Asiako historia

Brontze Aroko kolapsoaren mapa , K.a. 1200 inguru.

Periodo kalkolitikoa (edo Kobre Aroa) K.a. 4500. urtearen inguruan hasi zen, eta gero Brontze Aroa K.a. 3500. urtearen inguruan hasi zen, labore neolitikoak ordezkatu zuen garaia.

Indus haraneko zibilizazioa Brontze Aroko zibilizazio bat izan zen (K.a. 3300-1300; unerik gorena, K.a. 2600-1900), Indiako Azpikontinentearen mendebaldean garatu zen batez ere; uste da hinduismo goiztiarra zibilizazio horretan sortu zela. Zibilizazio horretako hiri handietako batzuk Harappa eta Mohenjo-daro dira, hiri-plangintza eta arte maila handia zutenak. K.a. 1700 inguruan eskualde horiek suntsitzearen arrazoia eztabaidagarria da, nahiz eta frogen arabera hondamendi naturalek (bereziki uholdeek) eragin zuten.[4] Ondoren etorri zen Indiako Vediar garaia, K.a. 1500 eta 500 bitartean iraun zuena. Garai hartan, sanskrito hizkuntza garatu zen, eta Vedak, jainko-jainkosen eta gerren ipuinak kontatzen zituzten himno epikoak, idatzi zituzten. Hori izan zen erlijio vedikoaren oinarria, denborarekin sofistiaktu eta hinduismo bihurtuko zena. [5]

Txina eta Vietnam ere metalurgia-zentroak ziren. Garai neolitikora itzuliz, Dong Son danbor izeneko brontzezko lehen danborrak Vietnamgo Ibai Gorriaren deltako eskualdeetan eta inguruetan aurkitu dituzte. Vietnamgo Dong Son historiaurreko kulturari dagozkio[6].

Ban Chiangen, Thailandian (hego-ekialdeko Asia), K.a. 2100. urteko brontzezko gailuak aurkitu dira, baina egile batzuek uste dute beranduago egin zirela, K.a. 1000. urtearen inguruan[7].

Nyaunganen, Birmaniako brontzezko erremintak zeramikarekin eta harrizko artefaktuekin batera hondeatu dira. Datak ez dira batere ziurrak (K.a. 3500–500)[8].

Burdin Aroan burdinazko tresnak, armak eta babesak Asiako zibilizazio nagusietan hedatu ziren.

Lehen Persiar Inperioa bere hedadura handienean, K.a. 500. inguru.

Persiar Inperioko Akemestar dinastia, Ziro Handiak sortua, Grezia eta Turkiatik Indus ibairaino eta Erdialdeko Asiaraino hedatzen zen, K.a. VI. mendetik IV.era. Persiar politikak jasotzen zituen beste kulturekiko tolerantzia, gobernu oso zentralizatua eta azpiegiturako garapen esanguratsuak. Gero, Dario I.a Handiaren agintepean, lurraldeak integratu egin ziren, burokrazia garatu zen, nobleziari postu militarrak esleitu zitzaizkien, zergen bilketa kontu handiz antolatu zen eta espioiak erabili ziren eskualdeko funtzionarioen leialtasuna bermatzeko. Persiaren erlijio nagusia zoroastrianismoa zen, Zaratustra filosofoak garatua. Monoteismo forma goiztiarra izan zen. Erlijioak debekatzen zuen animalien sakrifizioa eta intoxikatzaileak erritualetan erabiltzea; eta salbazio espiritualaren kontzeptua sartu zuen ekintza moral pertsonalaren bidez, munduaren akabera bat, judizio orokorra zein partikularra, zeruarekin edo infernuarekin. Kontzeptu horiek eragin handia izango zuten ondorengo enperadoreengan eta masengan. Are garrantzitsuagoa, zoroastrismoa aitzindari garrantzitsua litzateke erlijio abrahamdarrentzat, hala nola kristautasuna, islama edo judaismoa. Persiar Inperioak arrakasta izan zuen bakea eta egonkortasuna ezartzeko Ekialde Ertain osoan, eta eragin handia izan zuen artean, politikan (heleniar liderrei eragiten die) eta erlijioan.

Alexandro Handiak K.a. IV. mendean hartu zuen dinastia hori, eta garai helenistiko laburra sortu zuen. Ezin izan zuen egonkortasuna ezarri eta hil ondoren, Persia dinastia txiki eta ahul bihurtu zen, Seleukotar Inperioa barne, Partiar Inperioak jarraitu ziona. Aro klasikoaren amaieran, Pertsia Sasandar Inperioan berregituratua zegoen, bigarren Persiar Inperioa bezala ere ezaguna.

Erromatar Inperioak gero Mendebaldeko Asiako zati batzuk kontrolatuko zituen. Seleukotar, Partiar eta Sasandar dinastiek Pertsia menderatu zuten Mendebaldeko Asian mendeetan zehar.

Maurya eta Gupta inperioei Indiako Urrezko Aroa deitzen zaie, eta zientzia, teknologia, arte, erlijio eta filosofiako asmakizun eta aurkikuntza zabalek markatu zituzten. Horiek, oro har, kultura indiarra deritzonaren elementuak kristalizatu zituzten. Indiako azpikontinentean hasi ziren hinduismoaren eta budismoaren erlijioek eragin handia izan zuten Asiako hegoaldean, ekialdean eta hego-ekialdean.

Hinduism expansion in Asia, from its heartland in Indian Subcontinent, to the rest of Asia, especially Southeast Asia, started circa 1st century marked with the establishment of early Hindu settlements and polities in Southeast Asia.

K.a. 600. urterako, 17 eskualdetan zatitu zen India, euren artean batu eta borrokatuko zutenak maiz. K.a. 327. urtean, Alexandro Handia mundu osoa konkistatzeko asmoz iritsi zen Indiara. Indiako ipar-mendebaldea zeharkatu eta Baktria probintzia sortu zuen, baina ezin izan zuen gehiago aurreratu, armadak familiara itzuli nahi baitzuen. Handik gutxira, Chandragupta Maurya soldadua Ganges ibaiaren kontrola hartzen hasi zen eta laster Maurya Inperioa ezarri zuen. Maurya Inperioa (sanskritoz: मौर्य राजवंश) K.a. 321etik 185era bitartean Mauryaren dinastiak gobernatutako Antzinako Indiako inperio boteretsua eta zabala izan zen. Bere garaian, munduko inperiorik handienetako bat izan zen, iparraldean Himalaiarantz hedatuz, gaur egungo Assameraino ekialdean, mendebaldean Pakistan modernotik harantzago, eta Balutxistan eta gaur egungo Afganistan ia osoa bereganatuz. Maurya inperioaren hegoaldean zegoen Tamilakam, hiru dinastia nagusi zituen herrialde independente bat: Pandya dinastia, Txola dinastia eta Chera dinastia. Chandraguptak ezarritako gobernua errege autokratiko batek zuzentzen zuen; errege hori batez ere armadaren mende zegoen bere boterea berresteko. Burokrazia bat ere erabili zuen eta posta-zerbitzu bat ere babestu zuen.[5] Chandraguptaren bilobak, Asokak, asko zabaldu zuen inperioa Indiako egun moderno gehienak konkistatzean (hegoaldeko puntan izan ezik). Uneren batean, hala ere, budismora konbertitu zen, eta bizitza baketsua hasi zuen, erlijioa eta metodo gizatiarrak sustatzen India osoan. Ashoka hil eta gutxira desegin zen Maurya Inperioa, eta ipar-mendebaldeko Kusan inbaditzaileek menderatu zuten, Kusan Inperioa ezarriz. Budismora konbertitzearen ondorioz, erlijioa atzerritarrekin lotu zen, eta, beraz, gero eta ospe txikiagoa lortu zuen. [5]

Kushan Inperioa 220 urtean erori zen, eta Indian asaldura politiko handiagoa sortu zen. Gero, 320. urtean, Gupta Inperioa ezarri zen (Sanskritoz: गुप्त राजवंश) eta Indiako Azpikontinentearen zati handi batean gobernatu zuen. Dinastia Maharaja Sri-Guptak sortu zuen, eta zibilizazio klasiko baten eredua zen. Guptako erregeek, batez ere, tokiko buruzagien eta familien negoziazioaren bidez elkartu zuten eremua, baita ezkontza estrategikoak eginez ere. Euren erregealdiek Maurya Inperioak baino lur gutxiagoan agin zuten, baina egonkortasunik handiena eskuratu zuten.[5] 535. urtean, Indian Hunak sartu zirenean amaitu zen inperioa.

Mendebaldeko Zhou dinastiaren populazioa eta mugak Txinan

K.a. 1029. urteaz geroztik, Zhou dinastia (txinera tradizionalez: 周朝; pinyinez: Zhōu Cháo; Wade–Giles: Chou Ch'ao) izan zen Txinako agintaria, K.a. 258ra arte iraun zuen egoera.[5] Zhou dinastiak sistema feudal bat erabili zuen, noblezia lokalari boterea emanez eta euren leialtasuna erabiliz lurraldearen kontrol zabala izateko. Ondorioz, Txinako gobernuak oso deszentralizatua eta ahula izateko joera zuen une hartan, eta askotan enperadoreak ezer gutxi egin zezakeen arazo nazionalak konpontzeko. Hala ere, gobernua bere posizioari eusteko gai izan zen Zeruaren Aginpidea sortzean, gobernatzeko hautatutako enperadorea jainko gisa ezar zitekeelako. Zhouk ere aurreko garaietako giza sakrifizioa moteldu eta txinera bateratu zuen. Azkenik, Zhou gobernuak kolonoak Yangtze ibaiaren haranera bizitzera bultzatu zituen, Txina Erdialdeko Inperioa sortuz.

Baina K.a. 500. urterako, bere egonkortasun politikoa murrizten hasi zen behin, etengabeak ziren herri nomaden erasoen eta printze eta familia borrokalarien barne-gatazkaren ondorioz. Mugimendu filosofiko berriek murriztu zuten azken arazo hori, batez ere Konfuziok bultzatutakoa. Zaharrekiko eta estatuarekiko errespetuari buruz idatzi filosofikoak (konfuzianismo deritzenak) Han dinastian erabiliko ziren geroago. Gainera, Lao Tzuren taoismo kontzeptuak, yin eta yang eta berezko dualtasuna eta naturaren eta unibertsoaren oreka barne, ezagun bihurtu ziren aldi horretan. Baina, azkenean, Zhou dinastia desegin zen, tokiko nobleak botere gehiago irabazten hasi ziren heinean, eta haien gatazka Erresuma Borrokalarien garairaino iritsi zen, K.a. 402 - 201 urteen artean. [5]

Azkenean, buruzagi batek lortu zuen boterea, Qin Shi Huang (txinera tradizionalez: 始皇帝; pinyinez: Shǐ Huángdì), Zhouko azken enperadorea bota eta Qin dinastia ezarri zuena.[5] Qin dinastia izan zen Txina Inperialeko lehen dinastia, K.a. 221etik 207ra iraun zuena. [5] Enperadore berriak sistema feudala indargabetu eta botererako haren mende egongo zen burokrazia izendatu zuen zuzenean. Huangen indar inperialek edozein erregio erresistentzia zapaldu zuten, eta txinatar inperioa sustatu zuten Hego Txinako Itsasorantz eta Vietnamgo iparralderantz hedatuz. Antolaketa handiago batek zerga-sistema uniformea, errolda nazionala, errepide-eraikin arautua (eta orga-zabalera), neurketa estandarrak, moneta estandarra eta idatzizko eta ahozko hizkuntza ofiziala ekarri zituen.[5] Beste erreforma batzuek ureztatze-proiektu berriak, zetaren fabrikazioa sustatzea eta (ezagunena) Txinako Harresi Handia eraikitzen hastea ekarri zuten, Txinako herria etengabe arrantzatzen zuten eraso nomadak kanpora ateratzeko diseinatuta. Hala ere, Shi Huang bere tiraniaren ondorioz ezaguna egin zen, langileak harresia eraikitzera behartu zituen, zerga astunak ezarri zituen, eta gogor zigortu zituen haren kontra jarri ziren guztiak. Konfuzianismoaren jarraitzaileak zapaltzen zituen eta legalismoa sustatzen zuen, jendea berez txarra zela eta haiek kontrolatzeko gobernu indartsu eta boteretsua behar zela. Legalismoa ikuspegi errealista eta logikoz busti zen, eta eztabaida zibilizatuaren plazerrak fribolotzat zituen. Horren guztiaren ondorioz, Shi Huang oso gorrotatua izan zen berre herritarren aldetik. Qin ahultzen hasi zen heinean, hainbat fakzio hasi ziren Txinaren kontrolaren alde borrokatzen.

Zetaren Bidea Asian

Han dinastia (K.a. 206 - 220) Txinako bigarren dinastia inperiala izan zen, aurretik Qin dinastia zuela eta ondoren Hiru Erresumak (220–265). Lau mendetan zehar, Han dinastiaren aroa urrezko arotzat hartzen da Txinako historian. Han dinastiako enperadorerik handienetako batek, Wu Hangoa enperadoreak, bakea ezarri zuen Txina osoan, ehun urte geroago Mediterraneoan ikusitako Pax Romanaren parekoa. [5] Gaur egun ere, Txinako talde etniko nagusiak bere burua "Han herria" dela dio. Han dinastia ezarri zen bi nekazarik Shi Huangen seme ahulagoaren aurka altxatzea lortu zutenean. Gobernu berriak Qinen zentralizazioa eta burokrazia mantendu zituen, baina neurri handi batean lehen ikusitako errepresioa murriztu zuen. Bere lurraldea Korea, Vietnam eta Erdialdeko Asiara zabaldu zuten, Qin baino inperio handiagoa sortuz.

Han dinastiakoak harremanetan egon ziren Persiar Inperioarekin Ekialde Ertainean eta Erromatarrekin, Zetaren Bidearen bidez, eta harekin salgai asko, zeta batez ere, merkaturatu ahal izan zituzten. Txinatarrek eta Erromatarrek kontaktua izan zuten, baina kontaktu gehienak ez zuzenak ziren. Antzinako zibilizazio askoren eragina izan zuen Zetaren Ibilbideak, zeinak Txina, India, Ekialde Ertaina eta Europa lotu baitzituen. Enperadoreek, Wuk bezala, konfuzianismoa "erlijio" nazional gisa sustatu zuten (nahiz eta teologoek eztabaidatzen duten erlijio edo filosofia gisa definitzen den). Konfuziori eskainitako santutegiak eraiki ziren eta Txinako burokrazian sartu ziren jakintsu guztiei filosofia konfuziarra erakutsi zitzaien. Burokrazia are gehiago hobetu zen merezimendu handiko ikasleak hautatzen zituen azterketa-sistema bat ezarrita. Burokrata horiek, askotan, eskola berezietan hezitako goi-mailako pertsonak izaten ziren, baina haien boterea, askotan, beren trebetasunaren bidez burokraziara ekarritako klase apalak egiaztatzen zuen. Txinako burokrazia inperiala oso eraginkorra zen eta errespetu handikoa erresuma osoan zehar, 2.000 urte baino gehiago iraun zuela kontutan hartuta. Gobernua oso antolatua zegoen eta lege militarra, judiziala (auzitegien eta lege zorrotzen sistema erabiltzen zuena), nekazaritzaren ekoizpena, ekonomia eta herriko bizitza orokorra zuzentzen zituen. Gobernuak filosofia intelektuala, ikerketa zientifikoa eta erregistro historiko zehatzak ere sustatu zituen.

Hala ere, egonkortasun ikaragarri hori gorabehera, botere zentrala kontrola galtzen hasi zen I. mendearen bueltan. Han dinastiak boterea galdu ahala, gauza asko erortzen joan ziren, eta Txina kaos egoera batean sartu zen. 100. urterako, jarduera filosofikoa moteldu egin zen eta ustelkeria benetako arazoa zen burokrazian. Bertako lurjabeak kontrola hartzen hasi ziren jakintsuek beren betebeharrak alde batera utzi ahala, eta ondorioz nekazarien zergak nabarmen igo ziren. Taoistek kontraerasoa antolatu zuten, eta zuten botere galeraren aurrean protesta egiten hasi ziren. Botere magikoak aldarrikatzen hasi ziren eta Txina haiekin salbatzeko hitza eman zuten; 184an, Turbante Horien Matxinada taoistak (zapi horiko matxinatuek gidatua) porrot egin zuen, baina gobernua ahultzeko gai izan zen. Aurretik aipatutako Hunek eta gaixotasunek populazioaren erdia hil zuten, eta Han dinastia ofizialki 220. urtean amaitu zuten. Ondorengo anabasa ikaragarria izan zen, hiru mende iraun zuena, non eskualdeko agintari eta dinastia ahul askok ez baitzuten ordena ezarri Txinan. Kaosaren eta ordena-saiakeren aldi horri Sei Dinastiena deitzen zaio. Lehen zatian, 220. urtean hasi ziren Hiru Erresumak zeuden, Hanen ondorengo "dinastia" labur eta ahulak. 265ean, Jin dinastia hasi zen, eta laster bi inperiotan banatu zen, Txinako ipar-mendebaldeko eta hego-ekialdeko kontrolean. 420an, bi dinastia horien konkista eta abdikazioa Hegoaldeko eta Iparraldeko lehenengo dinastian dinastian eraldatu zen. Iparraldeko eta hegoaldeko dinastiak bata bestearen atzetik etorri ziren, ahalik eta Zhouk iparraldeko dinastiak iparraldea gobernatu zuen eta Chen dinastiak hegoaldea gobernatu zuen.

Bizantziar eta sasandar inperioak 600. urtean

Arabiar penintsulak eta Ekialde Hurbileko inguruko eskualdeek aldaketa dramatikoa izan zuten Erdi Aroan, batez ere islamaren hedapenak eta arabiar inperioak ezartzeak eragina.

V. mendean, Ekialde Ertaina estatu ahuletan bereizi zen; bi nabarmenenak Sasandar Inperio pertsiarra, oraingo Iran eta Iraken, eta Bizantziar Inperioa Anatolian (gaur egungo Turkia). Bizantziarrek eta sasandarrek etengabe borrokatu zuten euren artean, Erromatar Inperioaren eta Persiar Inperioaren arteko aurreko bostehun urteetako lehiarekin jarraituz. Borrokek bi estatuak ahuldu zituzten, agertokia botere berri bati irekita utziz. Bien bitartean, Arabiako basamortua menderatzen zuten tribu nomada beduinoek tribuen egonkortasuna, sare komertzial handiagoa eta erlijio edo monoteismo abrahamikoak ezagutzea ikusi zuten.

Inperio persiar sasandarra eta bizantziar erromatara ahuldu ziren gehiago 602–628ko Bizantziar-Sasandar gerrak, baina botere berri bat sortu zen, islamaren formarekin, Medinan Mahomaren eskutik. Musulmanen konkista azkarren segida batean, Rasidar armadak, Khalid ibn al-Walid gisako komandante militar gaiek eta kalifak buru zituela, Ekialde Ertaineko zatirik handiena suntsitu zuen, Arabiar eta Bizantziar gerretan bizantziar lurraldearen erdia baino gehiago hartu eta Persia erabat irentsi zuen musulmanaren konkistan. Erdi Aroko kalifato arabiarrak izango ziren lehenak Ekialde Ertain osoa eskualde ezberdin gisa bateratzen eta gaur egun irauten duen nortasun etniko nagusia sortzen. Kalifato horietan sartzen ziren Rasidar kalifatoa, Omeiatar kalifa-herria, Abastar kalifa-herria eta, geroago, Seljuktar inperioa.

Lehen konkista musulmanak, 622–750

Mahomak Islama hedatu ondoren, Ekialde Hurbilak iraultza kulturala izan zuen, Urrezko Aro islamikoan, eta lorpenak inspiratu ziren arkitekturan, zientzian eta teknologian izandako aurrerapen zaharrak indarberritzeko eta bizimodu desberdina sortzeko. Musulmanek Greziako aurrerapenak salbatu eta zabaldu zituzten medikuntzan, aljebran, geometrian, astronomian, anatomian eta etikan. Beranduago, Europara itzuliko ziren pentsamendu horiek guztiak arabiarren eskutik.

Arabiarren nagusitasuna bat-bateko amaierara iritsi zen XI. mendearen erdialdean, Seljuk turkiarren etorrerarekin, Erdialdeko Asiako lurralde turkikoetatik hegoalderantz migratuz. Persia, Irak (1055ean Bagdaden konkista), Siria, Palestina eta Hejaz menderatu zituzten. Horren ondoren, Mendebaldeko Europako kristauen inbasio batzuk ere izan ziren. Ekialde Ertainaren barne zatiketari esker, Ingalaterrak, Frantziak eta Germaniako Erromatar Inperioak batez ere zuzendutako indarrak eskualdean sartu ziren. 1099an, Lehen Gurutzadako zaldunek Jerusalem harrapatu eta Jerusalengo Erresuma sortu zuten, 1187ra arte bizirik iraun zuena, Saladinek hiriari berriro heldu zionera arte. Feudo gurutzatu txikienek 1291 arte iraun zuten. XIII. mendearen hasieran, inbaditzaile-bolada berri batek, Mongolen Inperioko armadek, suntsitu egin zuen eskualdea, Bagdadeko setioan (1258), eta Egiptoko mugaren hegoalderaino egin zuten aurrera, mongolen konkista deritzenetan. Mongolak, azkenean, 1335ean erretiratu ziren, baina inperio osoan gertatutako kaosaren ondorioz, Seljuk turkiarren mende geratu zen. 1401ean, Timur turko-mongolek eta haren sardak eragin handiagoa izan zuten eskualdean. Ordurako beste turkiar talde bat ere sortu zen, otomandarrak.

Mongoliako hondar-estatu eta -domeinuak XV. menderako

Mongolen Inperioak Asiaren zati handi bat konkistatu zuen XIII. mendean, Txinatik Europara hedatzen den eremu bat. Erdi Aroko Asia khanen erresuma zen. Inoiz ez da egon Genghis Khanek bezainbeste lurralde kontrolatu duen pertsonarik. Hegoaldeko eta mendebaldeko erresuma hedatu aurretik, tribu mongol bereiziak bateratuz eraiki zuen boterea. Berak eta haren bilobak, Kublai Khanek, lurrak kontrolatu zituzten Txinan, Birmanian, Erdialdeko Asian, Errusian, Iranen, Ekialde Ertainean eta Ekialdeko Europan. Genghis Khan ia erlijio guztiak onartzen zituen khagana izan zen.