Artzibar

Nafarroako Pirinioaldea historikoki banatu den bailaretako bat da Artzibar. Erregistro idatzietan XII. mendetik aurrera agertzen da herrien komunitate gisa. Egungo Arce-Artzi udalerriak (izen ofiziala) ibar historikoaren zatirik handiena hartzen du, eta Orotz-Betelu bakarrik falta da, XIX. mendean bereizi zena.

Arce deitura nahiko hedatua denez, eta beste leku batzuetan toponimo gisa existitzen denez, ibarraren izena, lehenik eta behin, nabarmenagoa litzatekeenarekin erlazionatzera garamatza: izen bereko zuhaitz eta zuhaixken familia; astigarrak. Hala ere, ibarra Nafarroako eremu historikoki euskaldunean kokatzen denez, filologoak ibarraren izenaren jatorri etimologikoa euskaraz bilatzen saiatu dira.

Etimologiarik zabalduenetako bat ibarraren izena harritze hitzetik eratortzen duena da, harritza esan nahi baitu. Hitz horretatik Arce ia berehala lortzen da: harritze > (h)arr(i)tze. "Tz" soinua, Erdi Aroko "ç" zaharra, gaztelaniaz c bihurtu zen, eta euskaraz tz soinuarekin geratu zen. Hala ere, azalpen hori, filologoen iritziz oso sendoa, ez dator bat Mikel Belaskok Nafarroako Glosario Etimologikoan dioen bezala, haranaren antzinako izena Arci izan zelako oztopoarekin (Erdi Aroko kroniketan horrela agertzen da), eta horrek teoria hori zapuztu egingo luke. Beste euskal hitz batzuekin lotu da ibarraren izena: hartz, artzai ("artzain"), artze ("bahe") edo arte ("artean").

Ibarraren euskarazko izen ofiziala Artzi da, ibarraren antzinako izena berreskuratzen duena, duela urte batzuetatik koofiziala izan delarik. Euskaraz Artze bezala ere idatzi izan da, baita Artzibar bezala ere (hitzez hitz "Artziko harana").

Ibarraren euskarazko izen formala Artzi da, ibarraren antzinako izena berreskuratzen duena, duela urte batzuetatik koofiziala izan delarik. Hala ere, erabiliena, zalantzarik gabe, Artzibar da, herritik izen beretik bereizten duena. Hiztun zaharrenek nahiago dute Artze edo Baldartze, nafar erromantzearen eragin argiarekin. Erroibar edo Lizoainibarrekin gertatzen den bezala, litekeena da herriaren izena ibarra osoan erabili izana.

Artzibarko armarriak honako blasoi hau du:[5]

Artzibarko banderak Artzibarko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Artzibar kokatzeko ez dago aho bateko akordiorik. Egia esan, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarretan bezala, haran horien iparraldea Pirinioetakoa da, eta hegoalde Pirinioaurreatarra, klima eta landaretza aldaketa nabariarekin. Trantsizio-eremu bat da, eta bi espazioen muga edo muga hori Larrogain, Elke-Pausaran, Peñas Baxas eta Lareki mendien arteko irudizko lerro batekin markatu daiteke.

Artzibar ibarra berezia da, bitxia beharbada, eta Erdi Arokan galtzen da bere jatorria. Ez dio jarraitzen ibai baten inguruan garatzeko zonako arauari. Bi adar bereiz ditu, Irati eta Urrobi ibaien ibilbideei jarraituz, eta hirugarren adar erdi bortxatu bat Gurpegi errekaren inguruan.

Udalerriko gunerik garaienetan izan ezik, Artzibar gehienean klima azpimediterraneoa nagusi da. Urteko batez besteko tenperatura 6 eta 12 gradu bitartekoa da (sei gradu mendietan eta hamabi herrigunean). Prezipitazioak 1 000 eta 1 600mm bitartekoak dira, betiere udaberrian eta udazkenean ugariagoak. Urteroko egun euritsuak 100-120 inguru izaten dira, eta azarotik apirilera ohikoa da elurra jaustea.

Baso-soiltze gogorra jasan dute Artzibar aldeko basoek. Pagoa, pinu basatia, haritza eta artea dira zuhaitzik ugarienak. Artea, arroilean eta ipar eta ipar-mendebaldeko mendietan hedatzen da batez ere. Birlandatutako pinuek 1 000 hektareatik gora hartzen dituzte, batez ere Austriatik ekarritako pinu lariziarrak dira.

Artzibarren dagoen Orotz-Betelu udalerrian (ibarraren parte da geografikoki, baina ez administratiboki), itsasoaren mailatik 619 metrora, Nafarroako Gobernuak 1993n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]

Datu klimatikoak (Orotz-Betelu, 1993-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	21.0	25.0	27.0	31.0	39.0	38.0	39.0	34.0	28.0	22.0	17.0	39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.1	11.9	15.1	18.5	23.5	26.2	26.4	22.6	17.8	11.8	8.8	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.4	4.8	7.2	10.2	13.3	17.5	19.9	19.7	16.5	12.8	7.9	5.0	11.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.7	0.5	2.5	5.3	8.1	11.5	13.7	13.0	10.4	7.8	4.0	1.1	6.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.0	-10.0	-11.0	-2.0	0.0	2.0	5.0	6.0	1.0	-3.0	-7.0	-10.0	-11.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	157.6	130.4	121.0	114.7	89.9	64.5	45.8	50.3	81.4	111.3	162.7	141.3	1270.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	75.0	72.0	65.0	62.0	45.0	65.0	58.0	140.2	97.0	98.0	72.0	91.0	140.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.4	12.9	11.9	13.4	11.8	7.6	5.9	6.7	8.4	11.2	14.1	13.1	131.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.8	3.8	2.0	0.9	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.0	1.9	12.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Artziko jaurerriko ikuspegia

Artzibarko historiaurreari buruzko ia daturik ez zegoen erromatarren garaira arte, baina urte batzuetatik hona, inguruko ikertzaile Juan Mari Martinez Txoperena aurizperriarrak egindako landa-ikerketek fruitu garrantzitsuak eman dituzte. Jarraian ematen diren datuetan Orotz-Betelu lurraldean sartzen da. Artzibarrek gaur egun hogeita bat trikuharri, tumulu bat, zista bat, bi harrespil eta hiru menhirra ditu sailkatuta. Horri hiru herrixka protohistoriko gehitu behar zaizkio: Biskaxun, Peña (kokapen ezezaguna) eta Adasa.[8]

2011n Asibarren, Aurizperri erroibartar kontzejuan, Lusarretaren ondoan, hiru miliario eta galtzada erromatarreko hiru kilometroko harriak aurkitu ziren, IV. mende hasierakoak, eta horrek erakusten zuen Urrobi ibaiaren ibilbideari jarraituz galtzada erromatar bat egon zitekeela zioen tesi ahula. Txoperenaren ikerketei esker, 1985-1989an Orreagako lautadan erromatarren aztarna dezente aurkitu ziren. 2012-2013an indusketa berriek argi utzi dute erromatarren garaiko enklabe garrantzitsu bat zegoela, Iturissa bezalako antzinako iturrietan aipatutako erromatar-baskoi gune ezaguna izan zitekeena. Galtzada erromatar hori, teorian Caesaraugusta (egungo Zaragoza) hiritik Agoitzetik etorriko zena, eta Urrobi ibaiaren ondotik Auritzeko zelaietaraino iritsiko zena, Ibañetatik jarraitzen du, galtzada erromatarreko trazadura berri batekin, Luzaideko ibarretik jaisten dena. Horri guztiari gehitu behar zaio 2012ko urte berean Artziko jauregitik gertu zegoen erromatar populazio bat aurkitu izana. Galtzadatik Iturissatik 15 km ingurura, erromatarrek galtzadak kontrolatzeko eraiki ohi zuten tarteko geltokia izan zitekeen, atsedenerako salmenta gisa, zaldiak aldatzeko, etab., eta bi herri garrantzitsuren artean kokatu ohi ziren.[9][10]

Mende dezente atzera itzuliz, historiaurrean bazegoen inguruko baliabideak aprobetxatzen zituen giza talde bat. Denborarekin, zenbait giza talde finkatu ziren herrixka gotortu txikietan, erromatarrek baskoiak konkistatu zituztenean aurkitu zituztenak K. a. I. mendean. Nafarroa Behereko Donazaharren (Artzibarren Donazar deitua) eta Iturissan I-V mendeen artean kokaleku erromatar garrantzitsu bat sortu izanak, eremua kontrolatzeko balio izan zuen, bi funtzio garrantzitsu izango zituena. Alde batetik meatzaritza ekoizpen osoaren zentralizazioa, duela ez urte asko uste zena baino askoz garrantzitsuagoa, Aldude eta Aezkoa ibarretan mendeetan zehar ezagutua izan dena eta erromatarrek Erroibarko eta Artzibarko meatzeak ere ustiatu zituztela uste duguna. Bestalde, Pirinioetatik Iberiar Penintsulara igarotzeko defentsa eta kontrol lanak egiten zituen, lehen mailako bi galtzada gurutzatuz, Pompaelo (egungo Iruña) hiriara zihoana, Mezkiritz eta Erro mendateetatik, eta, bestetik, Zaragoza galtzada aurkitu berria. Horretarako, tarteko geltoki bat sortu zuten, Artziko jaurerriaren inguruan egindako salmenta bat, non, ziurrenik, Peña eta Asnotz herrixketako biztanleak bizitzera jaistera behartu zituzten, herrixka bat sortuz, indusketa arkeologikoei jarraitu ahala, ezusteko bat baino gehiago eman dezakeena.[11][12]

Errolanen heriotza Orregako guduan

Agoitz-Artzibarretik Ibañetara doan erromatar galtzadaren aurkikuntzak, eta hortik Luzaidera doanak, 778. urteko Orreagako guduaren kokapenari buruzko hipotesi guztiak aldaraziko ditu. 778. urtea inflexio-puntua da Nafarroako eta, oro har, euskal historian. Garai hartan munduko armadarik onenari, Karlaundiri, eraso egiteko antolaketa on baten beharraz hitz egiten da, eta, beraz, baskoiak uste baino antolatuago zeudela uste da. 635eko frankoen aurkako borrokak, Zuberoako Basabürüan, Ibañetatik 33 kilometro ekialdera, erakunde oso bat inplikatzen zuen, aditzera emanez euskal gizartean bazegoela egitura sozial eta administratiboren bat, urte batzuk geroago Iruñeko Erresuman sortu zena. Garai berean, bizitza monastikoaren berpiztea gertatu zen, neurri batean Leireren bultzadari esker, eta, ondorioz, dokumentuen ugaritzearen hasiera, zeinetatik abiatuta lehen pertsona, herri eta ibarraren izenak agertzen baitira. Artzibar egitura konplexuko harana da, eta, beharbada, Erdi Aroko mende ilun hauetan, hainbat fasetan eta motibo lausoengatik sortu zen. Hasiera giza talde ongi definitu eta trinkoa izango zen, bere egitura propioa sortuko zuena, eta, ondoren, agian, lurraldeak edo jauntxo feudalen edo eliz jauntxoen domeinuak batuko zitzaizkion, geografikoki zaila zen haran bat sortuz. Horrela, ibarretik urrun bi herri geratu ziren, Galdurotz (egungo Arriasgoitin) eta Amokain (egungo Eguesibar), Artzibarko noble garrantzitsu baten kontzesioa izan zitezkeenak, eta, horregatik, ibarrari atxikita geratu zen XIX. mendearen erdialdera arte. Dirudienez, Artzibar, Goi Erdi Aroko hasierako mendeetan, VIII-XII. mendeetan, laborategi bihurtu zen, bertan bizitzeko hainbat leku probatzeko. Lehenik, arabiarren presioak, gero izurriteek eta goseteek, baita lurraren eta naturaren kalitateak ere, eragina izan zuten XI-XIV. mendeen artean jendea bizi zen hainbat gune agertu eta desager zitezen. Leku batzuk, ia baserri sakabanatuak, jendez husten ari dira: Irizar, Saratsu, Orai, Ekieta, eta, oro har, ez dute populaziorik berreskuratzen, inguruko herrietako bordak edo nekazaritza eta abeltzaintza ustiapenak egiteko gune gisa geratuz. Dokumentazioan beste berri batzuk agertzen dira: Arizkuren, bi Hiriberri (egungo Hiriberri eta Hiriberri Saratsu).[13]

Biztanleria-mugimenduaren beste faktore posible bat kokagune batzuen jabetza da. Orreagako kolegiata eta noble batzuk hainbat herriren jabe dira, eta kolonoak galtzean, batzuetan, kosta egiten zaie errentari berriak erakartzea, aldi batzuetan inguruko herrietako bizilagunei alokatuz, ez bizitzeko, eta hutsik geratzen dira luzaroan, bai Erdi Aroan, bai ondorengo mendeetan.

IX. mendetik dokumentuak ugaritzearekin batera, biztanleen, herrien eta haranen izenak agertzen dira, eta, aldi berean, zergak kobratzeko lehen kontrol administratiboak, etab. Neurria sutean oinarritzen zen, eta sua etxe kopuruaren antzekoa zen, baina ez berdina. Oro har, etxeak baino gehiago ziren suak, baina alde txikiarekin. Suagatik ordaintzen zitzaien erregeari, nobleei edo erlijiosoei: Orreaga, Leire. Mende hauetarako, batez beste, 4,5-5 pertsona sutatik kalkulatzen da, nahiz eta Pirinioetan zertxobait handiagoa izan. Artzibar, zenbaketen arabera, emeki-emeki handitzen joango da, epidemiak direla eta, aldi gogorretan. Ibarra 1366. urteko 127 suen artean mugituko da, eta 1819. urteko 210 suen artean.[14]

XII. eta XIII. mendeetan Iruñeko erregearen ordezkari batzuk aurkitu genituen Artzibar kontrolatzen, eta hainbat funtzio izango zituzten, zergen kontrola, justizia, batzuetan bailara baino ez zen izango bere lurraldea, eta beste batzuetan inguruko haranetan ere eskumena izango zuen. 1035ean Artzibarren Lope Gartzeitz daukagu, 1079an Eximio Artzeiz Artzibarko, Aezkoako eta Zaraitzuko jauna da. 1144an Lope Gartzeitz Artzibarkoa da berriro, eta 1171ean Lop Artzeitz Artzibarko eta Aezkoako jauna da, edo Lope Gartzetz Artzibarrekoa 1182an.

XIII. mendean, zergen ordainketen lehen zerrendekin, egitura berezi bat ikusten da, Artozkibar, zeinaren hedadura besterik ez dakigun, Artzibarko zenbait herri, Orotz-Betelu barne. Artozkibar testu baten arabera osatzen zuten, besteak beste, Artozki, Arizkuren, Uliberri, Saratsu, Txipua, Orai, Azparren, Orotz-Betelu, Olaldea, Otsa, Usotz, Muniain eta Urdazi herriek. Ez dakigu ibar independentea edo banaketa administratiboa zen, XIX. mendeko bidezidorraren antzekoa, zergak biltzeko balio zuena. Antzeko kasu bat gertatzen da ondoko Urraulgoitin, iparraldeko zatia garai berean Aietxuibar deitzen zena, eta gero ibarrean integratu zena, baina hasierako uneetan independentea ere izan zitekeen.[15]

Ibarreko familia batzuk erresumako garrantzitsuenak bihurtu ziren, Artzeko jauna eta Uritzekoa nabarmenduz. XIV. eta XV. mendeetan, beste familia noble batzuekiko aliantzak beste familia handiago batzuetan desegiten joan ziren. Horrela Uritzarrak Artiedatarrekin edo Artzitarrak Urtubiarekin. Nafarroako gerra zibilean, XIV-XV. mendeetan, agaramondarren eta beaumontarren artean, Artzibarrek, Uritz-Artiedatarrak buru zituela, beaumontarren alde egin zuen.

Pobrezia eta baliabide eskasia ziren nagusi. Badirudi ehiza etxeko dietaren osagarri garrantzitsua zela. Hartza, otsoa edo azeria ehizatzea saritzen zen, baina oreina hainbat urtez debekatuta egon zen, nobleei eta erregeei ematen baitzitzaien ehiza hori. 1556an oraindik debekatuta zegoen oreinak ehizatzea, eta sarritan isunak jartzen zitzaizkien herriei. Urte horretan, oreinak ehizatzeagatik ehizatutakoen zerrenda luzea zen. Orotz-Beteluk, Garaioak eta Garraldak uxaldi bateratua egin zuten, Beteluko hariztian 18 orein harrapatu zituztela imajinatu genuen. Urte berean Artzibarko jendea ere hartu zuten oreinekin, eta 1599an artzibartarrak itzuli ziren isun bat ordaintzera haiek ehizatzeagatik. Gehienetan, basurdea eta erbia ehizatzen zituzten, eta denbora batez janari ona emango zuten. Mendeetan, suzko armak urriak ziren eta ia ez ziren ehizarako erabiltzen, oso zehaztugabeak baitziren; beraz, zepoak, uxaldiak, txakurrak edo usoaren kasuan, sareak maiz erabiltzen ziren. 1568an, Artzibarreko bizilagunek Artiedako jauregiarekin adostu zuten ordaintzen zizkioten zergak kentzea. Berrerospenaren zenbateko osoa ehun aldiz ezarri zen, hau da, 4 580 urrezko dukat. Kopuru hori bizilagunen artean banatu zen. Gastu handi horrek, 1570aren ondorengo uzta txarrekin batera, ibarra pobrezia sakonean murgildu zuen.[13]

Tomas Zumalakarregi

Frantziako Iraultzak gerra garai baten hasiera markatu zuen Artzibarren, non Nafarroako Pirinioak eszenatoki nagusietako bat izan ziren: Konbentzioaren Gerra, Iberiar Penintsulako Gerra, Erregezaleen matxinada, Karlistaldiak... Konbentzioaren Gerran inguru hartako gogorrena izan zen. Herri asko erre zituzten, bai Nafarroa Garaian, bai Nafarroa Beherean. Gerraz gain, izurrite batek populazioa txikitu zuen. Orreagak biztanleen erdiak baino gehiago galdu zituen (154 biztanle zituen), Luzaidek % 38, Aezkoak % 29, Erroibarrek % 123 eta Artzibarrek % 12. Herritarrek denetarik jasan zuten gerra hartan: etxeak eta bordak erre zituzten, abereak eta aleak konfiskatu zituzten, arpilatzeak, nahitaezko lanak... eta gero, XIX. mende osoan bezala, ez zuten kalte-ordainik jaso, salbuespenak salbuespen. Napoleondar Gerretarekin, egoera desberdina izan zen. Gerrillarien lana eta borrokaldiak gorabehera, inguruan ez zen borrokarik izan. Gerra etengabeko errepresioa izan zen, batez ere frantziarrek konkistatutako lurren errentetatik bizitzeko betebeharra zutelako. Gerra garestia zen eta zergak, derrigorrezko lanak edo abereen errekisioak etengabeak ziren, ia miserian zeuden herriak hainbeste presionatzera iritsiz, udal pobreak zorpetuz, eta komunalak eta baita elizako errentak ere saldu behar izanez, honek denborarekin berreskuratu zuelarik. Gerrillak ere ibarrez ibar erasotzen eta ihes egiten ari ziren, eta haien erreklutamendu, mehatxu eta errekrutatze behartuak nahiko ohikoak ziren.[8]

Lehen Karlistaldiak lurreko jendea izan zuen protagonista. Oraingo honetan, gerra zibil bat izan zen, non boluntariotza nahiko handia izan zen, zeinari derrigorrezko izen-emateak batu zitzaizkion. Aezkoa edo Luzaide bezalako joera liberaleko ibarren aurrean, Artzibarrek gehiago jotzen zuen karlisten aldera. Bere lehen borroketan, 1834ko urtarrilean Zumalakarregik Aezkoa eta bere arma fabrika konkistatu zituen, baita Zaraitzu eta Erronkaribar errenditu ere. Haren atzetik ibili zen gobernuko tropekin zuzeneko liskarra saihestuz, eta pasealekuen artean lo egin zuen otsailaren 16an Nagoren, eta 17an Zubirin zegoen. Gobernuak Zubirin erasotzen saiatu ziren, baina Olaguen zegoen. Tropak Zubiri eta Urdaitz artean banatu ziren inauteri gaua pasatzera, eta Zumalakarregik gauez erasotzea erabaki zuen. Soldaduak harrituta zeuden Zumalakarregi kanpotik alkandora janzteko agindu zutenean, baina ilunpetan ideia ona izan zen, elkarri erasotzea saihestu eta garaipen sonatua lortu baitzuten.

1860tik aurrera, ibarra jendez husten hasi zen, Iruña landa-bizitza baino aukera erakargarriagoa baitzen artzibartar askorentzat. Jaitsiera hori gutxi gorabehera egonkorra izan zen 1960ra arte, artean 1041 pertsona bizi baitziren ibarran. Hala ere, hurrengo hamarkadarako, kopurua 707ra jaitsi zen, 1980an 321 izango zirelarik. Gehienak Txantrea iruindar auzoan amaitu zuten. 1991. urtea jaitsiera horren funtsa da, 253 biztanlerekin, gero suspertzen hasi baitzen, baina oso modu lotsatian.[13]

Itoitzeko urtegia eraiki ondoren 2000ko hamarkadan, ibarraren hegoaldeko zati handi bat urez bete zen, Artozki eta Muniain herriak urperatuz, eta, zati batean bada ere, Nagore eta Artzi. Horrek, halaber, ibarraren hegoaldeko herri askori eragin zien, eta biztanleria galdu egin zela ikusi zuten, urtegiaren inpaktuaren ondorioz (Otsa edo Usotz bezala), eta, batez ere, ekialdekoei, horietako gehienak jenderik gabe geratu baitziren. Uliberri, Arizkuren, Ekiza eta Lakabe dira, besterik beste.

1987tik aurrera, Artzibarko alkatea Artzibarko Talde Independentea alderdikoa izan zen 6 legegintzalditan jarraian, eta urtero izan zuen gehiengo osoa. 1999an Artzibarko Herri Taldea agertu zen, XXI. mendeko lehen hamarkadetan artzibartar politikaren beste protagonista nagusia izan dena. Lehenik oposizioko alderdi gisa hasi zen, Artzibarko Talde Independentea 2011n gaindituz. 2015etik, Udalean zinegotzi guztiak dituen alderdi bakarra da.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea Nagore ibarburuan dago.

• HELBIDEA: San Julian kalea, z/g

Artzibarko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Karlos Orotz Torrea da, Artzibar Herri Taldekoa. Zinegotziak 6 daude:[17]

• Isabel Cañada Zorrilla (Artzibar Herri Taldea)
• Juan Jose Etxabarren Salvador (Artzibar Herri Taldea)
• Clara Ruiz de Gauna Borreguero (Artzibar Herri Taldea)
• Karlos Iriarte Irazeburu (Artzibar Herri Taldea)
• Javier Erro Remirez (Artzibar Herri Taldea)
• Garoa Gartziandia Agirrezabala (Artzibar Herri Taldea)

Artzibarko Udalan 7 batzorde ditu:[18]

• Kontuen Batzorde berezia
• Katastroa
• Ingurugiroa eta Landa Garapena
• Herri Lanak, Hirigintza eta Etxebizitza
• Gizarte-ongizate eta Osasuna
• Euskara, Kultura, Hezkuntza eta Kirolak
• Osasuna eta Ongizate Soziala

1979tik, Artzibarrek 3 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Artzibarko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Esteribar eta Erroibar ibarrekin hitz egiten zena.[20]

Koldo Zuazok, 2010ean, Artzibarrek atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[21]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Artzibarrera azpieuskalkian (Iparartzibartar eta Hegoartzibartar aldaerak). Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Artzibarko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

• Lakabeko okupazioaren urteurrena, martxoaren 21an
• Orreagarako erromeria, maiatzaren bigarren asteburuan
• Artzibarko eguna, abuztuaren lehen asteburuan
• Uritzeko San Saturninoko jaiak, abuztuaren hirugarren asteburuan
• San Joan Bataiatzaileko jaiak, abuztuaren azken asteburuan
• Hiriberriko San Andresko jaiak, irailaren bigarren asteburuan
• Lakabeko Santa Luziaren eguna, abenduaren 13an

Uritzeko dorrea

Lusarretako garaia

Iñarbeko arroila, Irati ibaiaren gainean

• Arrietako San Lorentzo eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Arrietako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Artozkiko Sortzez Garbiaren eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, gaur egun urpean
• Artziko Andre Maria eliza, XII. mendeko kristiau eliza gotikoa.
• Artziko termak, K.a. I. eta K.o. IV. mende arteko aztarnategi arkeologikoa.
• Azparrengo San Lorentzo eliza, XIII. mendeko kristiau eliza.
• Muniaingo Santa Zezilia eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, gaur egun urpean
• Artziko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Gorraitzeko San Martin eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Hiriberriko San Andres eliza, Erdi Aroko kristiau eliza
• Imizkotzeko San Pedro eliza, XIX. mendeko kristiau eliza.
• Lakabeko Santa Luzia eliza, XIII. mendeko kristiau eliza.
• Lusarretako San Esteban eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Lusarretako garaia, XIX. mendeko garai tradizionala.
• Nagoreko San Julian Ospitalegilea eliza, Erdi Aroko kristiau eliza gotikoa.
• Nagoreko Angordoiko hondartza, Itoizko urtegiaren hondartza.
• Otsako San Roman eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Uliberriko San Bizente eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Urdirotzeko San Martin eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Uritzeko San Saturnino eliza, XII. mendeko kristiau eliza.
• Uritzeko dorrea, XVIII. mendeko dorretxe eta gaur egun hotela.
• Urrobiko Hezuduraren zubia, Urrobi ibaiaren gaineko Erdi Aroko zubia.
• Urrobiko meategiak, Erdi Aroko meategiak.
• Zaraguetako San Joan Bataiatzailearen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.

• Gazteluko arroila, Irati ibaiak osatutako arroila.
• Iñarbeko arroila, Irati ibaiak osatutako arroila.
• Potxe Txintxurrenea, Urrobi ibaiak osatutako arroila.