Artistaren gaztetako portreta

James Joyce (1882 – 1941) Dublinen, Irlandan, jaio zen, erdi-mailako klaseko familia batean. Ikasle aparta izan zen, eta 1902 urtean Dublingo University College unibertsitatean graduatu zen. Hurren, Parisera joan zen medikuntza ikastera, baina denbora laburrean utzi egin zuen. Haren familiak eskatuta, Irlandara bueltatu zen, ama hiltzen ari baitzen minbiziak jota. Amak hala erregutu arren, Joyce eta bere anaia Stanislaus-ek konfesioa egiteari edo jaunartzea egiteari uko egin zioten, fedegabeak baitziren. Era berean, ama koman sartu zenean ere, ez ziren belauniko jarri errezatzeko.[1] Bere liburuak argitaratzen saiatu ondoren, bai eta (arrakastarik gabe) egunkari propioa sortzen saiatu ondoren ere, Joycek irakasle, abeslari eta kritikari moduan egin zuen lan.[1]

James Joyce 1915ean.

Joyce 1904. urtean saiatu zen lehenengo nobela, Stephen Hero, idazten.[1] Urte bereko ekainean Nora Barnacle ikusi zuen Nassau Street kaletik paseatzen.[1] Ekainaren 16ean hasi ziren elkarrekin ibiltzen, Ulises nobela gertatzen den egun berean.[1] Joyce eta Nora berehala maitemindu ziren bata besteaz, eta biek Irlandari eta Elizari buruz partekatzen zituzten kritikek harremana sakondu zuten.[1] Hala, Joycek eta Norak Europa kontinentalera ihes egin zuten ezkontzeko. Hasiera batean Zürichen geratu ziren, baina gero Triestera (garai hartan Austro-Hungariako Inperioaren parte) joan ziren. Bertan hamar urtez bizi ziren, eta denbora horretan Joyce ingeleseko irakaslea izan zen. Ondoren, 1905eko martxoan, Triesteko Berlitz Eskolara lekualdatu zuten, Austriako espioitza-giroa oso mehatxagarria baitzen.[1] Norak seme-alabak izan zituen: George 1905ean eta Lucia 1907an. Joycek bitartean fikzioa idazten zuen, eta bere lehenengo saiakera eta istorioak «Stephen Daedalus» goitizenarekin sinatu zituen. Istorio labur horiek Dublindarrak (1914) bilduma osatu zuten. Liburu horrek zortzi urte behar izan zituen argitaratua izan arte, haren inguruan eztabaida baitzegoen.[1] Dublindarrak argitaratu arte itxaroten zuen bitartean, Joycek Irlandan 1904ean hasi eta 1907an utzi zuen Stephen Hero nobelako gai nagusiak landu zituen. Eraldaketa horren bidez, Artistaren gaztetako portreta sortu zuen, 1916an argitaratu zena (Lehen Mundu Gerraren erdian Zürichera itzuli eta urtebete geroago).[1]

Bere editoreek hala eskatuta, Joycek «Artistaren portreta» izeneko filosofia-fikziozko obra bat bidali zuen Irlandako Dana literatura-aldizkarira 1904ko urtarrilaren 7an. Dana-ko editoreak, W. K. Magee-k, lana errefusatu zuen, eta Joyceri esan zion «ezin zuela argitaratu ulertzen ez zuen zerbait.»[ 1904ko otsailaren 2an, bere 22. urtebetetzean, Joyce Stephen Hero izeneko nobela biografiko bat idazten hasi zen, eta Artistaren gaztetako portreta-n ageri ziren filosofia estetikoaren zenbait ezaugarri baliatu zituen. 1905eko erdialdera arte ibili zen liburuan lanean, eta, urte horretan bertan, eskuizkribua Triestera eramatea erabaki zuen, bertara bizitzera joan zenean. Dublindarrak nobelako istorioetara aldatu zuen arreta Joycek, baina, hala ere, jarraitu egin zuen Stephen Hero idazten. Hala,  914 orrialde idatzi eta gero, hasieran pentsatutako 63 kapituluetatik 25 bat inguru amaituta, Joycek erdi-bukatutzat jo zuen liburua.  Baina, 1907ko irailean, istorioa idazteari utzi zion, eta ordura arte egindako testua eta haren egitura berrikusteari ekin zion. Berrikuspen horretatik sortu zen Artistaren gaztetako portreta. 1909rako obrak bazuen itxura ona, eta Joycek zenbait kapitulu erakutsi zizkion Ettore Schmitz izeneko bere ikasleetako bati, ariketa gisa. Schmitz bera, idazle bikaina baitzen, harrituta geratu zen lanarekin, eta horrek Joyceri bultzada eman zion obra idazten jarraitzeko.

1911n, Joyceri haserre bizia piztu zitzaion, inork ez baitzuen bere Dublindarrak liburua argitaratu nahi, eta haserre bizi horren ondorioz Artistaren gaztetako portreta-ren eskuizkribua sutara bota zuen. «Familia suhiltzaileak», Eileen arrebak barne, lana salbatzea lortu zuen. 1907an Chamber Music argitaratu zen, Joycen poema-sorta bat.

Joycek berak zioenez, «mizkinkeria arduratsua» erakutsi zuen nobelarako erabili zituen materialei dagokienez. Arreta handiz egindako 5 kapituluetan bildu zituen bere estiloa eta gaztetasuna azaltzeko erabili zituen aurreko bi obrak, Artistaren portreta eta Stephen Hero, bai eta Triesten idatzitako koadernoak ere, Tomas Akinokoaren filosofiari buruzkoak.

Stephen Hero hirugarren pertsonako narratzaile orojakilearen ikuspuntutik idatzita dago, baina Portreta-n Joycek zeharkako estilo librea darabil. Aldaketa horrek  Stephen narrazioaren erdigunean kokatzen du argi eta garbi. Pertsonaiek eta gertaerek Stephenen arabera hartzen dute garrantzia, eta bere ikuspuntuaren arabera hautematen ditugu. Bertan agertzen diren toki eta pertsonaiak ez dira soilik Joycek noizbait ezagutu zituelako agertzen. Xehetasunak arreta handiz aukeratu eta txertatzen ditu, nobelaren estiloarekin bat etor daitezen.

1913an W.B Yeats poeta irlandarrak Joycen lana gomendatu zion Ezra Pound poeta amerikar abangoardistari. Garai hartan, Pound poema antologia bat prestatzen ari zen. Poundek Joyci idatzi zion[2], eta 1914an Joycek liburuaren lehen kapitulua eman zion Poundi. Horrenbeste gustatu zitzaion, non Londresko The Egoist aldizkari literarioan serie moduan argitaratzeko presioa egin baitzion. Joycek presaka bukatu zuen nobela[1], eta 25 ataletan agertu zen 1914ko otsailaren 2tik 1915eko irailaren 1era arte.[3]

Ezin zuten argitaletxe britainiarrik aurkitu obra bukatua argitaratzeko, eta, beraz, Poundek B.W Huebsch argitaletxe amerikarrarekin adostu zuen argitalpena. 1916aren abenduaren 29an argitaratu zuten[1]. Britainia Handian The Egoist Pressek berrargitaratu zuen 1917ko otsailaren 12an, eta Jonathan Capek argitaratzeko ardura hartu zuen 1924tik aurrera. Viking Pressek Chester Andersonek zuzendutako berrikusketa bat argitaratu zuen. Zuzenketa horrek oinarri hartu zituen eskruizkibu orijinala, zuzenketa zerrenda eta zirriborroetan egindako zuzenketa txikiak. Edizio hori «izen handikotzat eta “estandartzat” hartzen da»[4]. 2004an, testu hori bera erabili zuten Everyman´s Libraryren laugarren edizioak, Bedforden edizioak, bai eta Oxford World's Classicsen edizioak ere. Garland argitaletxeak edizio kritiko bat argitaratu zuen 1993an, Hans Walter Gabler-ek editatua.[3]

Behin batean, eta oso garai ona zen behin bateko hura, bazetorren ñoño bat – muuu! - bidean barrena eta bidean barrena zetorren ñoño horrek mutil txiki polit bat aurkitu zuen, etxeko ninia izena zuena...

Aitak kontatzen zion ipuin hori; aitak kristal baten atzekaldetik begiratzen zion; aurpegi iletsua zuen.

Etxeko ninia zen. Ñoñoa, Betty Byrne bizi zeneko bidean barrena zetorren. Bettyk limoizko goxoak saltzen zituen.

— James Joyce, Artistaren Gaztetako Portreta, I Atala. (Irene Aldasorok itzulia)

Stephen Dedalus haurraren haurtzaroari buruz mintzo zaigu liburua. Ahotsa ez da pertsonaia nagusiarena, baina, hala ere, haren sentimenduak ulertzen ditu. Gainera, erabiltzen den hiztegia aldatu egiten da haurra hazten doan heinean. Loturarik gabeko hainbat pasartetan zehar,[1] Stephenek mundua deskubritu eta ulertuko du,[1] eta, bitartean, irakurleak pertsonaia nagusiaren beldurrak eta nahasmenduak biziko ditu. Stephen protagonista Clongowes Wood College ikastetxe jesuitara joango da ikastera, non haur beldurti eta adimentsuak gelakideen isekak jasango baititu. Bitartean, jokabide arauak ikasiko ditu. Gabonetako afari batean ezagutuko ditu Stephenek Irlandako tirabira politiko, sozial eta erlijiosoak, Charles Stewart Parnell politikariaren ingurukoak. Tirabirek gaztakak sortuko dituzte familiako kideen artean, eta Stephenek ez du jakingo zer instituzio politikoetan izan dezakeen konfidantza[1] Clongowes ikastetxera itzultzean, diziplina zorroztuko da, eta jesuitek zigor fisikoak areagotuko dituzte. Hori gertatuko da bost ikasle heldu harrapatuko dituztelako joku homosexualetan. Irakasle batek uste izango du Stephenek betaurrekoak apurtu dituela ez ikasteko, baina ikaskideen laguntzarekin Stephenek adorea bilduko du zuzentzailearengana joateko eta kexatzeko. Aita Conmee zuzendariak ziurtatuko dio ez dela berriro halakorik gertatuko, eta Stephenek garaipen sentsazioa biziko du.[1] Stephenen aita zorpetu egingo da, eta familiak bere kanpoaldeko etxebizitza atsegina utzi behar izango du Dublinera bizitzera joateko. Stephen ohartuko da ez dela Clongowesera itzuliko. Hala ere, Aita Conmeeren beka baten bidez nerabea Belvedere College institutora joango da. Bertan, arrakasta handia izango du akademikoki, eta klaseko buru bilakatuko da.[1] Stephenek diru asko lortuko du eskolak emandako sari batzuei esker, eta prostitutengana joaten hasiko da. Stephenen aita mozkorti galanta da, eta elkarrengandik urrutiratzen hasten dira.[1]

Stephen Dedalusek epifania estetiko bat izango du Dollymount Strand hondartzan.

Stephenek amore emango du plazer sentsualen aurrean, hain justu haren klasea erretiro erlijioso batera eramaten dutenean, non mutilek sermoiak jasoko dituzten.[1] Stephenek arreta berezia jarriko du harrotasunaren, kulparen eta zigorketaren inguruko sermoietan, eta baita Azkenkietan ere (heriotza, judizioa, infernua eta paradisua). Sermoiek infernuko zigorketa amaigabea eta beldurgarria deskribatuko dute, eta Stephenek uste izango du hitz horiek beregana zuzenduta daudela. Horrela, larritu egingo da, eta barkamena desiratzen hasiko da. Gustura itzuliko da elizara, eta damutasun aszetikoaren mesedean lanean hasiko da, baina egunerokotasunak eragingo du Stephenen burua beste nonbaitera joatea. Bere debozioak jesuiten atentzioa deituko du, eta Stephen animatuko dute apaiz bilakatzeko.[1] Stephenek denbora hartuko du pentsatzeko, baina fede krisi bat izango du pentsamendu espiritualen eta anbizio estetikoen arteko gatazkak eraginda. Dollymount Strand hondartzaren ondoan, neska bat ikusiko du uraren gainean ibiltzen. Une horretan, epifania bat izango du, eta neskaren edertasuna paperean islatu nahi izango du.[1]

Dublingo University Collegeko ikasle delarik, Stephen gero eta gehiago nekatzen da bere inguruko instituzioez: Eliza, eskola, politika eta familia. Bere familiaren aberastasuna desagertzen den heinean, aitak errieta egiten dio eta amak elizara bueltatzera bultzatzen du.[1] Stephenek, gero eta lehorragoa eta umorerik gabe, Elizarekiko sentitzen duen alienazioa eta garatu duen teoria estetikoa azaltzen die bere lagunei. Horiek, ordea, ez dute onartzen ez bata ez bestea.[1] Stephenek ondorioztatzen du Irlanda hertsiegia dela bere burua artista moduan guztiz garatzeko, eta joatea erabakitzen du. Bere burua erbesteratzea erabakitzen du, beraz, baina ez aldez aurretik bere egunerokoan bere jaioterriarekiko dituen loturak azaldu baino lehen:[1]

“… Banoa milioigarren aldiz esperientziaren errealitatearen enkontrura eta arimako tailerrean nire arrazaren kontzientzia sortugabea forjatzera.”