurasoak nahikoa aberatsak ziren heziketa laiko fina eman ahal izateko[1]. Hala ere, argi eta garbi, ez zen Egiptoko aristokraziako kide. Mendebaldeko jakintsu batzuek diote grekoa menderatzeak, zeinetan bere lan gehienak (guztiak ez badira) idatzi baitzituen, Alexandrian jaiotako greziarra izan zitekeela. Ebidentzia historikoek, ordea, koptoa ere menderatzen zuela adierazten dute, Egiptoko eskualdeetan predikatu baitzuen[11]. Bere idatzien kopia batzuk, hain zuzen ere, koptoz daude, nahiz eta, jakintsuek bat ez etorri esaterakoan jatorriz koptoz idatziak (horrek hori egin zuen lehen patriarka bihurtuko zukeen), edo grezierazko idazkien itzulpenak ote ziren[12][11].

Rufinok istorio bat kontatzen du, non Alexandro gotzainak, leiho baten ondoan zegoela, mutilak ikusi zituen itsasertzean jolasten, kristau bataioaren erritua imitatuz. Haurren bila bidali, eta mutiletako bat (Atanasio) apezpiku gisa aritu zela jakin izan zuen. Atanasio galdekatu ondoren, Alexandro gotzainak bataioak benetakoak zirela jakinarazi zion, sakramentuaren forma eta materia hitz zuzenak errezitatuz eta ura administratuz eginak baitziren, eta, aurrerantzean, ezin zuela haiek bezala egiten jarraitu, bataiatuak ez baitziren behar bezala katekisatuak izan, eta Atanasio eta bere jolaskideak karrera klerikaletarako prestatzera gonbidatu zituen[13].

Alexandria, izan ere, inperio osoko merkataritza gune garrantzitsuena izan zen Atanasioren haurtzaroan. Intelektualki, moralki eta politikoki, etnikoki anitza zen mundu greko-erromatarra irudikatzen zuen, Erroma edo Konstantinopla, Antiokia edo Marseilla baino gehiago[13]. Bertako katekesiko eskola ospetsua, Panteno, Klemente Alexandriako, Origene Alexandriako, Dionisio eta Teognostoren garaietatik ortodoxiarekiko duen grina ospetsuari batere sakrifikatu gabe, izaera ia laikoa hartzen hasia zen bere interesen zabaltasunean, eta eragin handiko paganoak izan zituen bere ikuskatzaile serioen artean[14].

Pedro Alexandriakoa, Alexandriako XVII. artzapezpikua, 311. urtean martiri izan zen, jazarpenaren azken egunetan, eta litekeena da irakasle horietako bat izatea. Alexandriako bere gotzain oinordekoa Alexander Alexandriakoa (312–328) izan zen. Sozomenen arabera: «Alexandro gotzainak Atanasio gonbidatu zuen bere mahaikide eta idazkari izatera. Ondo ikasia, eta, gramatikan eta erretorikan, trebea zen, eta, ordurako, gaztea zela eta gotzaindegira iritsi baino lehen, berarekin bizi zirenei bere jakinduria eta zorroztasuna frogatu zien». (Soz., II, xvii)[1].

Atanasioren lehen lanak, Paganoen aurka - Gizakundetza (319a baino lehen idatzia), Alexandriako pentsamendu origenistaren aztarnak ditu, (adibidez, Platon behin eta berriz aipatzea eta Aristotelesen Organoneko definizio bat erabiltzea), baina modu ortodoxoan. Atanasiok hainbat eskola filosofikoren teoriak ere ezagutzen zituen, eta, bereziki, neoplatonismoaren garapenak. Azken finean, Atanasiok Alexandriako Eskolaren pentsamendu filosofikoa aldatuko zuen printzipio origenistetatik, esate baterako, «testuaren interpretazio guztiz alegorikotik» urrunduz. Hala ere, geroagoko lanetan, Atanasiok Homero aipatzen du behin baino gehiagotan (Hist. Ar. 68, Orat. iv. 29).

San Atanasio (1883–84), Carl Rohl-Smith-en eskutik, Frederiken Eliza, Kopenhage, Danimarka .

Atanasiok greziera zekien, eta hebreera ez zekiela onartu zuen (ikus, adibidez, San Athanen 39. Festal gutuna). Maiz aipatzen dituen Itun Zaharreko pasarteak grezierazko Septuaginta-ren itzulpenetik datoz. Gutxitan erabiltzen zituen beste bertsio grekoak (behin Akilari Ecthesisen, behin edo bitan salmoetako beste bertsio batzuek), eta Itun Zaharraren bere ezagutza Septuagintara mugatzen zen[15].  Eskritura-ikasketaren eta greziarren ikaskuntzaren konbinazioa Alexandriako Eskola ospetsuaren ezaugarria zen. 

Alexandro apezpikuak (edo patriarka, eliz-maila gorena Alexandriako Elizaren barruan) diakono ordenatu zuen Atanasio, 319an[16]. 325. urtean, Atanasio Alexandroren idazkari izan zen Nizeako lehen kontzilioan. Ordurako, aitortutako teologo eta aszetikoa, Alexandriako patriarka gisa[17] bere mentore zaharra, Alexandro, ordezkatzeko aukera argia zen, nahiz Ario eta Melezio Likopoliskoaren jarraitzaileen aurka egon arren[16].

Azkenean, Nizeako kontzilioan, «berezko» terminoa (homoousion) onartu zen, eta Hosio Kordobakoak terminoa ezartzen duen fede-formularioa egin zuen. Ordutik, eta ariotarren polemiken amaierara arte, «berezko» hitzak ortodoxiaren proba izaten jarraitu zuen. Hosiok egindako fede-formularioa Nizeako Kredoa izenez ezagutzen da[18]. ^{:232 or.} Hala ere, "ez zen homoousion ospetsuaren sortzaile izan. Terminoa Paulo Samosatakoak Antiokiako aitei proposatu zien zentzu ez-ageriko eta ez-legitimoan, eta, haiek, Jainkotasunaren kontzepzio materialistak zituztenez gustuko, baztertu egin zuten"[1].

Oraindik ere, diakonoa zen, Alexandroren zaintzapean (edo bere patriarkatuaren hasieran, behean aztertuko den bezala), eta Atanasiok Egiptoko basamortuko bakarti batzuk ere ezagutu zituen, eta, bereziki, Antonio Handia, zeinaren bizitza idatzi omen zuen[13].

319. urtean, Atanasio diakonoa zela, Ario izeneko presbitero batek gatazka zuzena izan zuen Alexandriako Alexandrorekin. Badirudi Ariok Alexandrori aurpegiratu ziola gotzainak irakasten zituen irakaspenak, bere ustez, oker edo heretikoak zirela[19] Arioren ikuspegi teologikoak, Alexandriako kristautasunean, sendo errotuta zeudela dirudi[20]. Mendekotasunezko kristologia bat bereganatu zuen, Kristo Jainkoaren seme (Logos) jainkotiarra zela irakasten zuena, egina, ez sortua, Origene bezalako Alexandriako pentsalariek eraginda[21], eta, garai hartan, Alexandrian ikuspegi arrunta zena[22]. Ariok Eusebio Nikomediakoa (Eusebio Zesareakoarekin nahasi behar ez dena) izeneko apezpiku boteretsu baten laguntza izan zuen[23], eta Arioren mendekotasunezko kristologia Inperioko beste kristauek nola partekatzen zuten erakusten zuen. Alexandrok, geroago, Ario eskumikatu egin zuen, baina bere jarrerarekin ados zeuden apezpiku askoren laguntza lortzen hasiko zen[16]^{:297 or.}

Frances AM Forbesek idazten du Alexandro patriarka bere heriotz-ohean zegoelarik Atanasio deitu zuela eta hark ihes egin zuela gotzain izatera behartuko zuen beldurrez. «Elizako gotzainak beren patriarka berria aukeratzeko bildu zirenean, biztanleria katoliko osoak eliza inguratu zuen eskuak zerura altxatuta eta oihuka: “Emaiguzu Atanasio!”. Gotzainek ez zuten inor hoberik. Horrela izan zen hautatua Atanasio, Gregoriok esaten digunez...» (Gregorio I.a aita santuak, Vatikanoko artxiboetarako sarbide osoa izango zuen)[24] ^{:4. atala}

T. Gilmartinek (Historia irakaslea, Maynooth, 1890), Elizaren historia liburuan (1. Lib. XVII. atala) idazten du: «Alexandro hil zenean, Nizeako kontzilioa amaitu eta bost hilabetera, aho batez aukeratu zuten Atanasio egoitza hutsa betetzeko. Ez zuen izendapena onartzeko gogorik, argi aurreikusten baitzituen horrek ekarriko zizkion zailtasunak. Elizgizonak eta herriak bera gotzain izatea nahi zuten, Alexandriako patriarka, eta ez zuten inolako aitzakiarik onartu. Azkenean, ihes egin nahi izan zuen ardura hura onartzea baino ez zitzaion gelditu, eta 326. urtean sagaratu zuten, hogeita hamar urte inguru zituela»[18]^{:244-248 or.}

Atanasioren apezpikutza, hortaz, 328ko maiatzaren 9an hasi zen, Alexandriako kontzilioak Atanasio aukeratu zuenean, Alexandro hil ondoren, eta 326. urtean sagaratu zuten[18]. ^{:245 or.} Atanasio patriarkak 17 urte baino gehiago eman zituen lau erromatar enperadore ezberdinek agindutako bost erbestetan, beste sei gertakari zenbatu gabe, non Atanasiok Alexandriatik alde egin behar izan zuen bere bizitza kendu nahi zioten pertsonengandik ihesi[17].

Apezpiku gisa, bere lehen urteetan, Atanasiok bere lurraldeko elizak bisitatu zituen, garai hartan Egipto eta Libia osoa barne hartzen zituztenak. Basamortuko ermitau eta fraideekin harremanak izan zituen, Pakomio barne, urteetan zehar oso baliotsuak izango zitzaizkionak[17].

«Bere apezpikutzaren berrogeita zortzi urteetan, etengabe ariotarrekin izandako polemiken eta Nizeako fedearen defentsan jasan behar izan zituen sufrimenduen historian kontatzen da bere historia. Ikusi dugu nola, Ariori erbestetik itzultzeko baimena eman zionean 328an, Atanasiok ukatu zion eskumikatze zigorra kentzea«[18] ^{:245 or.}

Atanasioren lehen arazoa Melezio Likopoliskoa eta bere jarraitzaileak izan ziren, ez baitzuten Nizeako lehen kontzilioa bete. Kontzilio horrek Ario bera ere anatematizatu zuen. Ariotarrak eta meletiarrak gaizki tratatzea leporatuta, Atanasiok kargu horiei erantzun zien Tiro-n egindako gotzainen bilkura batean, Tiroko lehen sinodoa, 335ean. Bertan, Eusebio Nikomediakoak eta Arioren aldekoek Atanasio kendu egin zuten[16]. Azaroaren 6an, gatazkaren bi aldeak Konstantino I.a enperadorearekin elkartu ziren Konstantinoplan[25]. Bilera hartan, Atanasio Konstantinoplarako egiptoar funtsezko aleen hornidura mozten saiatuko zela esan zuten ariotarrek. Erruduntzat jo, eta Galiako Augusta Treverorumera (gaur egun, Trier, Alemania) erbesteratu zuten[16][17][26]. 

Atanasio, 336an erbesteko helmugara iritsi zenean, Maximino Trierkoak jaso zuen, baina ez ohorerik gabeko pertsona gisa. Atanasio bi urtez egon zen harekin[27]. Konstantino 337an hil zen, eta bere hiru semeek, Konstantino II.a, Konstantzio eta Konstante oinordeztu zuten. Paulo I.a Konstantinoplakoak, Konstantinok erbesteratu zuenak, aterpea aurkitu zuen Maximinorekin, eta Konstante enperadorea ohartarazi zuen ariotarren aurka, haien konplotak agerian utziz[28].

Hosios Loukasen freskoa, Grezia (XI. mendea)

San Atanasio eliza katolikoan dagoen santuaren estatua Evanston-en, Illinois

Konstantino I.a enperadorea hil zenean, Atanasiori Alexandriako bere egoitzara itzultzeko baimena eman zioten. Handik gutxira, ordea, Konstantinoren semeak, Konstantzio II.a erromatar enperadore berriak, Atanasio erbesteratzeko agindua berritu zuen 338an. Aste gutxiren buruan, Erromara abiatu zen Elizaren aurrean auzia zabaltzeko. Bere errekurtsoa aurkeztu zion Julio aita santuari, eta hark bere auzia bihotz-bihotzez hartu zuen, pontifize santu hura hil zen egunera arte ahulduko ez zena. Aita santuak gotzainen sinodo bat deitu zuen Erroman biltzeko. Kasu guztia arretaz eta zehatz-mehatz aztertu ondoren, gotzainaren errugabetasuna aldarrikatu zitzaion kristau munduari»[1]. Garai horretan, Gregorio Kapadoziakoa, ariotar apezpikua, Alexandriako patriarka gisa ezarri zuten, absente zegoen Atanasioren lekua usurpatuz. Atanasiok, ordea, harremanetan jarraitu zuen bere herriarekin urteroko bere Festa Gutunen bidez, eta, haietan ere, Pazkoa zein datatan ospatuko zen urte hartan iragarri zuen[17].

339 edo 340. urtean, ia ehun apezpiku elkartu ziren Alexandrian, Atanasioren alde egin, eta gogor arbuiatu zituzten Eusebio Tirokoaren alderdiak egindako kritikak[29]. Gainera, Julio I.a aita santuak Atanasio berrezartzeko gogor idatzi zien ariotarren aldekoei, baina ahalegin hori alferrikakoa izan zen. Julio I.a aita santuak Erroman sinodo bat deitu zuen 340. urtean, gaiari aurre egiteko, eta Atanasio Alexandriako bidezko gotzaina izendatu zuen[30].

343. urtearen hasieran Atanasiok Alexandriatik (Afrika iparraldetik) Erroman barrena, Galiara (gaur egun Belgika/Holanda eta inguruak) bidaiatu zuela aurkitzen dugu, non Hosio Kordobakoa, mendebaldeko ortodoxiaren aldeztaile sutsua, gotzaina izan zen. Elkarrekin, Serdica-rantz abiatu ziren. Elizaren osoko kontzilioa bildu/dei egin zen, bertan Erromako Pontifizearen nahia aintzat hartuta. Bidaia, berez, zeregin ikaragarria izan zen. Prelatu eta Elizako buruzagien bilkura handi horretan, Atanasioren kasua berriro aztertu zen, Atanasio formalki galdekatua izan zen delitu txikiengatik eta baita hilketagatik ere (Arsenio deituriko gizonarena eta Atanasiok bere gorputza magiarako erabiltzen zuela, kargu absurdo bat). Arsenioren esku moztua ere atera zuten)[31].

Kontzilioak Atanasio eta beste apezpiku batzuen kontrako karguak ikertzeko deia egin zuen; kargu haiengatik, Antiokiako sinodo erdi-ariotarrak (341) beren egoitzatik kendu, eta erbestera joan behar izan zuten Atanasio eta haren aldeko apezpikuek. Hura, Sokratesen arabera (EH ii. 20), Konstante eta Konstantzio enperadoreek deitutakoa izan zen; baina, Baronioren arabera, Julio Aita Santuak (337–352) (Ad an. 343) deitua zen. Ehun eta hirurogeita hamasei bertaratu ziren. Eusebioren apezpikuek Atanasio eta beste apezpiku kargugabetuak kontzilioan onartuak izatearen aurka egin zuten, haien aurka jarritako akusazioei erantzuteko akusatu gisa izan ezik. Apezpiku ortodoxoek atzera bota zituzten haien objekzioak, ehun bat ortodoxo ziren, gehiengoa. Eusebiarrek, beren iritziak aurrera eramateko aukerarik ez zutela ikusirik, Traziako Filopopolisera erretiratu ziren, non oposizioko kontseilu bat egin zuten Antiokiako patriarkaren lehendakaritzapean, eta Antiokiako sinodoaren dekretuak berretsi zituzten[18]: ^{:233-234 or.}  

Serdicako kontzilioan, Atanasioren errugabetasuna berretsi zen. Bi gutun kontziliar prestatu ziren, bata Alexandriako elizgizon eta fededunei zuzendua, bestea Egipto eta Libiako apezpikuei, zeinetan kontzilioaren borondatea ezagutzera ematen zen. Bitartean, Eusebioren aldekoak Filipopolisera joan ziren, eta, han, Atanasio eta haren aldekoen aurkako anatema bat eman zuten. Alderdi ortodoxoaren aurkako jazarpena indar berrituarekin hasi zen, eta, Atanasio eta haren aldeko apaizen aurka, neurri zorrotzak prestatzera bultzatu zuten Konstantzio. Atanasio bere egoitzan berriro sartzen saiatzen bazen, hil egin behar zela agindua zen. Atanasiok, beraz, Serdikatik Misiako Naissusera alde egin zuen, non 344. urteko Pazko jaia ospatu zuen[1]. Serdikako kontzilioko buru, Hosio izan zen, Nizeako lehen kontzilioan egin zuen bezala, eta, 341eko sinodoak bezala, Atanasio errugabetzat jo zuen[32]. 345eko apirilean, erbesteko bere azken Pazkoa, Aquileia-n ospatu zuen, Fortunaziano gotzainak jasota[33].

Ekialdeko Gregorio Kapadoziako gotzaina 345eko ekainean hil zen, ziurrenik indarkeriaz. Konstantzio enperadorearen mandatariak, kontzilioaren aurkikuntzaren berri ematera Serdicako kontzilioko gotzainek bidalitakoa eta hasieran tratu iraingarrienarekin jaso zuena, aldeko entzunaldia jaso zuen orain. Konstantziok bere erabakia berraztertzera behartu zuen bere anaia Konstantek idatzitako mehatxu baten ondorioz eta Persiako mugan zeuden aferen baldintza zalantzagarriengatik, eta, horrenbestez, amore ematea erabaki zuen. Baina hiru gutun behar izan ziren Atanasioren zalantza naturala gainditzeko. Azkar pasatu zen Aquileiatik Trierrera, Trierretik Erromara eta Erromatik, iparraldeko bidetik, Adrianopla, Edirne eta Antiokiara (Ankara), non Konstantzio ezagutu zuen. Enperadoreak elkarrizketa dotore bat egin, eta bere egoitzara bidali zuen, garaipenean, eta gogoangarrizko bere hamar urte baketsuei ekin zion, 356. urteko hirugarren erbestera arte iraungo zuena[1].

Julio aita santua 352ko apirilean hil zen, eta Liberiok ordezkatu zuen. Bi urtez, Liberio Atanasioren kausaren aldekoa izan zen, baina, azkenean, erbestera bultzatuta, formula anbiguo bat sinatzera bultzatu zuten; hartatik, Nizeako testu handia, "homoousion"a, kendua izan zen, arreta handiz kendua ere. 355. urtean, Milanen kontzilioa egin zen, non, mendebaldeko gotzainen artean prelatu leial gutxi batzuk erabakiaren aurka egon, Atanasioren laugarren kondena iragarri zitzaion munduari. Bere lagunak sakabanatuta, Hosio erbestean eta Liberio aita santuak ariotar-formularioekin bat egiten zuela salatuta, Atanasiok nekez espero zezakeen ihes egitea. 356ko otsailaren 8ko gauean, Santo Tomas elizako elizkizunetan ari zela, gizon armatu talde bat sartu zen bere atxiloketa ziurtatzeko. Hirugarren erbestearen hasiera izan zen[1].

T. Gilmartinek, (Historia irakaslea, Maynooth, 1890), Elizaren historia liburuan idatzi zuen (1, Ch XVII): Konstantzioren aginduz, Erromatar Inperioko agintari bakarra Konstante anaia hil ondoren, 353an Arlesko kontzilioa egin zen, Bizente Kapuako apezpikua buru zelarik, Liberio aita santuaren izenean. Elizako aitek, enperadorearen mehatxuez izututa, zeina ariotar aitortua baitzen, Atanasioren gaitzespena onartu zuten. Aita santuak uko egin zion haien erabakia onartzeari, eta enperadoreari beste kontzilio bat egiteko eskatu zion, bertan Atanasioren aurkako karguak askatasunez ikertu ahal izateko. Konstantziok baiezkoa eman zuen, Milango kontzilioa kontrolatzeko gai ikusi baitzuen bere burua[18] ^{:234 or.}

Hirurehun apezpiku bildu ziren Milanen, gehienak mendebaldekoak, ekialdekoak gutxi batzuk baino ez, 355. urtean. Milango elizan elkartu ziren. Handik gutxira, enperadoreak jauregi inperialeko areto batera joateko agindua eman zien, horrela eztabaida libre oro amaituz. Haiek onartzeko, fede formula ariotar bat aurkeztu zien. Uko egiten zuenari, erbestearekin eta heriotzarekin mehatxatzen zien. Guztiek onartu zuten ariotar kredoa eta Atanasio gaitzestea Dionisiok (Milango apezpikua) eta aita santuen bi legatuak izan ezik, Eusebio Vercellikoa eta Luzifer Cagliarikoa, alegia. Ezezkoa eman zutenak erbestera bidali zituzten. Dekretuak aita santuari helarazi zizkion onar zitzan, baina hark baztertu egin zituen gotzainek jasan behar izan zuten indarkeriagatik[18] ^{:235 or.}

Atanasio Nizeako kontzilioan, Gilen Tirokoa, eskuizkribuak.

Konstantinoplako eusebiar fakzioaren eraginez, apezpiku ario bat, Jurgi Kapadoziakoa, izendatu zuten Alexandriako egoitza gobernatzeko. Atanasio, egun batzuk hiri-inguruan egin ondoren, azkenik, Egipto Garaiko basamortura erretiratu zen, eta, bertan, sei urte egon zen fraideen bizitza biziz eta idatzi-talde baten konposatzeari emanez; Apologia Konstantziori, Bere hegaldiaren apologia, Fraideei gutuna eta Ariotarren historia[1].

Konstantziok, ariotarren aldeko aurreko politikak berrituz, Alexandriatik erbesteratu zuen berriro Atanasio. Horren ondoren, 356an, Atanasio atxilotzeko saiakera egin zuen beila elizkizun batean[34]. Atanasiok Egipto Garaira ihes egin zuen, non hainbat monasterio eta beste etxe batzuetan egon zen. Aldi horretan, Atanasiok Ariotarren aurkako lau otoitz lana amaitu, eta bere azken jokabidea defendatu zuen Konstantzioren apologian eta Beraren ihesaldiaren apologian. Konstantziok Atanasioren kontrako jarrera (Jurgi Laodizeakoak apezpiku berriak ariotarrak ez zirenen aurka zeraman jazarpenari buruz Atanasiok jasotako txostenekin batera), bere Ariotarren historia hunkigarriena idaztera bultzatu zuen Atanasio, eta, bertan, Antikristoren aitzindari gisa deskribatu zuen Konstantzio[17].

Konstantziok Liberio erbesteratzeko agindua eman zuen 356an, agindua betetzeko hiru egun ezarriz. Beroeara (Trazia) erbesteratzeko agindua eman zioten. Opari garestiak bidali zizkioten ariotarren kargua onartzen bazuen, baina Liberiok uko egin zion. Bostehun urre-pieza bidali zizkion «bere lanak bete ahal izateko», eta Liberiok uko egin zion, bere lausengulariei eman ziezazkiekeela esanez, enperatrizaren antzeko opari batekin ere egin zuen bezala eta mandatariari Kristorengan sinesten ikasteko eta Jainkoaren eliza ez jazartzeko aginduz. Opariak elizan uzteko saiakerak egin ziren, baina Liberiok kanpora bota zituen. Hortik aurrera, Konstantziok guardia zorrotz bat bidali zuen Milanera haren bila, non, Teodorok erregistratutako hitzaldi batean, ausardiaz, Konstanziori esan zion Serdican absolbitua izan zela Atanasio, eta bere etsaiak kalumniatzaileak eta inposatzaileak zirela frogatu zela eta legez inolako delitugatik kondenatu ezin zen pertsona bat kondenatzea bidegabe zela. Enperadoreak, artikulu guztietan, isiltasunera murriztua ikusi zuen bere burua, baina, pazientzia gutxikoa izanik, erbestera bidali zuen[18] ^{:235-236 or.}

Liberio erbestera joan zen. Konstantzio, bi urteren buruan, Erromara joan zen bere agintaldiaren hogeigarren urtea ospatzera. Emakumeek Liberio berrezartzea eskatu zioten. Apezpikuekin konplitu behar zuela baldintzarekin onartu zuen, garaian gortean zeudenekin. Atanasioren gaitzespena onartu zuen, baita ariotarrek Sirmion egindako aitorpen edo sinesmen bat ere. Eta bere egoitza santua berreskuratu orduko, Nizeako Kredorako deklaratu zuen hura, Teodorok dioen bezala (Teodoro, Hist. lib. ii. c. 17.)[27]. Jendeari zer sinetsarazi nahi zien bazekien enperadoreak. Gauza bera egin zuten bere gorteko apezpikuek. Atanasio kredo ortodoxoari itsatsi zitzaion[26]. Konstantzio ariotar aitortua zen, eta, 350ean, Konstante bere anaia hil zenean, agintari bakarra bihurtu zen[18] ^{:236 or.}

T. Gilmartinek, (Historia-irakaslea, Maynooth, 1890), Elizaren historia liburuan idazten du (1, Ch XVII):

Ariotarrek kontzilio ekumeniko baten onespena eskatu zuten. Bi kontzilio egin nahi zituzten. Konstantziok, ekialdeko apezpikuei, dei egin zien Seleuzia Isaurian (gaur egun Silifke) biltzeko, eta, mendebaldekoei, Riminin (Italia). Ariotarrek aurretiazko konferentzia bat egin zuten Sirmion fedearen formula bat adosteko. «Homoeon» kredoa onartu zen, Semea «Aita bezalakoa» zela adieraziz. Bi aldeak 359ko udazkenean elkartu ziren. Seleuzian, ehun eta berrogeita hamar apezpiku, horietatik ehun eta bost erdi-ariotar ziren. Erdi-ariotarrek uko egin zioten «Homoiousion», fedearen formularioa, baino gutxiago zen ezer onartzeari. Inperioko prefeta, inongo kredorik adostu gabe, desegitera behartu zen[18].

Akazio, «Homoean» alderdiko buruzagia, Konstantinoplara joan zen, non «Etxeko sinodoak» (garaian gortean ziren apezpikuek osatzen zuten) onartu zuen Sirmian fedearen formularioa eta erdi-ariotarren buruzagien aurka emandako deposizioaren dekretu bat. Riminin, laurehun baino gehiago zirenetatik, laurogei ariotarrak ziren, eta gainerakoak, ortodoxoak. Aita ortodoxoek ez zuten inolako sinesmenik onartu nahi, Nizeakoa izan ezik, besteak sirmiarraren aldekoak ziren bitartean. Alderdi bakoitzak eskuordetza bat bidali zion enperadoreari, esanez adosteko probabilitaterik ez zegoela, eta gotzainei beren elizbarrutietara itzultzeko eskatu zien. Gotzain ortodoxoak higatu asmoz (Sulpizio Severiok dio), Konstantziok, bere erantzuna, zenbait hilabetez atzeratu zuen, eta, azkenean, sirmiar kredoa onartzea gailendu zen. Kontzilio horren ondoren, Jeronimok esan zuen: «...mundu osoak, harriduraz, intziri egin zuen bere burua ariotar aurkitzean»[18] ^{:239 or.}

Ariotarrek jada ez zieten eten gabeko fronterik aurkezten aurkari ortodoxoei. Konstantzio enperadorea, hainbeste arazoren kausa izan zena, 361eko azaroaren 4an hil zen, eta Julianok ordezkatu zuen. Printze berriaren atxikimenduaren aldarrikapena Alexandrian oraindik nagusi zen ariotarren fakzioaren aurkako leherketa pagano baten seinale izan zen. Jurgi, apezpiku usurpatzailea, kartzelara sartu, eta erail zuten. Ariotarrek berehala aukeratu zuten Pisto izeneko presbitero ilun bat haren oinordeko izateko, eta alderdi ortodoxoa itxaropenez bete zuten berriak iritsi zirenean. Julianok ediktu bat eman zuen, zeinak erbesteratutako apezpiku «galilearrei» beren «herri eta probintzietara» itzultzeko baimena ematen zien. Atanasiok bere artaldetik dei bat jaso zuen, eta, horrenbestez, bere apezpiku-kapitolioan sartu zen berriro 362ko otsailaren 22an[1].

362an, kontzilioa deitu zuen Alexandrian, eta Eusebio Vercellikoarekin batera zuzendu zuen. Atanasiok kristautasunean fedea zuten guztien arteko batasuna eskatu zuen, terminologia kontuetan desberdinak baziren ere. Horrek, Hirutasunaren doktrina ortodoxoaren definiziorako, oinarriak prestatu zituen. Hala ere, kontzilioa Espiritu Santuaren jainkotasuna, Kristoren giza-arima eta Kristoren jainkotasuna ukatzen zutenen aurka ere zuzendu zen. Neurri arinak adostu ziren damutzen ziren gotzain heretikoentzat, baina penitentzia gogorra ezarri zen heresia nagusien buruzagi nagusientzat[35].

Ezaugarrizko indarrarekin, alderdi ortodoxoaren zori apurtu samarra berrezartzeko eta ziurgabetasun giro teologikoa garbitzeko lanari ekin zion. Aurreko urteetan sorturiko gaizki-ulertuak argitzeko, Nizeako formularen garrantzia are gehiago zehazten saiatu zen. Bitartean, badirudi Juliano, bat-batean, jeloskor bihurtu zela Atanasio Alexandrian ari zen eraginez, Egiptoko prefetari, Ekdiziori, agindua eman zion, berrezarritako apezpikua kanporatzeko esanez, hura ez zuela inoiz errukitasun akta inperialean sartu. Apezpikuari, Pitikodoro Trico-k jakinarazi zion ediktua, zeina, nahiz eta Chronicon Athanasianumen (XXXV) «filosofo» gisa deskribatua izan, itxuragabekeria basatiz jokatu zuen. Urriaren 23an, jendea apezpiku debekatuaren inguruan bildu zen enperadorearen dekretuaren aurka protesta egiteko; baina Atanasiok men egiteko esaten zien, bere absentzia iraupen laburrekoa izango zelako promesarekin kontsolatuz[1].

362an, Juliano enperadore berria, kristautasunaren aurkako jarreragatik nabarmendu zen; Atanasio Alexandria berriro uzteko agindu zuen. Atanasio Egipto Garaira joan zen, eta han egon zen, basamortuko aitekin, Juliano hil zen arte, 363ko ekainaren 26an. Atanasio ezkutuan itzuli zen Alexandriara, eta, han, Joviano enperadore berriaren dokumentu bat jaso zuen laster bere apezpiku funtzioetan berriro berrezartzeko[1].

Bere lehenengo ekintza Nizeako Kredoaren baldintzak berresteko kontseilu bat biltzea izan zen. 363ko irailaren hasieran, Orontesko Antiokiara abiatu zen; sinodo-gutun bat zeraman, non kontzilio horren adierazpenak jasota zeuden. Antiokian, elkarrizketa bat izan zuen enperadore berriarekin; hark atsegin handiz hartu, eta fede ortodoxoaren erakusketa bat prestatzeko ere eskatu zion. Hurrengo otsailean, Joviano hil, eta, 364ko urrian, Atanasio berriro ere erbesteratu zen[1].

Bi urte beranduago, Valente enperadoreak, ariotarren posizioaren alde egiten zuenak, berriro erbesteratu zuen Atanasio. Oraingoan, Atanasio Alexandriako kanpoaldera joan zen, non hilabete batzuk baino ez zituen egin, tokiko agintariek, erbesterako agindua atzera botatzeko[17], Valente konbentzitu arte. Lehen txosten batzuek diote Atanasiok erbestealdi hori bere familiaren arbasoen hilobian[16] igaro zuela, kristau hilerri batean. Azken erbesteko garai hori da lau hilabete eman omen zituena aitaren hilobian ezkutatuta. (Soz., Hist. Eccl. , VI, xii; Soc., Hist. Eccl. , IV, xii)[1].

Valenteren trono eskuratzeak bizi berri bat eman zion alderdi ariotarrari. Konstantziok kargutik kendutako baina Jobianok beren egoitzara itzultzeko baimena eman zien apezpikuak erbesteratzeko dekretu bat eman zuen. Albisteak harridurarik handiena sortu zuen Alexandria hirian bertan, eta prefetak, arazo larri bat ekiditeko, Atanasioren kasu oso berezia enperadorearen aurrean jarriko zuela ziurtatu zuen publikoki. Baina badirudi ezkutuan prestatzen ari zena igarri zuela Atanasiok. Urriaren 5ean, Alexandriatik, isil-isilik alde egin, eta hiritik kanpoko landetxe batean hartu zuen bizileku. Badirudi benetan beldurtzen zuela Valente beste herri-altxaldi baten balizko ondorioek, eta, aste gutxiren buruan, Atanasio bere gotzaindegira itzultzeko agindua eman zuen[1].

366an, Liberio aita santua hil zen, eta Damaso aita santuak ordezkatu zuen, izaera sendoa eta bizitza santua zuen gizona. Bi urte geroago, Elizako kontzilio batean, Nizeako Kredoa eduki ezean, ez zela apezpikurik sagaratu behar dekretatu zen[24]^{:11. kapitulua}

366aren hasieran Alexandriara itzuli ondoren, Atanasiok indarkeria, disidentzia eta erbesteko lehen urteetan egindako kalte guztiak konpontzen eman zituen azken urteak. Trabarik gabe ekin zion berriro idazte eta predikatzeari, eta Nizean definitu zen Gizakundetzari buruzko ikuspegia berriro azpimarratu zuen. 373ko maiatzaren 2an, Pedro II.a, bere presbiteroetako bat bere oinordeko gisa sagaratu ondoren, Atanasio bakean hil zen bere ohean, bere elizgizonez eta jarraitzaile leialez inguratuta[13].

Atanasio ez zen teologo espekulatzailea. Serapioni Lehen Gutunetan adierazi zuenez, "apostoluek aldarrikatu eta elizako aitek zaindutako tradizioari, irakaspenari eta fedeari" eutsi zion[16]. Jainkoaren semea aitarekin bat etortzeaz gain, Espiritu Santuak ere eragin handia izan zuen Trinitateari buruzko geroko doktrinen garapenean[16].

Atanasioren Nizeako kontzilioko dekretuei buruzko gutuna (De Decretis), kontzilio horren ekitaldiei buruzko prozedura historiko eta teologiko garrantzitsua da, eta 367ko beste gutun bat orain onartzen diren liburu horien guztien lehen zerrenda da, Itun Berria bezala[16] (Lehenagoko antzeko zerrendak aldatu egiten dira, liburu batzuk ezabatu edo gehituta). 

Atanasiok bere aurkari teologikoen aurka eginiko idazlan polemikoen adibideen artean honako hauek daude: Ariotarren aurkako otoitzak, Espiritu Santuaren jainkotasunaren bere defentsa Espiritu Santuaz (Serapiori gutunak, 360ko hamarkadan eta Espiritu Santuaz), Mazedonismoaren aurkakoa eta Gizakundetza[17].

Atanasio bi zatiko lan baten egilea ere izan zen: Paganoen aurka eta Jainkoaren hitzaren gizakundetza, Ziurrenik, bere bizitzaren hasieran idatzita, ariotarren polemika baino lehen[36]; horiek teologia ortodoxo garatuaren lehen lan klasikoa osatzen dute. Lehenengo zatian, Atanasiok hainbat praktika eta sinesmen pagano erasotzen ditu. Bigarren zatian, berriz, berrerospenari buruzko irakaspenak aurkezten dira[16]. Liburu hauetan ere, Atanasiok sinesmena aurreratu zuen, Joan 1:1–4ri erreferentzia eginez, ezen Jainkoaren semea, betiko Hitza (Logos) zeinaren bitartezJainkoak mundua sortu zuen, eta mundu horretara giza itxuran sartu zen lehenago aldendu zen harmoniara gizakia berriro eramateko[37].

Bere beste lan garrantzitsuen artean, Espiritu Santuaren jainkotasuna defendatzen duen Serapiori gutunak da. Korintoko Epiktetori egindako gutun batean, Atanasiok etorkizuneko polemikak aurreikusten ditu Kristoren gizatasunaren defentsan. Drakonziori egindako bere gutunetako batean, berriz, gotzain baten eginkizun aktiboagoetarako, basamortua uzteko eskatzen dio fraide horri[17].

Atanasiok Bibliako esegesiaren hainbat lan ere idatzi zituen, batez ere, Itun Zaharreko materialei buruz. Horietatik garrantzitsuena Martzelinori egindako epistola da (PG 27: 12-45), Salmoen esaera norberaren praktika espiritualean nola txertatu aztertzen duena. «Genesi» liburuari, Salomonen Kantuari eta Salmoei buruzko eztabaiden zatiak baino ez dira geratzen. 

Beharbada, erbestean zegoenean, Alexandriako bere Elizari idatzitako Festa gutuna izan zen bere eskutitzik aipagarriena, ezin baitzuen haien aurrean egon. Gutun horrek argi erakusten du bere jarrera: Jesus Jainkoaren seme gisa onartzea ez dela hautazkoa, baizik eta beharrezkoa:

Antonio Handiaren bere biografia, Antonioren Bizitza[39] izenekoa (Βίος καὶ Πολιτεία Πατρὸς Ἀντωνίου, Vita Antonii) bere lanik irakurriena bihurtu zen. Hainbat hizkuntzatara itzulita, bere garaian best seller moduko zerbait bihurtu zen, eta zeregin garrantzitsua izan zuen ekialdeko eta mendebaldeko kristautasunean ideal aszetikoaren hedapenerako[17]. Antonio gizon analfabeto eta santua bezala irudikatzen zuen, Egiptoko basamortuan ariketa espiritualetan etengabe aritzen zena eta demonioen botereen aurka borrokatzen zuena. Geroago, ekialdeko zein mendebaldeko monastiko kristauentzat inspirazio gisa balio izan zuen[40].

Atanasioren aszetismoari buruzko lanen artean daude, besteak beste: Birjintasunari buruzko Diskurtsoa, Maitasunari eta Autokontrolari buruzko lan laburra eta Gaixotasunari eta Osasunari buruzko tratatua (horietatik zatiak baino ez dira geratzen). 

Esleitzen zaizkion beste hainbat lan ere badaude, nahiz eta, orokorrean, bereak ez direla onartua izan. Horien artean, Atanasiar sinesmena deritzona (gaur egun, oro har, V. mendeko galiziar jatorrikoa dela ikusten da), eta Salmoei buruzko erakusketa osoa (PG 27: 60-545)[16].

Alexandriako apezpikuen ohitura zen Epifania ondoren, urtero, Pazko eguna eta, beraz, beste jai mugikor batzuk berresten zuen gutun bat zabaltzea. Beste gai batzuk eztabaidatzeko ere aprobetxatzen zuten. Atanasiok berrogeita bost festa-gutun idatzi zituen[49]. Atanasioren 39. Festa Gutunak, 367an idatzia, Itun Berriko liburuen kanonaren bilakaeran mugarritzat hartzen da[50].

Atanasio da, gaur egun, erabiltzen diren Itun Berriko 27 liburu berdinak identifikatu dituen lehen pertsona. Ordura arte, elizetan irakurri beharreko lanen hainbat zerrenda desberdin erabiltzen ziren, antzekoak, baina ez berdinak. Atanasiok Barnabasen epistola bezalako testuei buruzko galderak ebazteko osatu zuen zerrenda. Atanasiok Baruken Liburua eta Jeremiasen gutuna barne hartzen ditu, eta Esterren Liburua «kanonean ez, baina irakurri beharreko 7 liburuen artean» jartzen du Salomonen Jakinduria, Sirak (Eklesiastikoa), Judit, Tobit, Diego eta Hermasen Artzainarekin batera[51].

Atanasioren zerrenda Vatikanoko liburutegiko Codex Vaticanus-en antzekoa da, ziurrenik Erroman idatzia, 340an, Alexandriako eskribauek Konstante enperadorearentzat, Atanasiok hirian egindako zazpi urteko erbeste garaian. Kanonaren ezarpena ez zen Alexandriako gotzain baten aldebakarreko erabakia izan, ikerketa eta hausnarketa zorrotzaren prozesu baten emaitza baizik, Greziako Bibliako kodex batean dokumentatzen eta, hogeita zazpi urte beranduago, bere festa-gutunean jasotzen den bezala[52].

Damaso I.a aita santuak, Erromako apezpiku 382an, Atanasiorena bezalako Itun Berriko kanona zuen liburuen zerrenda argitaratu zuen. 393an, Hiponako sinodo batek Atanasioren eta Damasoren Itun Berriko zerrenda errepikatu zuen (Hebrearrei epistolarik gabe), eta Kartagoko kontzilioak (397) Atanasioren eta Damasoren Itun Berriko zerrenda osoa errepikatu zuen[53].

367ko Atanasioren zerrenda ondorengo zerrendetarako oinarri izan ote zen eztabaidatzen dute jakintsuek. Atanasioren kanona elizaren aiten edozein kanon hurbilena denez gaur eliza protestanteek erabiltzen dutenetik, protestante askok kanonaren aita Atanasio dela adierazten dute[51][54].

Francis AM Forbesen ikerketaren eta Gregorio I.a aita santuaren idazkiei buruzko aipamenak ikusita, badirudi Atanasio gotzain izatera behartuta izan zela: Hark dio Alexandro patriarkak, heriotza-ohean zegoela, Atanasiori deitu ziola, baina hark ihes egin zuen gotzain izatera behartuko ote zuen beldurrez. «Elizako gotzainak beren patriarka berria aukeratzeko bildu zirenean, biztanleria katoliko osoa eliza inguratu zuen eskuak zerura altxatuta eta "Emaiguzu Atanasio!" oihuka. Gotzainek ez zuten inor hoberik. Horrela izan zen hautatua Atanasio, Gregoriok esaten digunez...» (Gregorio I.a aita santuak, Vatikanoko artxiboetarako sarbide osoa izango zuen)[24] ^{:4. kapitulua}

Alban Butler-ek, berriz, honako hau idatzi zuen: «Kontzilio handi horretatik bost hilabetera (Nizea), San Alexandrok, bere heriotz-ohean etzanda, bere oinordekorako Atanasio aukeratzea gomendatu zien bere elizgizon eta jendeari bere izena hiru aldiz errepikatuz. Haren gomendioaren ondorioz eta Egipto osoko apezpikuak Alexandrian bildu zirenean eta herriak eta kleroak, aho batez, Atanasio aukeratu zutela patriarka gisa ikusirik, aukeraketa berretsi zuten 326. urtearen erdialdera. Badirudi, beraz, hogeita hamar urte inguru zituela»[27].

Atanasio (ezkerrean) eta bere aldeko Zirilo Alexandriakoa. XVII. mendeko irudikapena.

Mundu osoko kristau-atal guztiek errespetatzen dute Atanasio santu eta irakasle gisa. San Joanen ebanjelioaren lehen kapituluan aipatzen dituzte deskribatutako kristologiaren defentsa (1:1-4) eta bere lan teologiko esanguratsuak (CS Lewis-ek Jainkoaren hitzaren gizakundetza «maisu-lana» bezala deskribatzen du)[55] bere zuzentasunaren froga gisa. Era berean, Antonio Handia antzinako fraidearekin, kristau mugimendu monastikoaren sortzaileetako bat izan zenarekin, zuen harreman estua azpimarratzen dute.

San Joanen ebanjelioak eta bereziki lehen kapituluak Jesusen Jainkotasuna erakusten du. Berez, ebanjelio hori Atanasioren jarreraren euskarririk handiena da. San Joanen lehen kapitulua meza amaitzean hasi zen esaten, Atanasioren eta bere bizitzako jarreraren ondorioz, uste dugu, baina ahots beran, eta, geroago —jatorrizko beste debozio pribatu batzuekin batera—, elizkizun liturgikoek (zerbitzu egokia bezala) bereganatu zuten, Azken Ebanjelioa deritzona (1:1-14). Joanen Ebanjelioaren hasiera asko erabili zen Erdi Aroan zehar debozio bereziko objektu gisa; aldarean esateko ohitura hazi zen, eta, azkenean, Pio V.ak praktika hori unibertsala egin zuen Erromako errituarentzat, misalaren (1570) edizioan[56]. Ohitura irmoa bihurtu zen, 1920tik aurrera beste ebanjelio baten erabilpenaren salbuespenekin[57][58]. .

Gregorio Nazianzokoa (330–390) Or. 21, honekin hasten da: «Atanasio goraipatzen dudanean, bertutea bera da nire gaia: bertute guztiak izendatzen baititut bertute guztien jabe zena aipatzen dudan bakoitzean. Elizaren benetako zutabea zen. Haren bizitza eta jokabidea apezpikuen araua ziren, eta bere doktrina, fede ortodoxoaren araua»[13].

Zirilo Alexandriakoak (370–444) lehen gutunean zera dio: «Atanasio fidagarria den pertsona da; ez luke eskritura sakratuarekin bat ez datorren ezer esango» (Ep 1).

Historialari moderno askok nabarmentzen dute Atanasioren aurkako jarrera iturri historikoen epaiketa bidegabe batean oinarritzen dela[59].

Pio X.a aita santuak, bere bizitzaren azken urteetan, filosofo-lagun eta berriemaileari esan zion gutun batean (Epist. lxxi, ad Max): «Nagusitu bedi Nizeako elizako aitek aitortutakoa»[13].

Bere ibilbide osoan zehar, Atanasiok kontrako gaizki-esale asko izan zituen. Timothy Barnes-ek, klasikoen jakintsuak, Atanasioren aurkako antzinako salaketak kontatzen ditu: «aldare bat zikintzetik, bere etekin pertsonalerako, pobreak elikatzeko jasotako elizako alea saltzeraino, eta, disidentzia zapaltzeko, baita indarkeria eta hilketa ere»[60]. Atanasiok ariotar erabili zuen Arioren jarraitzaileak deskribatzeko eta Hirutasunaren formulazioarekin ados ez zeudenen kristauentzako termino polemika gutxiesgarri gisa[61]. Atanasiok, bere aurkari askori, ariotar deitu zien, Melezio-ri (Mileto) izan ezik[62].

Gaur egun, jakintsuek ariotar alderdia ez zela monolitikoa uste dute[63], baizik eta hasierako kristauen espektro teologikoa hartzen zuten ikuspegi teologiko arras desberdinak zituela[64][65][66]. Pentsamendu origenistaren eta menpekotasunaren teologiaren oinarriak onartzen zituzten[67], baina, komunean, ezer gutxi gehiago zuten. Gainera, ariotar bezala etiketatutako askok ez zuten beren burua Arioren jarraitzailetzat hartzen[68]. Horrez gain, apezpiku ez-homoousiarrak ez zeuden ados Arioren jarraitzaile gisa etiketatzearekin, Ario presbitero bat besterik ez zelako, berek guztiz ordenatutako gotzainak ziren bitartean[69]. 

Mende asko geroago, Atanasioren aurkako salaketa zaharrak egiten jarraitzen dute. Esaterako, Richard E. Rubensteinek iradokitzen du Atanasio, apezpiku mailara, Alexandriako egoera zalantzagarrietan igo zela, batzuek zalantzan jartzen baitzuten gutxieneko 30 urteko adinera iritsi ote zen eta, gainera, Atanasiok indarra erabiltzen zuela bere kausa edo interes pertsonaletara egokitzen zenean. Hala, badio ere, Atanasio onartzen zuten gotzain kopuru txiki batek kontsakrazio pribatu bat egin zuela apezpiku izateko[70].