Asia

Himalaian munduko mendirik garaienak daude.

Ganges ibaia Varanasin (India).

Era askotako lurraldeak ageri dira Asian. Iparraldean, Siberia eta Mongoliako ordokiak hedatzen dira; erdialdeko lurraldeak oso menditsuak dira (Anatolia, Armenia, Iran, Pamir eta Tibeteko goi ordokiak; Kaukaso, Hindu Kush, Himalaia, Tian Shan, Altai, Kunlun eta Stanovoi mendiak); hegoaldeko penintsulak, oso erliebe higatuz osatuak (Arabia, India eta Indotxina) eta uhartediak (Japonia eta Insulindia).

Asian daude lurreko mendi garaienak (Everest, K2 edo Annapurna), itsasoko sakanik sakonena (Marianak, Mindanao ekialdea, 11.000 m) eta sakonune itxirik handiena (Itsaso Hila, 393 m itsas mailaren azpitik). Hego-ekialdeko uharteak berriak eta jatorri bolkanikokoak dira (Ozeano Bareko suzko gerria). Asia ekialdeko ordokiak alubioi garraiakinezkoak dira gehienak, edo mendilerroen eta itsasoaren arteko zerrenda meheak osatzen dituzte (Annam, Malaysia, Sumatra, Borneo). Ekialdeko itsasertza, bestalde, biztanleria sakabanatu duten badia, golko, uharte eta penintsulez betea ageri da.

Asiako erliebearen banaketak lau ibai sistema nagusi eragin ditu:

• Iparraldean, Siberiako sistema. Mongolia nahiz Siberiako mendikateetan sortzen diren ibaiek Ozeano Artikora nahiz Okhotskeko itsasora jotzen dute: Obi, Jenisei, Lena edo Amur.
• Tibeteko sistema. Ibai guztiak Tibeteko goi ordokian jaio eta Txina nahiz Hego-ekialdeko Asia zeharkatzen dute, ibilbide guztiz bihurriak eratuz: Ibai Horia, Ibai Urdina, Mekong, Salween, Irawadi.
• Himalaiako sistema, Himalaian sorturiko ordoki ibaiek osatua: Brahmaputra, Indus, Ganges.
• Aralgo sistema, ura Aral barne itsasora isurtzen diren Amu Daria eta Sir Daria ibaiek osatua nagusiki.

Lau sistema nagusi hauez gainera, lurralde bakoitzeko sistemak aurki daitezke, hala nola, Persiako golkora isurtzen diren Tigris eta Eufratesek osatutakoa.

Aintzira garrantzitsuenak hauek dira:

• ur gazikoak: Kaspiar itsasoa, Aral itsasoa eta Itsaso Hila;
• ur gezakoak: Baikal aintzira.

Asiak Ozeano Artiko, Ozeano Barea, Indiako ozeanoa eta Mediterraneo itsasoak inguraturik dago. Barneko itsaso ugari dauzka, hala nola, Arabiako itsasoa, Hegoaldeko Txinako Itsasoa, Javako itsasoa, Ekialdeko Txinako Itsasoa, Japoniako itsasoa, Okhotskeko itsasoa, Bering itsasoa, Karako itsasoa, Barentseko itsasoa, eta abar. Golko nagusiak Persiako golkoa, Omango golkoa, Bengalako golkoa, Siamgo golkoa, Tonkingo golkoa eta Anadirko golkoa dira. Penintsula aipagarrienak Anatolia, Arabia, India, Malaka, Indotxina, Korea eta Kamtxatka dira eta uharteak Zipre, Maldivak, Sri Lanka, Indonesiar uhartedia, Taiwan, Japonia, Sakhalin, Siberia Berriko uharteak, Ipar Uhartea eta Zembla Berria.

^{Arroz saila goldatzen asiar bufalo batekin, Vietnam.}

Hain zabala izanik, mota guztietako klimak ditu Asiak. Siberiako klima kontinentala da, neguak izugarri hotz eta gogorrak dituena. Lurzoruaren parte handi bat izoztua dago (permafrost). Erdialdeko Asiako lurralde guztietako klima ere kontinentala da. Hegoaldean, montzoiek eragin handia dute. Bertan iristen dira munduko euri kopururik handienak ere (11.000 mm inguru, Bangladesh eta Assamen). Berorik handiena India eta Pakistan arteko Thar basamortuan egiten du. Lurralde hotzena, bestalde, Siberiako ipar-ekialdeko Verkhoiansk da (-66 °C). Hego-ekialdeko Asian eta Txina hegoaldeko itsasaldeetan tifoi ugariko klima tropikal euritsua da nagusi. Sonda uharteetako klima aldiz, ekuatoriala da, urtarorik gabea. Beste lurralde batzuek, azkenik, klima bereziak dituzte: Tibet, 4.500 m-tik gora dagoen goi-ordokia; Kuroshio itsaslaster beroak Japonian eragiten duen egoera berezia, etab.

Iparraldetik hasita hegoalderantz, alde handiak daude landaredian, lurralde batetik bestera, klimaren arabera. Ozeano Artiko aldeko tundra, Siberiako taiga handiak gero, eta urki nahiz lertxun basoak ondoren. Hegoalderago belar estepak zabaltzen dira (Mongolia, Kazakhstan iparraldea), Kaspiar itsasotik Gobi basamortura luzatzen den lurralde idorraren mugan. Tibeten mendi garaietako landaredia aurki daitekeen bitartean, India eta Hego-ekialdeko Asia oihan tropikalez horniturik ageri dira. Malaysia eta Sonda lurralde tropikalak dira. Txina iparraldean, estepak eta oihanak tartekatzen dira. Txina hegoaldean, ordea, oihan subtropikal hezea ageri da. Japonian hiru klima bereizten dira: siberiarra, epela eta subtropikala. Asian landare mota guztiak aurki daitezke ia. Animaliei buruz, beste horrenbeste esan daiteke.

Geografikoki, hau da sailkapen nagusia:

• Mendebaldeko Asia
• Ekialdeko Asia
• Hego-ekialdeko Asia
• Iparraldeko Asia (Siberia eskualdea)
• Hegoaldeko Asia
• Erdialdeko Asia

Hona hemen, taula batean:

Europaren ikuspuntutik Asia osoa «Ekialde» izenaz ezaguna zen. Distantzia kontuan hartuta, bi sailkapen tradizional daude:

• Hegoaldeko Europan:
  • Ekialde Hurbila: Libano, Palestina, Israel, Turkia, Jordania, Siria, Irak eta Arabia; eta Egipto osoa, Afrikan dagoen zatia barne.
  • Ekialde Ertaina: Iran, Pakistan, India eta ingurukoak.
  • Ekialde Urruna: Txina, Korea, Japonia eta Ozeano Bareko herrialdeak.
• Herrialde anglo-saxoientzat:
  • Middle East (euskaraz: «Ekialde Ertaina»): Ekialde Hurbileko herrialdeak barne hartzen ditu, Turkia izan ezik.
  • Far East (euskaraz: «Ekialde Urruna»), India barne, eta batzuetan baita Pakistan eta Afganistan ere.

Bai batzuentzat, bai besteentzat, Errusia Europa da.

Luzaroan kolonizaturik bizi ondoan, estatu burujabeek osatutako kontinentea da egun Asia. Errusiarrek ustiatzen dituzten Siberia handi zabaleko biztanle gutxiko lurraldeak, eta berriki arte herri kolonizatzaile europarren esku egon diren portu batzuk (Hong Kong, Macau) bazterrera utzita, estatu burujabeak osatu dira, nahiz eta burujabetza horiek behinolako kolonizatzaileen gogora gertatu, askotan, eta nazionalitateak errespetatu gabe, beste hainbatetan.

Txina da Asiako estatu garrantzitsuena, zabalena (Asia errusiarra izenekoaren ondotik) eta jendeztatuena. India dator ondoren, Pakistan, Afganistan eta estatu himalaiarrak (Nepal, Sikkim eta Bhutan) inguru geografiko berean dituelarik. Hego-ekialdeko Asiak Myanmar, Thailandia, Laos, Kanbodia eta Vietnam estatuak hartzen ditu mendebaldetik ekialdera. Asia Erdialdearen mendebaldean lau errepublika ageri dira: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan eta Turkmenistan, Kaspiar Itsasoa eta Tian Shan mendikatearen artean. Mongolia Siberia eta Txina arteko mendien artetik ageri da. Koreako penintsula Mantxuriatik irteten da.

Uharte estatuen artean, azkenik, hauek aipatu behar dira: Sri Lanka (Zeilan zena), Indiaren hegoaldean; Andaman eta Nikobar uharteak, Myanmar eta Sumatra artean; Malaysiako federazioa (Malaysiako penintsula eta Borneo uharteko iparraldea); Indonesia (Sumatra, Java, Bali, Sonda Txikiko uharteak, Kalimantan —Borneo uharteko alderik handiena—, Sulawesi uharteak, Maluku uharteak eta Irian, Ginea Berriko mendebaldea; Filipinak; Taiwan uhartea, egun Txinatik bereizia, eta Japonia, ekialdean dagoen Asiako lurraldea, lau uharte bolkanikok osatua.

Estatu barruko arazo politikoek, kanpoko herrien laguntzaz, hautsi dute zenbaitetan herrien batasun etnikoa. Korea bitan banatu zen 1953an: Ipar Korea, herri errepublika, komunista, eta Hego Korea, errepublika kapitalista, gaur ere tinko dirauen banakuntza. Gisa bereko bereizkuntza izan zuen Vietnamek 1954 eta 1976 urteen artean: herri errepublika Ipar Vietnamen eta AEBen mendeko errepublika hegoaldean. Ipar Vietnameko gudarosteak Hego Vietnameko gerrillariekin bat eginik, Hego Vietnamgo eta Ameriketako Estatu Batuetako armadei nagusitu ondoren berriz batu zen Vietnam.

Taiwan uharteko errepublika Txinako kapitalismoaren feudoa izan zen, 1949tik aurrera, kontinenteko Txina komunistaren aurrez aurre. Herri desberdin asko hartzen zituen Indiako estatu koloniala bitan banatu zen 1947an: mendebalde eta ekialdeko lurraldeek Pakistan estatua osatu zuten (gehiengo musulmana), eta erdialdeko zatirik handienak Indiako errepublika. 1971. urtean, Ekialdeko Pakistan bestetik bereizi eta Bangladesh estatua sortu zen bertan. Historian zehar burujabe izan zen Tibet, Txinaren mendean dago gaur egun. Asiako herri guztiak ari dira, zein bere aukera politikoen arabera (sozialismoa nahiz ekonomia liberala), industrian eta ekonomian duten atzerapenaren aurkako ahaleginean. Japonia eta Txina dira nagusi arlo honetan.

• Kurdistan
• Tibet
• Balutxistan