Arte garaikidea Euskal Herrian

Gerra zibilaren ondoren, Bigarren Mundu Gerran Italiari eta Alemaniari laguntza eman zien Espainiak bere porrota nahitaezko ikusi zuen arte, «autarkia» deituriko 14 urtetako isolamendu politiko eta ekonomikoa bizi beharra gertatu zitzaion, harik eta 1953an Estatu Batuekin hitzarmena eta Aulki Santuarekin konkordatu bat sinatu zuen arte. Ondoren etorri ziren mugiezintasun politikoaren urte luzeak (1953-1975); nahiz eta, ikuspuntu ekonomiko eta kulturaletik, Hirurogeiko hamarkadako «aurrerakuntzak» eraldaketa eta hazkunde prozesu azkar bat ekarri zuela nabarmendu behar den, batez ere atzerriko inbertsioei, kanpoko turismoaren etorrerari eta Europako egoera ekonomiko onari esker. Garapen hau aurrez aurre edukitzea komeni da, Espainia osoko eta bereziki Baskoniako kultur eta arte-garapenaren hastapenaren testuingurua baitugu bera, ikusiko dugunez.

Frankoren diktadurak iraun zuen aldi luzean, mendebaldeko eta mediterraneoko munduarentzat Bigarren Mundu Gerran eta honen ondoren sortu ziren gertakizun historiko garrantzitsuak −juduen holokaustoa eta bonba atomikoaren leherketa− oso ugariak eta garrantzi handikoak ziren, eta aparteko abiadan gertatuz joan zirenak. Garrantzi unibertsal handikoak edo kultura eta arte arloan aparteko oihartzuna izan zutela uste ditugunak laburtuz adieraziko ditugu:

• Europako Estatuetan antzinako koloniek onartutako edo lortutako independentzia.
• Munduko Estatu garrantzitsuenek bonba atomikoak edukitzea.
• Planeta arteko espazioa: lehen Sputnikaren jaurtiketa.
• Bi superpotentzien arteko «gerra hotza».
• Gobernu komunista Txinan.
• ONU-ren sorrera eta esku hartzeak, eta pixkanakako itunak Europako Batasunerantz.
• Diktaduren pixkanakako desagerpena mendebaldeko kultura duten herrialdeetan.
• Torturaren gaitzespena Pio XII.aren aldetik, Vatikanoko II.a Kontzilioa (1963-65), eta kontzientzia-askatasuna, ekumenismoa eta mundu modernora irekitzeari buruzko bere dekretuak.
• Neokolonialismoa, eta azpigarapenean zeuden herrialdeekin zalantzazko harremanak.
• Emigrazioa eta errefuxiatuak.
• Feminismoa.

Frankoren diktadurarekin eman zitzaion hasera miseria eta kultur geldialdi baten etapari. Gaur egungo edozein espainiarri lotsa eman behar lioke 1936ko abenduan Kultura eta Irakaskuntza Batzordeak sortutako garbiketa-programa irakurtzeak, zeren eta hitzaurrean aitortzen zen garbiketa ez zen zigor hutsa, baita prebentzioa ere; eta espainiarrei ziurtatu egiten zitzaien zibilizazioa salbatuko zuen gerra irabazi ondoren ez zirela onartuko, eta are gutxiago babestuko, ez eta diruz lagunduko herri-arimaren pozoitzaile zirenak, mundua izutzen duten bidegabekeria eta hondamendi guztien arduradun nagusi eta handienak izanik, eta abar.»

Espainia inperialeko kulturaren oinordeko izendatu zuen bere burua frankismoak. Urrezko Mendearen kultura eta arte arloko handitasuna berpiztea zen bere ametsa. Erregimenak pentsamendu katoliko tradizionalaren balioa handiagotu egin zuen; eta kultura eta estetika alorrean, abangoardismoa izan ezik, berritasun estilistiko guztiak ere gorroto izan zituen. Aldiz, militar espirituaren eta katolikotasun zaharkituenaren goraipamena adierazten zuen guztiaren alde jokatu zuen. Milaka intelektual eta goi-profesional, behartutako ala borondatez, erbesteratzeak eragin zuen zerebroak galtzeari, Irakaskuntza ofizialaren maila guztietan eman zen arazketa lotu zitzaion. Irakaskuntza Ertainetako eta Unibertsitateko Zuzendari Orokorrak honela idatzi zuen 1940an: «Irakaskuntza Askearen Erakundeko harri bakar batek ere ez du zutik gelditu behar». Unibertsitateak, Institutuak, Irakasle Eskolak, eta maisu nazionalen saila, bereziki, erbesteratze zorrotzaren biktima izan ziren. Liburu eta aldizkarien argitalpena zorrozki kontrolatua gelditua zen. Zientzia Ikerkuntzen Kontseilu Gorenaren fundazioak, ikerkuntza zientifikoaren eta dotrina katolikoaren artean beharrezko lotura baten itxura hartu zuen. Unibertsitateko irakasleen izendapena, esaterako Ortega eta Unamuno pentsalarien ideologia, eta heterodoxo bezala estigmatizaturik zeuden eta hispaniar tradizioarekin bat ez zetozen beste filosofiak, neoeskolastikarekin ordezkatu ziren.

Errepublika sozialista eta ateo baten gain garaipena lortzeak, Estatu berriari Mendebaldeko kristau-balioak salbatzeko erantzukizuna, alajaina, emateko eskubidea zuela uste izan zuen Frankok. Uste horrek berekin zekarren Eliza menpean edukitzea. Horregatik, azkar asko ahalegindu zen, eta baita gotzain berrien aurkezpenerako pribilegioa lortu ere, Aulki Santuaren aldetik. Ondorioz, elizako Hierarkia bat izan zuen Espainiako Elizak, pentsamolde tradizional eta kontserbatzaile izateagatik nabarmendu zena; Vatikanoko II.a Kontzilioan isilik egoteko zuhurtasuna bederen izan zuten prelatuek, mundu modernora irekia zegoen Elizaren mailako beharrez ezer ez baitzuten esateko.

Gehiengo isil batean baino gehiengo, egoeraren jabe ez zen gehiengoan oinarritu zen Franko, geldotasun politikoak menperatuta eta norberaren bizitza pribatuaren esparruan itxirik zegoen gehiengoan, kiroletan eta, salbuespen urri batzuk kenduta, sentiberatasun zaharkitu bat sustatzen zuten ikuskizun batzuetarako zaletasunekin baino animatzen eta alaitzen ez zena. Hain zuzen ere, Fusi Aizpurua historialariak idazten duenez, Frankoren erregimeneko kultura maila gehiago definitzen zuela masen kontsumoaren azpi-kulturak kultura ofizial berak baino, hots, kezka politiko eta intelektualik gabeko azpi-kultura batek, baina honen ospeak eta arrakastak «entretenimendu eta ihesbideen bitartez herriaren gizarteratzea eta desmobilizazioa» errazten zuela.[1]

Kultura artistikoaren alorrean, mundu guztiari «ordena berri bat» sortzen ari zela erakutsi beharrak bultzatu zuen erregimen frankista, beronen ulertzeko modua guztien eskura zegoen arte bati pribilegioak ematera: arkitekturari.

Diktaduraren lehen urteetan botere ofizialaren eskakizunez, arte modernoaren, eta bereziki arrazionalismoaren korronteak, aitzakiarik eta ñabardurarik gabe gaitzetsi egiten ziren. Agerian azaltzen zen Paristik zetorren guztiarekiko gaitzespena, eta Italiako ereduekiko begikotasuna adierazten zen, non oihartzuna egiten zuen Mussoliniren ahotsak «Eraiki itzazue gauza handiak!».[2]

Halaz ere, frankismoko historialariek idazten dute, nahiz eta garuneko paralisi hau ofizialki sustatu, ez zutela «basamortu kulturala» erabatekoa izaterik lortu. Bizirauteko, diktadurak aurpegi jasanbera aurkeztu beharra zeukan giro liberal eta independente hartako intelektual, idazle eta ertilari haiekin, erbesteratu gabeko edo Espainiara azkar itzuli ziren haietariko batzuk nazioartean ezagunak baitziren. Honela lortu zen kulturaren halakoxe jarraipen bat nahikoa bizirik gordetzea; eta 60ko hamarkada aldera nabarmen agertu zen pertsona inkonformista horien lanei esker ezin izan zuela lortu frankismoak kultura deuseztatzea, eta epe ertainera erregimen politikoaren aldaketa suma zitekeela. Bistakoa da deskribatutako egoerak eta beronen garapen makalak eragin bera izan zuela Baskonian ere. Euskal Herriko artea garapen honen lekukotasuna emanez joan zen.

Zoritxarreko gatazka zibila amaitzean, eta baita lehenago ere, ugari ziren Espainian atzerrira joatea hautatu beharra izan zuten adituak, ahozko edo idatzitako hitzarekin lan egiten zutenak. Kasu hauetan, frankismoak «pentsamendu bakarraren» legea ezarri zueneko bortizkeria ankerra kontutan izanez gero, atzerriratzea, erregimen berriak pertsona hauei beren filosofia politiko pertsonal eta barnekoagatik, edota beren lanbide jarduerari emandako zentzuarengatik jarritako zigorra ote zen galde diezaioke norbaitek bere buruari. Galdera hau, Euskal Herrian behintzat, ia ezin kanpora daiteke ertilari plastikoei buruz, zeren eta, pinturak edo eskulturak ideia politikoen azpiegitura gisa balio izan zuten kasuak ez ziren ugariak izan. Euskal Herriko arkitekto, margolari eta eskulturagileen artean erabakigarriak izan ziren iritzi pertsonalak eta menperatutako bandoko militantzia politiko hutsa, kartzelatik edo heriotzatik ihes egiteko aukera bakarra atzerriratzea zela agertzeko.

Erbesteratuen artean, arkitekto kopurua gainerako arte plastikoena baino nabarmen urriagoa zela ohartu gara. Oriol Bohigasek interesgarri baina beharbada eztabaidagarria den gogoeta egin du, arkitektura modernoa hautatzearen eta Errepublikaren eta politikan ezkerreko jarrera onartzearen artean egon zitekeen erlazioari buruz. Eta, arrazionalismo arkitektonikoa uste sakon eta pertsonal bat bilakatu zitzaien arkitekto haiengan, borondatezko atzerriratzea naturaltasun garbiz eman zela dioen ondoriora iritsi zen. Aitzitik, Errepublikako urteetan zalantza estilistikoetan ibili ziren askok ez zuten asmatu beren arrazionalismo aurreratuaren jarrerari eusten edo ez zioten eutsi nahi izan, Errepublika ezabatu zenean. Errepublikako abenturari gehien loturik zeudenak izan ziren, desengainatuta edo porrot eginda, Gerra Zibilaren amaieran atzerrira bideratuak sentitu zirenak. Eta hauen artean baino ez daitezke aurki, bertakotzat hartu zituzten herrialde berrietatik ere, Mugimendu Modernoari leial izan zitzaizkionak. Kasurik argiena eta sonatuena, Josep Lluis Sertena dugu. Espainian gelditu zirenek utzi egin zuten ildo hau, eta horrenbestez, Bigarren Errepublikaren gauzatze politikoari esker ireki zen parentesi abangoardista itxi zuten...».[3]

Euskal Herriko arkitektoei buruz ari denean, Gonzalez de Duranaren iritzia bestelakoa, edo nahiago bada, ñabardura gehiago duena da: «Arrazionalismoa, proiektuen jarraibidezko jarrera zen aldetik, ez zen ezkerreko pentsamoldeari loturik egon; aitzitik, nolanahi ere kontrakoei».[4] Zentzu horretan balizko bat plantea daiteke: zer norabide hartuko zukeen gerraostean arkitektura arrazionalistaren buru sutsua zen J.M. Aizpuruak bere militantzia falangista zela eta eraila izan ez balitz.

Gerra aldian eta irabazleen erreakzio bortitzak markaturiko ondorengo aldian, Euskal Herriko arkitektoek hartutako jarrera desberdina azpimarratzen du Gonzalez de Duranak. Haren ustez, gerra aldiak ere ez omen zuen inolako etenik adierazi. Arkitekto sonatuek, Smith, Bastida, Garamendi, Ispizua eta abarrek, eta gazteek, Galindez, Aginaga eta abarrek eraikuntzaren arrazionaltasun aratz eta nabarmen baten barruan jarraitu zuten lanean, gerra urteetan behintzat.

Horrela izan zen, baina inork ezin dezake uka, Francok garaipena lortu zuenean, kultur pentsamoldean, arkitekturan batez ere, gertatu zen errotikako aldaketa bortitza.

Arkitektoen gizarte-maila ankerki garbitzea izan zen hasiera. Ministerioko 1940ko otsailaren 24ko Agindu batek 84 arkitekto garbitzen zituen, alajaina! –besteak beste, 10 ala 12 Hego Euskal Herrikoak–, Aginduan bertan berariaz izendatuak izan ziren batzuek beren bizi arteko lanbidean gaitasunez gabetu egin zituzten, jarduera publiko nahiz pribatuetarako; era berean beste batzuk 30 urteko edo gutxiagoko zigorrak jaso zituzten «lanbidearen jarduera publiko nahiz pribatuan guztizko etenaldia lurralde nazional osoan, bere jabegoetan eta babes-lurretan».[5]

Garbiketaren ondoren ordena eta estilo arkitektoniko berrien ezarpena zetorren, eta bere durundi ofiziala Revista Nacional de Arquitectura aldizkari sortu berria izango zen. Izenak berak jakinarazten zuen zein zen iritsi nahi zen helburua. Estatu osoan zehar hedatu beharreko «estilo nazional» bat ezartzea zen kontua. Horretan bi euskal herritarrek zeregin erabakigarria izan zuten:

• Pedro Muguruza Otaño, Arkitekturako Zuzendaritza Orokorretik,
• Pedro Bidagor Lasarte, Hondameneko Eskualdeen Zuzendaritza Orokorraren barruan sartutako Madrilgo berreraikuntzako bulego teknikotik, hirigintzako planteamenduen eragile izan zirenak.

Arkitekto batzuk ihes egin behar izan zuten beren bizitza salbatu ala bizibidea beren lanaz irabazi ahal izateko. Kasurik ezagunenak gogoratuko ditugu ondoren: Tomas Bilbao, Secundino Zuazo, Paulo Zabalo, Joan Madariaga, Martin Dominguez Esteban, Antonio Araluze, Jabier Yarnoz eta abar. Urteetan aurrera zihoan Pedro Guimón, euskal nazionalista ezaguna, bazterturik eta ezinbesteko langabezian gelditu zen.

Kulturaren beste alor batzuetan bezala, frankismo aldiko arkitektura 50eko hamarkadaren azken urteetan egin daitekeen lerro-banatzaile batek markaturiko bi alditan zati daiteke.

40ko aldia eta 50eko aldia. Gerraren ondorengo lehen bi hamarkadetan estilo nazionala gailendu zen. Estilo arrazionalistari aberri gabea izatea egotzi zitzaion; eta Mugimendu Nazionala gogo biziz onartu zuten pentsalariak eta kritikariak arduratu ziren Espainiako garai inperial eta loriatsuetako arkitekto eta arkitekturak goraipatzeaz, utopikotasun atzerakoi baten eredua, izan ere, etorkizunean kokatzen baitzen iraganean baino gehiago, «Austriatako arkitekturan (El Escorial) jartzen zen pentsamendua, eta zenbaitetan gainera, Villanuevaren monumentaltasun bilduagoa onartu ere egiten zen».[6]

Halakoa izan zen ideologia haren inposaketa, non ezinezkoa zen beronengan itsatsi gabe geratzea, eta eraikuntza-arte horretako maisu ospetsuenetako batzuk beren aurreko estiloa eraldatu beharrean gertatu ziren, erraldoitasun horretan egokitzeko:

• Pedro Muguruza (Valle de los Caídos),
• Luis Gutierrez Soto (Aire Ministerioa),
• Secundino Zuazo (Ministerio Berriak),
• Luis Moya (Gijóngo Lanbide Unibertsitatea).

Estiloari dagokionez, irakasbide handikoa da, esaterako, une hartako Aireko Ministerioaren (Madril) eraikin enblematikoaren historia; hamar urte beranduago proiektua egin eta bukatu ondoren, bere egilea jada damuturik baitzegoen eraikuntzaz.[7]

Antzeko zerbait esan daiteke Luis Moya arkitektoaren Gijongo Unibertsitate Laboral deigarriari buruz, bere diseinugilea ez baitzen, berorren sustatzaile zen Jose Antonio Girón falangista bezain pozik gelditu.

Egia da arkitektura historizista eta anakroniko hura, mintzaira klasizista eta material nobleen erabilerarekin eraikuntza ofizialetara mugatzen zela bereziki; pribatuetarako, garrantzi gutxiagoko eraikinetan edo eskualde edo baserri izaera zuten proiektuetan, aldiz, arrazionaltasunik gabekoa ez zen tipismo folkloriko bat hartzen zen. Estimazioa merezi duena da 1943tik aurrera estatu mailan «Suntsituriko Lurraldeak» izenburua zuen erakundearen bitartez, Fernández del Amo eta beste arkitekto batzuk lantzen joan ziren lana.

Emaitza, beraz, heterogeneoa da, estilo nazional horretatik urrun dagoena, guztientzako estilo izatea lortu ez zuena. Hortik datorrena da garai hartan arkitekto gazte esaten zitzaien haiengan sortu zen nahasmendu orokorra, jarraitu beharreko bidearekiko egoera deseroso batean uzten zituena, geroztik idatzitako Oroitzapenak izeneko liburuek aditzera ematen duenez.

Gure Baskoniari helduz, jada 50eko hamarkadan ondo sarturik, Madrilek Sindikatuen Egoitzako (Francisco Cabrero eta Rafael Aburto arkitek.) modernismo neurritsua harrokeriaz erakusten duenean, 30eko hamarkadako arrazionalismoa hasi zen berreskuratzen Euskal Herrian, gutxi gorabeherako tonu hibrido batekin, edo, nolanahi ere, ezaugarri bereziak zituen modernismo batekin. Gogora dezagun, ezer baino lehen, maisu zaharretako batzuek ez dutela arrazionalismo soilera itzultzea arbuiatzen.

Eibarko Coliseo Zineman (1947) fatxadako soiltasuna berreskuratu zuen, nahiz eta barrualdean Art Déco-ren (dekorazio-arte) oroitzapenak gorde zituen. Dena den, kanpoko itxuraz klasizismo modernoa da. Zorionez, sasoi onean zahartu den eraikuntza honek, laster egitekoa duela dirudien zaharberritzea merezi du.

Titulazioak 40ko hamarkadan jaso zituzten arkitektoen artean, Euskal Herrian badira arkitektura historizistatik urruntzen saiatu ziren batzuk, lana nola Manuel Inazio Galindez, Eugenio Mª Aginaga eta Frantzisko Jabier Saenz de Oiza.

Manuel Inazio Galindez (1892-1980), Rikardo Bastidaren ikaslea, eklektiko bat izan zen eta une hartako sona handiko izenen eragina –Rucabado, Smith, Palacio– bereganatu zuen; modernismo manierista eta erregionalista joera azaldu zitzaion bere lehenengo lan eta eraikinetan:

• Bilboko familiabakarreko etxebizitzetan.

Hormigoiaren teknika onartuz gero, tokian tokiko tradizioen itzalak ezer gutxi zezakeela jakinaren gainean zegoelarik, soiltasun arrazionalistaren hizkera aukeratu zuen argi eta garbi Errepublikako urteetan.

Orduko emaitzen artean aipatzekoak dira:

• La Equitativa seguru-etxearen eraikina, 1934an, bere proiekturik adierazkorrena, beronen soiltasunarengatik eta ertzeko dorrea eta eraikin osoaren paramentu biluziaren arteko kontrastea dela eta, gaur egun oraindik ere begirada erakartzen du.

Jarraian etorri ziren itxura ederrean zahartu diren beste lan handi batzuk, esaterako:

• La Aurora Polar deritzon seguru-etxea plaza eliptikoan dagoena (1934-35). Galindezek eraikin honetan bolumenen giltzadura bikain bat lortu zuen, masa kurbatuak bitarteko, alboetako gorputzen fatxada lauak, fatxada nagusiko bloke ahurretan sartuz, horrela multzoaren masa itxura leundu, eta granitozko basamendu berdearen (bi solairutan) eta gaineko sei solairu zurien artean kontrastea sortuz.
• Gardoki kaleko Iberdueroren eraikinak antzeko konposaketa du.

Bikainetan bikain dira, halaber:

• Bailen Dorrea (1940), oinplano karratua eta garaieraz hamar metro dituena;
• Banco Hispanoamericanoaren eraikina, Galtzara Nagusian dagoena;
• itsasadarretik gertu dagoen Aznar ontzi-enpresaren eraikina, oihartzun eklektikoak sumatzen bazaizkio ere, adreilua egoki erabiliz egina;[8]
• Galtzara Nagusiko 56ko etxebizitzen eraikina (1954-57), inolako apainketarik gabea da eta ertz biribilduak, konposaketa polita duena adreiluaren erabileraren kontrastean, itxituren, terrazen eta kareztatutako hainbat alderen zuritasunarekin jokatuz;
• Elkano kaleko Galindezen etxebizitza multzoak (1958), Felix Iñiguez Onzoñorekin elkarlanean eginak, adreilu prentsatuz eginiko fatxada dotore bat du.
• Solokoetxeko udal langileen etxebizitzak.

Galindezek zentzu estetiko handia izan zuen fatxadak proposatzerakoan, bistako adreilu gorriak elkartzen maisuki jardunda, ingurunean bertakotze zentzu finez, halako itxitura kromatikoak bitarteko balkoi zuri toldodunak irekita, argia eta eguzkia bilatuz.[9]

Duela gutxi desagertua izatea da monografia bat eskaintzeko arrazoia, Eugenio Aginaga (1910-2002) donostiar arkitekto berezi honen bizitza eta obra gogoratzeko aukera emango diguna. Lan nagusiak egin ziren garaiagatik, gerraosteko belaunaldian erosoago daudelarik.

Gutierrez Sotorekin egin zuen bere lehenengo lana, eta modernitateko aurrelariekin zuen ahaidetasungatik –J.M. Aizpuruaren lehengusua baitzen eta Txurrukaren koinatua– nahiz bere belaunaldikoen joera berekoa izateagatik –1934an titulatu baitzen– arrazionalismo aldera jo beharra zuen. Baina berea ez zen errotikako arrazionalismoa izan. Aginagaren lanen komentaristek ez dute beraganako goraipamenik ezkutatzen, modernismoaren aurrean jarrera fundamentalistetan ez erortzeko nolako askatasunez jokatu zuen ikusita. Hala ere, bazekien bere bezeroenganako erantzukizunez eklektikotasunez janzten.

Eugenioren lanik aipagarrienak:

• Sollube etxea (Ategorrieta 53, Donostia), berezia eta harridura eragiten duen lana da, familia ugari batentzat antolaturikoa. Urte horietan arrunt ziren gainerako etxeetatik hainbat gauzengatik bereizten da: estalki makurra eta isurialde bakarrekoa, etxebizitzaren antolaketa eta eraikinaren bolumena; honek barruko antolaketa alboetako fatxadatan adierazten du, fatxada nagusia berriz lau solairutan banatzen da balkoi eta terraza mailakatu ederrez.
• Galeako Golf Elkartea (Getxo) (1963-64). Eraikin horretan argi agertzen da Aginagak bazekiela egoki iruditzen zitzaionean ingeles estiloko formak hartzen.

Arkitekturan modu berean agertu zen arrazionalismoa Arabako lurraldean.

Gasteizen honako hauek diseinatu zituen:

• Goya gasolindegia (Florida Parkean)
• eta San Antonio kaleko 39. eraikina.

Honek diseinatu zituenak dira:

• hiru kaletara ematen duen etxebizitza multzo eder bat, Floridako Ibilbide 1-3an (1968-71)
• eta kristalezko fatxada multzo bat Eduardo Dato kaleko 11n, Migel Miegen lankidetzan egina.

Paulo Zabalo donostiarraren –Lezako Sendategia (1935) – eta Joan Madariaga bilbotarraren obrak erbestealdi luzea jasan zutenen taldean gogoratu beharko dira.

Proiektugile eta eraikitzaile bezala egindako ibilbide luze eta oparoagatik merezi du Frantzisko Jabier Saenz de Oizak (1918-2000), oraintsu zendu denak, bere izena azpimarratzea. Kasedan (Nafarroan) jaioa zen, eta USAra (1948-49) bidaiatu ahal izan zuen San Fernando Arte Ederretako beka bati esker.

Arantzazuko Basilika. Laster gainditu zituen Saenz de Oizak historikotasunak Arantzazuko basilika berrian, garai hartako eliz hierarkiarengan akademizismoaren kontinuismoari loturiko kontzientzientzat aldaba-hots izan zena.[10]

Madrilen kokatu zelarik, Euskal Herritik kanpo burutu zituen bere obrak Saenz de Oizak, arrazionalismo ortodoxotik baino espresionismotik gertuago zegoen bidetik, bizitasun lazgarriz zamaturiko organizismo aldera eginez.

• Dorre Zuriak (1960-1968). Hauetan, adibidez, Le Corbusierrengandik urrundu zen Oiza, eraiki zituen teilatu-lorategian natura bilatzerakoan eta ikusten den hormigoiaren erabilerari forma original iradokitzaileak emanerakoan. Beranduago, mendearen azken hamarkadetan, Corten altzairuaren erabilerari originaltasun formal berbera ematen asmatu zuen.

Baskoniatik kanpo, bidezkoa den mirespen orokor bat irabazi du Saenz de Oizak − gure garaiko arkitekto espainiarren artean, berari buruzko bibliografia ugarienetako bat da− punta-puntako lanengatik, besteak beste:

• Madrilgo BBVAren Eraikina,
• Santanderko Jaialdietarako Jauregia.

Euskal Herriak honako hauek zor dizkio:

• familiabakarreko etxebizitza bat Duranan (Araba).[11]

Arantzazuko Basilikak modernotasunerantz agertu zuen irekitasun neurritsuak haustura eragin zuen erlijiozko arkitekturan, euskal apaizterian nahi zen leialtasun tradizioaren ikusmolde zaharkituan. Baina, Euskal Herrian 60ko hamarkada hasi aurretik eraiki ziren eliza moderno batzuen egileak ez ziren Euskal Herriko arkitektoak izan.

Aingeruen Santa Maria. Gasteizen Jabier Carvajal eta Jose Mª Garcia Paredesek eraiki zuten Aingeruen Santa Maria Parrokia (1958). Libre zegoen lurzorura egokitu beharrak iradoki zuen habeartearen oinplano triangeluarra. Honi, beste angeluzuzeneko habearte bat erantsi zitzaion, estua eta luzea, sakramentuaren aldarea, aitorlekuak eta bataiategia hartzen zituena. Adreiluz eraikitako hormak eta zurezko sabaia metalezko egitura baten gainean ezarririk daude, beltzez margoturik eta bistan, ezkutatu gabe direlarik.

Andre Mariaren Koroapena. Garai horretan bertan, Migel Fisacek Arabako hiriburuan bertan eraiki zuen Andre Mariaren Koroapena eliza (1958-59), berak horma dinamikoa zeritzona erabili zuelarik: horma baodun baten aurrean absidearen saihetsean dauden bao ikusezinetatik datorren zehar-argiz argiztatzen den horma itsu baten arteko kontrastea. Elizaren arauekiko beti irekirik den Migel Fisacek aurrera egin zuen garapenean, bere eginahal espresionistak utzi eta Vatikanoko II.a Kontzilioaren irizpideen araberako sakratutasunaren oroitzapena bilaturik.

Hirurogeiko hamarkadan, irudimen sortzailez jantzirik eta gizarteko kontzientzia bizia zuen komisio-emaileen eskakizunei erantzun beharraz jabetzen ziren arkitekto-belaunaldi bat agertu zen, besteak beste, Luis Peña Gantxegi, Juan Daniel Fullaondo, Rufino Basañez, Jesus Rafael Basterretxea eta Felix Iñigez Onzoño. Talde honen zeregina XX. mendearen azken laurdenean garatu zen, batez ere, eta honetaz hurrengo atalean arduratuko gara.

Hemen ez dagokigu atzerriratu beharrean gertatu ziren euskal herritar musikariez hitz egitea, musikak bere behin-behineko ertilari eszenografiko plastikoekin izan zuen lotura zela eta, ezin utziko dugu aipatu gabe 36ko Euskal Herriko musikaren egoera, eta batez ere folklorean gertatu zen kultur etena.

Mugimendu koreografiko bikain bat garatu zen mendearen lehen herenean, eta bereziki Errepublikaren urteetan. Herri askotan dantza taldeak sortu ziren. Segundo Olaetak baleta lantzen zuen talde bat sortu zuen Gernikan, eta arrakastaz jardun zuten Euskal Herriko hainbat tokitan. Elai-Alai izenez bataiaturik gelditu zen taldea 1931n Lekeition emandako ekitaldi baten ondoren.

Saski-Naski izeneko beste talde bat Donostian sortu zen. Bigarren Euskal Astean, 1928ko udan, izan ziren talde honen lehen emankizunak. Gero, Paristik itzuli bat egin, eta Hirugarren Euskal Astean jardun zuen 1929an.

Bilbon eratutako Oldargi taldeak, elkarrizketak onartzen zituen bere koadro eszenikoetan. Hauetan, apaintzaile gisa lagundu zuten Gezala, Ginea, Uzelai, Losada eta Renteria margolariek. Bilbon egindako ekitaldi batzuen ondoren, taldea Madrilera eta Parisera joan zen. Euskal kulturaren zabalkunde-giro horren gainera bota zuen erauntsia, hain zuzen ere, ertilari plastiko askoren lanarekin loturik zegoen ekimen horren gainera, «aberriaren batasun sakratuaren» aurkako erasotzat uler daitekeen guztiarekin bukatzeko helburua zuen erregimenak.

Frankismo garaian atzerriratzera behartutako Euskal Herriko artistek izan zuten zorteari buruzko ibilaldi panoramiko batek halako patu-aldaki batzuk eskaintzen ditu, betiere, kontutan hartuta ezinbestekoa zela antolamendu batekin azaltzea, zergatien eta arrazoien aniztasuna, protagonisten adina, beraien erbesteak iraun duen denbora eta beraien gaitasun sortzaileari eusteko izan zituzten erraztasunak. Modu honetan taldetan bereiz genitzake.

Ez ziren gutxi izan zorigaiztoko aldi horretan atzerrian zebiltzanak, eta gerrak eta gerraosteak aberrirako itzuleraz pentsatzea galarazi ziotenak.

Anjel Cabanas Oteiza (-1964) buhame izengoitia egiaz irabazia zuen margolari gipuzkoarra zen, hispanoamerikar herrialdeetara 20 bidaia baino gehiago egina baitzen 20ko hamarkada inguruan, batez ere Buenos Airesera, salmentetan arrakasta zuela-eta oihalak erakustera.

Jose Artetxek egin eta «La Voz de España» zeritzonak (1948ko urriaren 27an) argitaratu zuen elkarrizketa batean, Amerikako lurretan jada 20 erakusketa eginak zituela adierazi zuen, «beti salmentetan arrakasta lortuz, han euskal giroko margolanen zale amorratuak baitira».

Badirudi Cabanasen arrakasta izan zela Nikolas Mujika (1887-1948), beronen eredua imitatzera bultzatu zuena: Euskal Herriko paisaiak margotu, Atlantikoa zeharkatu eta beti emaitza onak lortu. Madrilgo Erakusketa Nazionaletan parte hartua zen 1926an eta 1932an, lan hauekin:

• Udazkeneko eguzkia,
• Gipuzkoa eta
• Errezil.

Baina, bai berak eta baita Cabanas Oteizak ere, beraien erakusketarik bikainenak amerikar lurretan egin zituzten, modu honetara beren lurretik urrun bizi ziren euskal herritarren bihotzak alaituz. Horregatik, –dio Flores Kaperotxipik– egunen batean bi paisajista hauen ekoizpenaren zatirik handiena bildu nahiko bagenu, Amerikako errepublika ia guztiak ibili beharko genituzke.

Jose Benito Bikandi (1896-1958) ondarrutar hau, gure beste ertilari ibiltarietako bat da, lur arrotzetan barrena ibili zale eta herrimin etengabekoaz beterik bizitzea laket zaien euskal herritar horietako bat. Artista goiztiarra izan zen. Parisen egona zen 14 urterekin; Bilbon erakusketa bat antolatu zioten 16rekin eta Arte eta Lanbideen Eskolan sartzeko aukera izan zuen margogintza eta zeramika espezialitatean. Euskal Herriko Artisten Elkartean sartu eta bere erakusketekin arrakasta lortu zuen.

Bizkaiko Foru Aldundiak lau urterako pentsio bat eman zion 1920an, Madril, Paris, Erroma eta Europako beste lurralde batzuetara bidaiatu eta bertan ikasteko aukera eskaini zion laguntza. Argentinan bizi ziren bere senideek errepublika hartara deiturik, bertara joan zen (1925), han kokatu, bertan argentinar herritartasuna hartu, eta bertan burutu zuena izan zen bere obra ia guztia.

Buenos Airesko Witcomb aretoan erakutsi zituen 1926an. Parisen Francisco Durriorekin ikasi zuen zeramikaren artea irakasten jardun zuen, eta ostera egindako erakusketetan karguak eta sariak eskuratu zituen. Bikandi izango da ziur asko –Kaperotxipiren arabera– euskal kolonia hain ugaria den Hegoamerikako herrialde hartako Euskal Herriko ertilaririk ezagunena.

Bikandik Euskal Herriko artisten erakusketa batean parte hartu zuen 1943an Montevideon. Erbesteko Eusko Jaurlaritzaren Ordezkaritzaren ideia izan zen. Bikandik Euskal Herriko artisten lanik esanguratsuenak biltzea lortu zuen; hauetariko asko Argentinan bizi ziren, baina Euskal Herritik ere askok bidali zituen beren lanak.

Atlantikoaren alde honetan apenas ezagutzen den Bikandi. Baina bidaia batzuk egin zituen Espainiara bere lanen erakusketak egiteko. Madrilgo bigarren Bienal Hispanoamerikarrean hainbat oihal izan zituen erakusgai:

• Zezenen entzierroa,
• Arrantzuntzia, eta
• Zuberoako Maskarada.

Berriro bidaiatu zuen Espainia eta Frantziara 1953an, eta segidako urtean Buenos Airesen Bigarren Saria irabazi zuen bere Lezoko Santo Kristoarekin.

Han hil zen 1958an, bere bigarren aberrian.

Arrantzale-portu ezagun batean jaioa zen, eta bere gaiak itsasoaren eta arrainen, Ondarroako kaiaren eta auzuneetan, arrantzale-jendeen herri inguruetan dabiltza.

Margolari bezala, bere ausardia eta pertsonalismoagatik Zuloagaren ikasle dirudi Bikandik. Juan de la Encinak «margolari zakarra» izendatu zuen 1925ean, eta zakarkeria horrek bizitza guztian zehar lagundu zion.[12] Paleta beroa du, marrazkia bikaina, zakarra eta ez da batere fina; pintzelada oso askea, laburra eta azkarra, inpresionismoaren oinordeko; bere koloreak fauvisten eta espresionisten oroiterazleak dira, halako modez, non bere konposaketetan hain analitikoa izan ez balitz, Van Goghen ondorengo zuzena emango lukeen.

Jorge Oteiza eskulturagileaz eta bere bizitza luzean zehar Baskonian garatu zuen lanaz geroago hitz egin beharko dugu. Hemen, Frankoren Altxamendua baino urtebete lehenago Ameriketako lurraldera joan zela gogoratzea interesatzen zaigu. Egindako lan batzuk Buenos Airesen eta Txilen erakutsi zituen, eta aldi batez irakaskuntzan jardun zuen Argentinako hiriburuan.

Handik Kolonbiara igaro zen (1942) zeramikaren irakaskuntza ofiziala antolatzera. Bogotan idatzi zuen Gerraosteko arte berriari buruz Amerikako ertilariei idatzitako karta sonatua Revista de la Universidad de Popayán, eta hitzaldiak egin zituen.

Quitora igarota Estetika Objektiboari buruzko Txosten bat eta bere Estatu megalitikoei buruzko ikerketa Amerikan izenekoa aldarrikatu zuen Kultur Etxean.

Peruko Trujillon, zeramika ikastaro bat eman zuen Ingeniaritza Eskolan, eta Arte berri baten sorrerari buruzko beste bat Unibertsitatean.

Udako ikastaroak eman zituen Liman eta eskulturagile, margolari eta arkitektoekin Espacio izeneko esperimentazio-taldea sortu zuen.

Buenos Airesera itzuli zen 1948an, eta Cabalgata aldizkarian eskultura berriari buruzko bere ideiak argitaratu zituen. Urte bereko abuztuan behin betirako itzuli zen Euskal Herrira.

Tarte honetan, atzerritik garaiz eta lanbidea berreskuratzeko ahalmenarekin etorri ez ziren Euskal Herriko ertilari haiez arituko gara. Batzuk, beren bizitza berreraikitzean pentsatzeko betarik gabe eraman zituen heriotzak; besteak, diktadurak irauten zuen bitartean ez itzultzeko erabakia hartua zuten; azkenik, beste batzuek izan zuten herrialde hartzaileetan kokatzeko zortea, zorioneko adierazpenarekin esaten den bezala, hauen abegiagatik atzerria urrutiko herri bihurtu baitzen.

Arkitektoen artean, Madrilgo Zahara Kafetegiaren diseinuan Zuazoren lankide izan eta Le Corbusierrekin harremanak izan zituen Martin Domingez, 1940ko otsailaren 24an, Ministroaren Agindu batek izendaturik garbitutako bat izan zen: «bere jardueran erabateko etenaldia, publikoa nahiz pribatua lurralde nazional osoan, bere jabegoetan eta babes-lurretan».[13] Bere egunak Kuban eta AEBetan erbesteraturik eman zituen.

Tomas Bilbao (1890-1954), hogeiko hamarkadan Bilboko auzoetan herri-etxebizitzen eraikuntzagatik nabarmendu zen.

Lehen eraikin horietan Deco Artearekiko sentibera azaldu zen, eta estilo horretan diseinatu zituen:

• Bizkaiko Labe Garaien pabilioia Bartzelonako Erakusketarako (1929).
• Bere Solokoetxeko etxebizitzetan, irizpide gutiz arrazionalista baten aldera garatu zen Gropiusek «sentimenduzko dardara» izendapenarekin iraindu zituen adabaki apaingarriak kendu nahi zituenez. Berak, «moral modu bat, etika bat» bezala barneratu zuen arrazionalismoa.

Tomas Bilbao, Eusko Abertzale Ekintza (EAE) alderdiaren sortzailetako bat izan zen, eta, 1931ko hauteskundeen ondorenean, Bilboko Alkateorde. Politikan, noblezia handi bat, nazionalismo neurritsu bat eta iraultzaren aurkako sozialismo bat erakutsiz sartu zen. Negrínen Gobernuko Ministro izendatu zuten 36ko zurrunbilo politikoak arrastan hartuta, Irujo ordezkatuz. Iparraldera joan zen, Donibane Lohitzunera EAEren lerroetan berarekin militante izan zen Rikardo Arruerekin iritsi zen. Frantziako inbaditzaile alemanetatik ihesi, Mexikora joango zen (1942), eta bertan lan dezente egin zuen, zoritxarrez hauei buruzko inolako dokumentaziorik gelditu ez bada ere. Eusko Jaurlaritzako Kultura Batzordeko kide izan zen Mexikon, eta bertan hil zen 1954an, moral mailan pertsona oso noblea, profesionalki oso jantzia eta modernitatera irekitako sentiberatasuna zuen pertsona baten oroitzapena utzita.[14]

Sekula itzuli ezin, edo nahi izan ez zuten Euskal Herriko ertilarien artean dago lehen ere hitz egin dugun Leon Barrenetxea eskulturagilea ere. Emakume frantses batekin ezkondurik Parisen kokatu zen, eta lekualdaketa honen ondorioz bere lanbidea utzi egin zuen. Madrilgo bere etxean eta estudioan lapurreta egin zioten, bertan zeukan guztia eramanez. Leon 1947an hil zen. Urte askoren gorde zuen Parisen, bere semeak aitaren lanen eta beronek merezi izan zituen kritikei buruzko txostena.

Euskal Herriko ertilaririk garrantzitsuena, izan zen zalantzarik gabe, bere egunak atzerrian amaitu zituen Aurelio Arteta. Lehen ere aipatua dugu zein obra garrantzitsu burutu zuen bere lurrean 36a baino lehenago. Gerra biztu zenean, Valentziara joan zen Arteta; eta handik Frantzia aldera lekualdatu zen; eta triptiko moduan asmatu zituen hiru oihalak margotu zituen Miarritzen (lehenago aipaturikoak), ertilariak gerraren trauma izugarria jasaten ari zen egunetan egin zituenak:

• gudariaren heriotza armak eskuan dituela,
• larri zauritu eta hildako amatasuna, bularrean haurtxoa duela, zeruan makina txikitzaileak burrunban dabiltzan bitartean; halako ankerkeria baten aurrean ulu dagian zakur bat kexuka ageri da. Den-dena margo arre eta gris batean barrendurik,
• atzerriratzera, ihesi doazen itsasontziak, agurraren besarkada, azkeneko musua emateko gora jasotako haurtzaroa, inola ere ulergarria ez den banaketari zaion izu eta minaz hunkituriko nerabetasuna.

Artetak Mexikora egin zuen ihes, eta bertan hil zen errepideko istripu zorigaiztoko batean. Indalezio Prietok berri nekrologiko bat eskaini zion 1940ko azaroaren 12an. Bertan, Euskal Herriko margolariaren obra «mexikarra» laburbiltzen zuen, errepikatzea merezi duten hitz batzuekin:

«Artetak Mexikon hiru oihal handi margotu zituen euskal herritar jator-jatorrak: erromeria mendian, eskusoinua eta panderoaz alaiturik; aurreskua –milaka urteko dantza, erdi gerrakoa, erdi adeitsua– herriko pertsonaia adierazgarrienak izaera egokiz marrazteko balio izan diolarik, hala nola, txistularia, alkatea, apaiza eta mikeletea, aurreskularia eta honek bere arintasunaren omena eskaintzen dion neska. Inor ez litzateke gauza izango, jatorriz misterioan galtzeraino urrutiratzen den arraza berezi honen arimako distirak, halako zehaztasun harrigarriz oihalera eramateko. Baina Artetak Mexikon margotu dituen margolanen artean gorenekoa, Carlos Prietoren emazte eta seme-alaben erretratua da dudarik gabe. Artetak Mexikon liluratu nahi zuen. Amelia Solorzano de Cardenas anderearen erretratua bukatzea espero zuen. Paradoxa da gero –zioen– ni margolarien herrialde honetara etorri izana margotzera».

Aurreko orrietan hitz egin dugu Julian Tellaetxe margolari bergararraren lanari buruz; margotzen hasi zenetik, erabilitako gaiengatik eta bere estiloagatik ezagun egin zen hark eginiko obra. Julian 52 urteren heldutasun betean zegoen, eta Euskal Pizkundeko bere erakusketen bidez, Aitzol eta euskal Nazionalismoko kultur inguruarekin harremanak erraztuak zituen, Altxamendu militarrak ustekabean harrapatu zuenean. Armada Gipuzkoara gerturatu zenean Euskadi utzi behar izan zuen. Parisen, Eusko Jaurlaritzako Kultura Ministerioak frantses hiriburuko Luxenburgoko Museoan zeuden Bilboko Museoko koadroen zainketa agindu zion Uzelairekin batera. Erraza izango zitzaion Parisera ohitzea, emakume frantses batekin ezkonduta baitzegoen.

Manuel Sotak, Eresoinka taldearen ekitaldietako ardura artistiko batzuk bere esku utzi zizkion.

• Brankak estanparako dekoratuak margotu zituen, egitarauetan Depenak izenburuarekin agertzen direnak. Azkueren aburuz, «talka saihestearren, txalupa baten brankara datorrenari zuzenduriko oihuak» adierazi nahi zituen.

Alemaniarren armadak Frantzia hartu zuenean, Perura joatea erabaki zuen Tellaetxek, bere seme bat hantxe bizi baitzen. Ez zen erosoa eta alaia izan Tellaetxeren bizitza Liman. Zorionez, Peruko bankan lehendakari zen Orbegozo jaun baten babesa aurkitu zuen. Berak nahi bezala bizitu eta margotu ahal izateko, norbaitek Cuzcoar pinturaren Eraberritzaile izendapena lortu zion, Bilbon ikasitako teknika zuen hau. Peruko aldi horretako bere margolanak, paisaiak nahiz erretratuak, Parisera bidaltzen ahalegintzen zen. Liman itsas txokoak eta erretratuak margotzen jarraitu zuen, nahiz eta hauen kalitatea, agidanean, bere aurreko margolanen mailara ez ziren iritsi. Tellaetxe hil zenean, artean baziren Parisen gordeak berrogeiren bat koadro. Erbesteko Euskal Gobernua ertilariaren familiari itzultzen ahalegindu zen, beraren zaintzan gelditu ziren lan hauek.

Jose Leon Kruzalegi (1895-1969) bizkaitarra ez da Tellaetxe bezain ezaguna. Mundakan jaioa eta Ingalaterran hezia izan zen, lehen marrazki irakaspenak Liverpooleko Institutu Katolikoan hartzeko. Ikasketak Bilbon eta Madrilen osatzeko aberrira itzuli zen. Hiribilduan, 1933an talde-erakusketa bat antolatu zuen erakundea, dagoeneko aipatu duguna, Arte-Batasuna izeneko taldea sortu zuen beste artista gazte batzuekin

Ameriketara egindako lekualdaketak bere bizitza egiazki emankor bihurtu zuen ertilariren adibidea da Kruzalegi. Madrilen Telefonika Konpainian lanpostu bat lortu zuen, eta han harrapatu zuen ustekabean gerra zibilaren leherketak. Bilbora itzultzen saiatu zen, baina azkenik Frantziatik erbesterako bidea hautatu zuen bere emazte eta seme-alabekin. Argentinako Errepublikan kokatu zen eta bertan Euskal Herriko artearen aldeko kultur ekintza garrantzitsuak hedatu zituen. Buenos Aires eta Mexikoko Eusko Deia egunkariaren, Gernika aldizkariaren eta beste eusko argitaraldi batzuetan laguntzaile izan zen. Buenos Airestik, arrazoi artistikoak zirela eta Frantziara abiatu, Parisen aldi bat igaro, eta Argentinara itzuli zen Euskal Herriko artea sustatzen jarraitzeko.

Hizlari bikaina zen, entretenigarri eta azkarra, eta entzuleriak atsegin handiz entzuten zuen. Arte kritikari eta literatura-idazle bezala, interesa piztu zuen, eta literatura eta arte maitaleen aldetik oso irakurria izan zen. Lan ugari argitaratu zituen, Argentina eta Mexikoko euskal aldizkarietan bereziki. Nazioko talde erakusketetan eta erakusketa pertsonaletan parte hartu zuen. Eta arrakasta handia lortu zuen 1950ean Buenos Airesko Riel Galeriako euskal paisaien erakusketan. 1952an. Laurak Bat Euskal Zentroaren sorreraren 75. urteurrena zela eta, erakusketa bikain bat antolatu zuen, Euskal Herriko margogintzako izenik ospetsuenak bilduta. Hitzaldi interesgarri batekin eman zien hasiera ekitaldiei.

Aberrira itzultzeko hainbat bidaia egina izanagatik, atzerriraturiko taldetzat har daitekeen beste ertilari bat dugu Joan Aranoa (1901-1973). Bilbon jaio eta Arte eta Lanbideen Eskolako ikasle izan zen, lanik onenak inspiratu zizkion erlijioa fede sakon eta benetakoz bizi izan zuen. Parisen eta Italian osatu zuen bere prestakuntza. Esperientzia haietatik, Cezannen aldera gelditu zitzaion planoen bidezko sendotasuna, bolumetrietan eta pertsonaietan idealizatze joeraren halako lehentasunezko gustu bat.

Euskal Herriko Artisten Elkartean erakutsi zituen bere lehenengo lanak, eta laster lortu zuen elizetan eta hauetatik kanpo horma-pinturen eskarientzako adinako ospea. Gerra zibilak Madrilen harrapatu zuen, Secundino Zuazo arkitektoak Errekoleto Frontoirako eta Ministerio Berrietako horma-pinturetako margolan freskoak eskatuak zizkionean.

Badirudi Zuazagoitiarekin zuen adiskidetasunak saihestu zuela FAIko anarkista talde batek fusilatua izatetik. Bartzelonatik Frantziara igaro (1936 irailean), eta bere familiarekin Baionan elkartzea lortu zuen. Donibane Lohitzunen aurkitu zuen Secundino Zuazori gaur egun New Yorken den erretratua egingo zion. Frantzian margotzen jarraitu zuen, eta Parisen jarri zuen erakusgai bere laugarren Gurutze Bidea (Garzia-Urtiaga Bilduma, Mexiko).

Parisen, zenbait erretratu margotu eta Jacques Maritain filosofoaren erretraturako zirriborroak egin zituen.

Hantxe bizitu zen mundu gerrak beste bizileku batzuk bilatzera behartzen duen bitartean. Behin baino gehiagotan Espainian sartu zen eta hainbat obra egitea lortu, besteak beste, Aurora Polar-erako apainketa, oihalean egina urrezko hondoaren gainean (Bilbo).

Azkenik, Argentinara joatea erabaki zuen. Bidaian ezagutu zuen Elias Urkullo, laguntza eraginkorra emango dion gizon dirudun eta eskuzabala. Honi buruzko esker onezko oroitzapena gorde zuen Aranoak, halaber, bere atzerri berrian lagunduko dion Jose Antonio Lauburu jesuita ezagunarena. Argentinan kokaturik, Buenos Airesen bere Gurutze Bideko zenbait egonaldi jarri zituen erakusgai, eta Montevideon (1943).

Aranoaren margolanen bilakaera nabarmen azaltzen da. Gaztaroko Cezannetar etapa hartatik, aldi manierista bat azpimarra daiteke, non irudiek astuntasuna galdu eta bere paleta tonu hotz eta hil samar gutxi batzuetara murrizturik, apur bat malenkoniatsuak diren gaiei ukitu paregabea ematen zien; gerora aldi sintetiko eta ausartago baterantz jo zuen, ia lirikora, bolumenak desagertu eta marrazketari eman zion lehentasuna, espresionista esan daitekeen mintzaera batean tonu kontraste biziak bilatuz.

Krisialdi bati buruz hitz egin zuen ertilariak, aldi horretan margogintzan bizitu zuen horretaz. Bere bosgarren Gurutze Bidearen aldia da, gerora sakabanatu egin zenarena −gaur egun zati bat dago Madrilen, Bilbon beste bat. Hiri askotan erakutsi zituen bere margolanak. Sail honek nolako sentipena sortu zion kontatzen du Flores Kaperotxipik bere Arte vasco liburuan, Buenos Airesko Witcomb galerian erakutsi zuenean eta Denak Bat-ek antolaturiko Mar de Platako Kasinoan egin zen beste erakusketan.

Aranoak Argentinako hiriburu ikaragarri hartatik ihes egin zuen, eta Olivosen kokatu, Buenos Airesko aldirietako herri batean. Larriki gaixotu zen 1948an. Bere bosgarren Gurutze Bidea New Yorkera eraman zen. Bilbo eta Bermeora itzuli zen 1951an; Ertzilla Dorrean itxi, eta bere lan batzuk erakutsi zituen:

• bodegoiak,
• amatasunak,
• Andra Mariak.

Gure iritziz, Euskal Herriko pinturaren maisu handitzat sagaratzen duten obra zoragarriak dira. Ordutik, behin baino gehiagotan igaro zuen Atlantikoa leku ezberdinetan antolatzen zizkioten erakusketen atzetik, 1973an Argentinako Olivosko bere bizilekuan hil zen arte.

“Amonatxoaren ipuina”, Kaperotxipi.

Itzultzeko aukera izan, baina «diktadorea bizi zen artean» itzuli nahi izan ez zuen artista izan zen Maurizio Flores Kaperotxipi (1901-1997), kronikari ezagun –kronikari eta historialari oso atsegingarria, gainera– XX. mendeko Euskal Herriko pinturari buruzkoan. Errepublikako urteetan euskal prentsan argitaratzen zituen artikuluez gain, Kaperotxipiri bi liburu zor zaizkio −Pintores vascos y no vascos eta Arte vasco−, Buenos Airesko EKINek argitaratuak.

Zarautzen jaio zen, eta Villahermosako Dukeen pentsio-laguntzak Madrilen Lopez Mezquitarekin luzez ikasteko aukera eman zion. Parisen ere bizitu zen aldi batez Montes Iturriozekin batera, eta Olasagasti eta Cabanas Erauskinekin berriz, Italiara joan zen. Gerora, bere lurraldera itzulirik, Ertilari Berrien Erakusketetan sariak bat bestearen atzetik irabazi zituen. Erakusketak egiten eta lanak saltzen hasi zen. Salmenta baten emaitzari esker Buenos Aires eta Mexikora bidaiatu zuen, bere koadroak ezagutzera eman eta arrakasta handia lortuz. Euskal Herrira itzuli eta Elgetan ezarri zuen bere estudioa. Han harrapatu zuen ustekabean gerra zibilak: bere estudio-lantegia, bere liburu eta koadroekin batera, bonbek deseginda utzi zioten.

Santandertik barrena egin zuen ihes Espainiatik, eta Argentinan kokatu zen azkenik; han bazituen pertsona eta lagun euskal herritarrak, berari gustatzen zitzaion moduan erretratatzeko. Buenos Airesen berriro egin zuen erakusketa, Gure Etxea aretoan, Buenos Airesko kritikaren laudorio handienaz inguraturik. Mendozan hiru urteko egonaldiaren ondoren, Mar de Platan kokatu zen ia behin betirako. Bere estudioa Erakusketa Areto bihurtu zuen, bere ilusio guztia ezarri zuen negozio horrek urte batzuetan margotzea eragotzi zion.

Folklorikoa izan zen beti Kaperotxipiren margolana: paisaiak eta gizaseme euskal herritarrak, ikusteko atseginak eta gozoak. «Bizia margotu nahi dut –esan ohi zuen–, ez zait penak margotzea gustatzen». Margotu nahi zuen bizi hori jendearen bizia izan ohi zen beti: gizonak, emakumeak, haurrak eta Euskal Herriko paisaiak. Historiografia modernoak Kaperotxipi «etnografo» eta «kostunbrista» moduan sailkatu du. Egia da, Zuloagaren eta Artetaren unibertsaltasuna, esate baterako, ez zuela lortu; baina postu duin bat merezi du gure margogintzaren historian. Bere teknika akabatuagatik, bere marrazketan zuen trebeziagatik eta bere kromatismo alaiagatik euskal fisionomiaren goreneko margolaria da, eta Atlantikoaz harantzago, euskal lurreko balio jatorren enbaxadore handitzat hartu eta estimatu behar dugu.

Kaperotxipi hemen koka daiteke, «itzuli ez ziren» ertilarien taldean alegia; izan ere, frankismoa amaiturik Zarautzera etorri zenean, jada arterako hila zegoen.

Gaztelania hizkuntza ezaguna eta erabilia zela eta, gerra baino askoz lehenagotik Hego Amerikako herrialdeetan euskal zentro eta elkarte kulturalak bazirela eta, gehiengoaren exodoa batez ere herrialde horietara bideratzea ekarri zuen. Badira, hala ere, Estatu Batuetara immigratutako euskal kasuak. Hau izan zen Manuel Marina Barredo margolaria, eta arrazoi honetxengatik da ia ezezaguna bera jaio zen lurraldean.

Manuel Marina Barredo (1915-1990) Bilbon jaio zen baina aita-ama arabarrak zituen. Boluntario ibili zen gerra zibilaren hasieratik, eta infanteriako kapitain gisa borrokatu zuen Frankoren armadaren aurka. Bizkaiko frontea erori ondoren, atzera-egite horretan jarraitu zuen Santander eta Asturias aldera azken porrota iritsi arte. Bilboko matrikula zuen itsasontzi txiki bat ostu zuen kostan burkide sozialista bat lagun zuela, eta Frantziako itsasertzera iritsi ahal izan zuen. Bigarren Mundu Gerra hastear zela, 1939ko abuztuan, Atlantikoa zeharkatzeari ekin zion. Ordutik, eleberri baterako prest leudekeen abentura multzo bat da Marinaren bizitza. Duela urte batzuk albiste horien berri eman genuen prentsan (Diario Vasco, 1992ko martxoaren 17an) eta ez ditugu berriro kontatuko, zeren eta hemen, Venezuela, Santo Domingo, Eskozia, Guatemala, Mexiko eta azkenik, Estatu Batuetara bidaiatu ondoren eta lanbide oso ezberdinetan jardun ondoren, Marinak margogintzarako bere zaletasuna eta gaitasuna aurkitu izana, horixe da interesatzen zaiguna. Kaliforniako Santa Barbaran ere familiarekin kokaturik, abentura berri eta sutsu bati ekin zion.

Marinaren artearen barruan originaltasuna da atenzioa ematen duen lehenengo gauza. Haurtzaroko oroitzapenei, euskal paisaiei eta erlijioari buruzko behin eta berrizko gai multzo baten inguruan, bere pinturaren ezaugarri iraunkorrak dira kontraste kromatikoak, espazio guztia irudiz betetzera eramango duen horror vacui antzeko bat, bere pertsonaien aurrez aurrekotasun obsesiboa eta bere marrazkiaren espresionismoa.

Lehen aldiko bere erakusketen aurrean, bizantziar mosaikoen, pertsiar tapizen eta Erdi Aroko beirateen eraginaz hitz egiten dute kritikariek. Zalantzarik gabe, Erdi Aroko miniatura ezagutzen duenak, Beato hispaniarrak bereziki, Marinaren koadro hauei aitatasun sekretua leporatzen diete; etengabeko aurrez aurre batean dauden irudimenezko mamuez beteriko koadroak, balizko gerra atomiko batekiko obsesiozko izua nabaritzen zaien lanak. Picassoren eraginik gabekoa ez den espresionismo batekin heltzen die Marinak erlijiozko gaiei; eta Gurutziltzatzeari eta Gurutze Bideari, bereziki.

Ia beti modu harrigarriz itxuragabetu eta luzatzen zituen bere irudiak, bereziki buru eta eskuak, bere begi aurrean edo bere espirituan zuen errealitatearen zentzu mistikoa bilatuz. «Artistak ukitzen duen guztiak –idatzi zuen bere Egunerokoan– magia izan behar du».

Madrilgo Antonio Machado galeriak erakusketa egin zuen 1973ko otsailean, gaiak ugari ziren (erlijiozkoak, euskal paisaiak, eguneroko eszenak) Marinaren koadroetan, ikusleriari zirrara sortu zion eta kritikari bat bultzatu zuten lan haiek mundu anker honentzat senidetasun-mezu bat zirela esatera.

Marina Barredo galdutako aberriaren nostalgiaz hil zen. Bere Egunerokoan Bilboko haurtzaroko oroipenak ekartzen zituen gogora. «Laster 74 urte beteko ditut, eta ez naiz sekula itzuliko nire lurrera. Horregatik, nire margolanak, irudikeria erraldoi baten antzera, nire Herri maitearen oroitzapenak dira».

Jakina badirela erbestea ahanzturaren zigor bilakatu zitzaien beste ertilari xume batzuk ere. Jon Zabalo (1892- 1948) marrazkilari bikaina dugu horren adibide, bere garaian Txiki izengoitiz oso ezaguna izan zen marrazkilaria. Horrela izenpetu zituen kartel ugari, marrazkiak eta hainbat argitalpen, eta XX. mendeko hirugarren eta laugarren hamarkadetako euskal aldizkarien orriak ilustratzeko egin zituen karikaturak.

Kubismo sintetikoak eta Déco arteak apur bat ukitua izanik, Txikik inongo beste marrazkilarik baino hobeto menderatu zituen lerroaren ezkutukiak eta beronen adierazpen-indarra. Zuzenak nahiz okerrak, trazu garbi eta jarraituetatik grazia eta adierazkortasuna sortzen zen.

Jon "txiki" euskararen propagandagile handi bat izan zen marrazkiekin. Jakina, diktadurarekin Londresera erbesteratu behar izan zuen. Bertan hil zen 1948an.

Hauetariko batzuei buruz hitz egin dugu aurreko orrietan; beren obra batzuk zoritxarreko Altxamendua baino lehen burutu zituztelako. Gure iritziz, Euskal Herriko arkitektoen gremioan, ez dira hiru edo lau baino gehiago hemen aipamen bat merezi dutenak. Ugariago ziren gutxi gorabehera luzea izan zen erbestealdian arteari esker bizi izan ziren Euskal Herriko margolariak.

Arkitekto bikain hau 300 bat proiekturen egilea dugu, eta ia denak Baskoniatik kanpo eginak:

• Errekoletoen Frontoia,
• Madrilgo Ministerio Berriak, eta abar.

«Garbitu» beharreko arkitektoen zerrendan sartu ondoren, erregimen frankistak hiru urtetarako Kanariar Irletara bidali zuen konfinaturik. Madrilgo bere obra Muguruzak jarraitu zuen aginpidean zen ideologiaren arabera.

Joan Madariaga (1901-) Bilboko arkitektoa Errepublikako urteetan honako hauekin egin zen ezagun:

• Bilboko Udalak sustaturiko babes ofizialeko etxebizitzen proiektuekin.

Honen eraikinak joera arrazionalista batean txertatzen dira, eta, norabidez, ekonomia, funtzionaltasun eta higienean oinarritzera.

Jose Antonio Agirre euskal lehendakariaren koinatua zen, eta hori bazen nahikoa arrazoi 36ko uztailean Frantziara presa handiz ihes egin behar izateko. Madariaga, arkitekto izateaz gain, marrazkilari ona zen. Bilboko Arte eta Lanbideenen Eskolan ikasi zuen, erretratuaren alorrean ezohiko gaitasuna azalduz. Ezaugarri hauek medio, Frantziako Gobernuak marrazkigintzan bizitza irabaztera Atharratzeko lantegi batera bidali zuen. Gero, Buenos Airesen lur hartzeko asmoz untziratu zen. Baina, Mexikora iritsitakoan, han gelditzeko konbentzitu zuten bere lagunek. Azteken hiriburuan, Arkitektura eskolako Zuzendariak bere bulegoan onartu zuen eta harekin egin zuen lan.

Cardenas lehendakariak profesional erbesteratu hauei Espainian eskuratutako ikasketa eta tituluak baliozkotzea erabaki zuenez, Madariagak lana aurkitu eta etxebizitzen eraikuntzan jardun zuen.

Aberrirako itzulera etapaka egin zen. Lehenik, Iparraldera gerturatu zen. Donibane Lohitzunen hiru urtez bizi izan zen Espainia frankistan bizileku aske bat bermatu zain. «Eskuineko inor ez zuela hil» egiaztatzera beharturik, Euskal Herrira itzuli zen 1955ean, 18 urteko erbestaldi baten ondoren.

Ondorengo urteetan, bere lanbidea berreskuratzea lortu zuen eta honako hauek eraiki zituen:

• etxadiak Algortan,
• Degremontentzat bulego-eraikinak Sondikan,
• familiabakarreko etxeak Getxon eta Bakion, ausardiazko mintzaira moderno batean: solairu bikoitza, bi isurialdetako estalkia, teilatu-hegal handiak, harri, beira, hormigoia bistan eta metal egiturazko itxiturak.

Paulo Zabalo (1891-1961) arkitektoa arteetarako gaitasun bikainak zituen gizona zen: marrazkilaria, margolaria, musikaria eta arkitektoa; segituan atxiki zitzaion korronte arrazionalistari.

Lezako Sendategia. Gerra aurreko bere lanetatik, Arabako Lezan dagoen Tuberkulosiaren Sendategiak azpimarratzea merezi du, urte betean, marka guztiak hautsiz, zementu indartuan erabat eraikia baita. Funtzionaltasun handikoa, ospitale berrien eta medikuntza-zientzia modernoaren eskakizunei erantzuten diena. Gainera, egitura soil eta moderno baten adibidea eskaintzen du, multzoa lerroan jarririk eta zatiketa eskematiko bat jarraituz: susperraldirako zelula independenteak, eta guztientzako egongelak topaketa-uneetarako. Esan daiteke, eraiki eta 60 urte geroago ere gordetzen duela bere edertasuna eta funtzionaltasuna.

Donostia Frankoren gudarostearen boterepean erortzean, Zabalok desagertu egin behar izan zuen. Mutrikun gorde zen, eta gero Pasaian. Handik, Baztango usoen igarobidetik, muga igaro eta urte betez bizitu zen Uztaritzera iristea lortu zuen, polizia frankista Donostiako hiriburuan bila jarraitzen zuen bitartean. Paulo Zabalok Txilera emigratu zuen 1938an bere emazte eta lau seme-alabekin. Txilen bere arkitektura ikasketak baliozkotu behar izan zituen eta lurralde hartan berezkoa den arkitektura antisismikoarekin osatu, besteak beste, hauetan egin zuen lan:

• txalet eraikuntzan eta horien salmentan,
• Eskolapioen eliza ere eraiki zuen eta beste parrokia-elizaren bat, halaber.

Euskal Herriarekiko sentitzen zuen mira gaindiezinak, bere familiarekin itzultzera behartu zuen 1948ko urrian. Aberrira itzulirik, Zabalok ez zuen lortu nahi zuena egiterik, ahal zuena baizik. 1940ko «garbiketa» zerrenda famatuan zegoen, eta –jakina– mendeku-espirituak oroimen ona du. Ardura handiz ahalegindu ziren elementu ofizialak garrantzi handiko proiekturik eta desiragarri izan zitekeenik ez ziezaioten eskaini edo eskuetan jarri. Uzten ziotena onartu besterik ez zuen egin:

• bi solairuetako txaletak,
• Lekaime Josefisten eliza,
• Hendaiako eliza, bere kanpai-horma bereziarekin,
• Askizuko eliza,
• Urnietako Santa Leokadiaren ermita,
• Añorgako parrokia eta abar.

Margolariei dagokienez, azkar itzuli ahal izan zutenak ere baziren, Asentsio Martiarena donostiarra eta aurreko atal batean bere obra aipatu dugun Antonio Gezala bilbotarra, esaterako.

Batzuentzat exodoa abentura luze eta neketsua izan zen, baina, artean aparteko obraren bat egiteko, atzerritik garaiz itzultzeko erraztasuna eman zien egoerak. Halakoen artean dago Jose Mari Uzelai (1903-1979), zahartzaroan bere obraren doktoretza-tesi arduratsu bat eskaini zitzaiona.[15] Bermeon jaio zen, 20 urte zituela Parisera joan eta han Aranoa eta Jenaro Urrutiarekin egokitu zen. Bere lurraldera itzulita, azkar harrapatu zuen bere-berea zuen estiloa. Uzelai, bere inguruan ikusten duen horretan sakonera sartu zen, baina argazkietako errealismoa gaindituz, eguneroko gauzak biltzen zituen giro magikoaren bidetik.

Gaztaroko urte horietakoa da:

• Bermeoko batzokirako 1933an burutu zuen konposaketa galanta: 34 metro karratu dituen 16 panel elkarturen gainean arrantzale-herri heroikoaren eguneroko bizimodua adierazi zuen; Ertzilla Dorretxearen hormetara iritsi zen apaingarri multzo eder hau, gorabehera askoren ondoren.

Gerra zibila hastean, Agirre lehendakariak Uzelairi deitu zion Arte Ederren, Artxiboen eta Liburutegien Zuzendaritza Orokorraren ardura bere esku uzteko. Lehenengo neurria, gure ondare historiko eta artistikoa salbatzea zen.[16]

Aldi berean, Milizianoen Umezurtz Etxea horma-pinturekin apaintzeko ideia sustatu zuen Uzelaik, eta hainbat artistak –Landeta, J. Arrue, Tellaetxe eta abarrek– utzi zituzten bertan margotuak frankisten inbasioarekin desagertu ziren alegiak edo ipuinak.

EAEren eta partikularren esku utzia izan zen Uzelairen obra pertsonala –42 koadro inguru–, ostu egin zizkioten erregimen berria ezartzean.

Parisko Arte eta Tekniken Nazioarteko Erakusketan, Euskadiko pabiloirako ordezkari izendatu zuten 1937ko apirilean, Picassok bere Gernika erakutsi zuen horretan, eta Uzelaik Euskal Herriko artearen lagin eder bat bildu zuen: 48 margolariren oihalak, 8 eskulturekin batera, arte herrikoiaren adierazle duinak. Gero, Manuel de la Sotarekin batera, euskal kultura Europako hiriburu garrantzitsuenetara eraman zuen Eresoinka musika eta dantza taldea sustatu zuen.

Londresen kokatu zen bere emaztearekin 1938an, eta bertan egin zituen:

• gerora nazien hegazkinetako bonbek txikitu zituzten leku publikoetako apainketak,
• 1974an urperatu zen Caronia transatlantikoa apaintzeko margolanak.

Uzelairen arrakastak hamabi urte iraun zuen. Busturiako Txirapozu bere oinetxera itzuli zen 1949an:

• Margolanen erakusketak Bilbon eta Madrilen egin zituen, kritikaren arrakasta bereganatuz.
• Zuberoako Dantzak lanak Veneziako erakusketa batera eraman zuten eta handik, ia oharkabean igaro zen.

Oso berezia da Uzelairen margogintza. Ez zuten Parisko abangoardiek liluratu. Egunerokotasun guztia ukitzen duen errealismo poetiko eta magiko horri leial izaten jarraitu zitzaion: mahaiak, aulkiak, mahai-zapiak, begonien lore-ontzia, tigrearen larrua eta bere etxea apaintzen duten mimosak, Gernikako paisaia,... bere pintzelek, hala nahitako estilizazioen eta tonalitate bitxien bidez, den-dena argiaren girotze irreal eta ia ametsezko batera eramaten dute.

Bernardino Bienabe Artiaren (1899-1967) bizitza oso luzea izan zen, neketsua eta abenturaz josia. Irunen jaio zen, Julio Etxandia eskulturagileak zuzentzen zuen Akademian ikasi zuen marrazkigintza, eta San Fernando Arte Ederretako Eskolan egin zituen ikasketak. Bere bizitzako aldi hartatik ekarritako oihal batzuk jarri zituen erakusgai Euskal Ikaskuntzaren III. Biltzarrean (Gernika) eta 1923an Gipuzkoako Artista Berrien Lehiaketako Lehen Saria irabazi zuen.

Hamarkada hartan bere margolanak erakutsiz jarraitu zuen, ertilari gazte guztiak bezala, Parisera beharrezko «erromesaldia» eginez.

Hondarribian omenaldi bat jaso eta handik gutxira, gerra zibila lehertu, eta bere abentura hasi zen. Frantziara ihes egin zuen, eta Kataluniara sartu zen bere obra ezagutzera emateko asmoz. Parisera abiatu behar izan zuen 1939an, eta han, Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin bere margolanen erakusketa bat antolatu zuen uztailean, Apokalipsia gaiaren inguruan, eta bertako hasiera-ekitaldia Agirre lehendakariak bisitatu zuen.

Urte horretan bertan, Txilerantz abiatu zen urte batzuetan han bizitzera, lanak erakusgai jarri, eta jatetxe ezagun baten horma-pinturak egiteko eskatu zioten. Argentinara jauzia egin, ezkondu eta lanean jarraitu zuen. Mar del Platako Udaberriko Aretoan atzerritarrentzako Lehen Saria irabazi zuen bere Euskaldunak koadroarekin.

Bolibiara iritsi zen, herrialde horretan Santa Cruzeko Arte Ederren Akademiak Marrazki eta Margogintzaren Katedra bat eskaini baitzion; baina handik denbora gutxira aldaketa politiko batek Txilera itzultzera behartu zuen.

Euskal Herrira itzulita, hurrenez hurren Hondarribia, Aranaz, Bera Bidasoa, Irun eta azkenik Etxalarren (Nafarroa) kokatu zen. Beti euskal lurraren inguruko gai berberak landuz jarraitu zuen, omenaldiak bata bestearen jarraian jasoz; azkena, Gipuzkoako Kutxaren eskutik izan zen, ertilariaren heriotza zela eta, Bienaberen 50 margolan bildu zituenean, bere margogintzari buruzko F. Jabier Zubiaurren ikerketa on batekin.[17]

Bienabe Artia formari dagokionez neoinpresionista estiloan sailkatu behar da, eta edukiari dagokionez kostunbrismoan. Paisaiak eta euskal gizasemeak margotzen zituen, batez ere. Baina Hegoamerikan eman zuen garaiko margolanetatik, gizaseme indigenak ere gorde ziren.

Parisko urteetatik marrazketa eta planokako eraikuntza arin bat gailentzen zaien erretratu batzuk ere gorde dira, berak begiratu zituen koadro kubistek erantsi zioten nahigabeko eragina, zalantzarik gabe; baina, «artearen Mekan» azkeneko berritasunak baino gehiago Inpresionismoko kromatismoek, argiek eta pintzelkadek sorgortu zuten, eta bere bizialdi osorako markatu.

Euskal Herriko margolari honen estiloa ez zen bere bizitza luze osoan zehar apenas aldatu. Normalean margotzen zituen pertsonaia eta gauzak lausotuak agertzen dira, giro etereo batean murgildurik. Erretratu batzuetan besterik ez du erabakiko profilak zehaztea. Bienaberen margogintza dardaratia, lirikoa izan zen beti; irudi eta pertsonaiak malenkoniaz ukiturik azaltzen dira. Egileak berea duen malenkonia, inola ere, bere bizitza luzean zehar ibili zituen herrialdetako esperientzia eta abenturak, zahartzaroan, miraz gogoratzen zituenarena.

Gerra zela eta aberritik kanpo eramanak izan ziren haien abenturari buruz hainbeste idatzi den milaka haur haietatik, bazen atzerriko lurralde hartan ertilari bokazioa aurkitu zuenik ere. Ez dugu guztien berri, baina ziur asko, batzuk, beren lurrean onartu zituen jendartetan sustraituak izango dira.

Egunen batean, Europa edo Amerikako bazter ezezagunen batean, lanaren ikuspegiagatik erakartzen gaituen oihal baten gainean edo liluratzen gaituen eskultura baten oinean, ezaguna zaigun sinaduraren bat aurkitu izan dugu, euskal herritar bati gertatu zitzaion bezala: Ingalaterrako eliza katoliko batean sartu, zurean landutako hilzorian dagoen Kristoren buru batean erakarmena sumatu eta beronen oinetan ingelesez zera irakurri zuenean: Jon Aberdi, Euskal Herriko eskulturagilea, umetan Ingalaterrara emigratua.

Ondoren lortu zuten ospeagatik, gero Euskal Herrira itzuli ahal izan zuten zenbait Euskal Herriko artista, atzerriraturiko haur, oroimenera ekartzera besterik ez dugu egingo: Nestor Basterretxea, Jose Manuel Alberdi eta Bizente Arnoriaga.

Behin baino gehiagotan kontatu du oraindik nerabe zela askatasuna lortzeko bizi izan zuen abentura handia, hainbat egunetan eta itsasontzi ezberdinetan Atlantikoa zeharkatuz, geldialdi luzeak eginez Dakar, Casablanca, Miami, Veracruz, Barranquilla, Caracas eta Rio de Janeiron, eta azkenik Buenos Airesen lehorreratu zenekoa: Marseillan itsasoratu eta handik 16 hilabetetara.

Argentinako Errepublikan hasi zen Nestor bere bizitza berregiten, Euskal Herria utzi eta bost urte beranduago. Ertilari nerabeari bost urte haiek balio izan zioten, besteak beste, oroimena mila abenturekin eta koadernoa mila irudi exotikorekin aberasteko. Artista bezala, Nestor Argentinan heldu zen. Merkataritza-enpresa batean hasi zen marrazkilari eta lau urtez egin zuen lan bertan, margogintzan ere trebatuz. Ertilari gazteak, senide-hiltzaile zen gerra baten berriekin zertxobait traumatizaturik, ziur asko, margogintzan bilatu zuen bere askapena; bere oihalek Solana baten edo Orozko baten espresionismoa gogorarazten dute.

• Argentinan irabazi zuen artista berrientzako ematen zen diru-laguntza, eta urte batzuk beranduago atzerritarrentzako Sari Bakarra Buenos Airesko Areto Nazionalean (1949).
• Hurrengo urtean Pauser Aretoan bere estilo espresionista zela eta, kritikarengan zirrara eragin zuen Gurutze Bide bat jarri zuen erakusgai.
• Gerora hizkera hori laburbilduz eta horma-irudi formalistarantz gerturatuz joan zen, gerora ezagutu zen bezala.

Euskal herritarren alaba batekin 1952an ezkondurik, aberrira itzultzea erabaki zuen. Eta garaiz iritsi zen, Oteizarekin batera Arantzazuko Basilika berriaren apainketarako proiektuen Lehiaketara aurkezteko (1954). Euskal Herriko artearen historian luzerako ondorioak utzi zituen langintza da hau, eta funtsezko gertaera, bestalde, ertilari bermeotarrak bere bizitza luzean egin duen lan joria ulertzeko, baina honi buruz aurrerago hitz egingo dugu.

Azkoitiar hau 37an, Habana zeritzan itsasontzian, Ingalaterrara bidali ziren ehunka haurren arteko bat da. Artean mutiko bat zela, Donostiako Arte eta Lanbidetako Eskolan hasi zituen marrazki-ikasketak. Bretainia Handian eginiko karrera tekniko eta artistikoa luzea eta zaila izan zitzaion. Birminghamgo Arte Ederretako Eskolatik igaro zen, ingeniaritza zibila ikasi eta horrela lan handi eta iraunkorrak burutzeko balio izan zioten ezaguera tekniko batzuk lortu, eta Londreseko San Martin Arte Ederretako Eskolan Eskultura maisu jardun zuen, maisu bikaina bihurtuta 28 urtetarako.

Lehiaketa bat eta Londresko Barclay's Bank-erako lan kontratu bat irabazi zuen 1963an.

Sona eman zioten obra batzuk egin zituen, eta Britainiako Eskulturagileen Errege Elkarteko fellow gisa onartu zuten 1967an, esan dezagun atzerritarrei oso bakanetan eman ohi zaien izendapena dela hori.

Ikaskuntza tekniko luze eta sakona da beharbada erbestetik itzuli diren beste ertilariengandik bereizten duena. Euskal Herrira itzuli zen, baina bere emaztearen osasun-arazoak direla medio bere jaioterritik urrun hartu behar izan zuen bizilekua, Alacanteko probintzian, eta bertan, bere estudioa ezarri eta hantxe lan egin zuen, Euskal Herrirako eta beste lurraldeetarako ikusiko dugunez.

Bigarren Errepublika aldarrikatu zen urte berean jaio zen Bizente Arnoriaga (1931-) iruindarrak oso goiz ezagutu zuen erbestea, bere aita-amek Kubara ihes egin behar izan baitzuten 1937an. Han zirelarik, Lopez Contreras jeneralaren Gobernuak Arnoriagaren aita kontratatu zuen gormutuentzako zentro bat sortzeko. Eta familia Caracasen kokatu zen.

Bizente 7 urteko haurra zen orduan, eta sentitzen zuen deiari erantzunez heziketa artistikoa jasotzeko adin ona zeukan mutikoak. Caracasko Arte Plastikoen Eskolan hezi zen, 1951tik 1957ra bertan ikasketak eginez. Erromako Arte Ederren Akademian, eta italiar hiriburu bereko Arte Institutuan hasi zen 1959an. Caracasera itzuli zen erakusketa sail batekin hasteko eta sari batzuk lortzeko; ez Venezuelan soilik, baita Madril eta Parisen ere.

Arnoriagak Venezuelako herritartasuna hartu zuen. Donostian 1968an erakusketa bat egin zuenean deigarri gertatu zen bere estiloaren amerikar kutsua. Hau ez zen ordea eragozpen izan hurrengo urtean (1969) Deban eraiki zuen Monumentua Txistulariari berari eska diezaioten.

Bere bigarren aberrira, Caracasera, itzuli eta han Industri Diseinuaren Eskolan (Sucre Institutu Teknologikoa) hasi zen irakasten.

Materia eta egituraren zentzu sendo bat ere barneratu zuen lengoaia duen espresionismo alderako zaletasuna ezagutzera ematen digu urte luzetako pinturaren ondoren, Arnoriaga eskulturara igaro zen, eta urte batzuk eman zituen horretan.

Margolan batzuetan gizarteko kritika eta umore alai eta baikorra (Nire gizenak eta nire gizenen lagunak) oso ongi elkartzen dira ertilari nafar honen lengoaia espresionistan, bere aurretikako milaka emigrante bezala, euskal herritarrak amerikar kultur girora egokitzeko zuen gaitasunaren adibide ona dela dirudielarik.

Frankismo aldiko kultura eta arte arloko exodoaren historia hau behar bezala gorpuztu asmoz, eta bere muga geografikoez kanpo Euskal Herriko arteak izan duen hedapenaren ezagutza sakontzen laguntzeko, komenigarri deritzogu ertilari batzuei buruz ohar pare bat eranstea, nazio lurraldetik zuzenki eta ofizialki atzerriratuak ez izan arren, arrazoi ezberdinengatik egoki iruditu baitzitzaien emigratzea, inguruan zuten giro itogarritik askatu nahiez, ziur asko.

Eloy Erentxun (1904-1987) Gipuzkoako Arroan jaio zen eta herri eskoletako maisu izan zen urte luzez, Nafarroako hainbat lekutan. Osaba Teodoro Erentxunekin izandako harremanetan aurkitu zuen –berandu samar, baina– bere margogintzako bokazioa. Gerra zibilaren urteetan bizi izan zituen abenturak nahikoa izan ziren borondatez erbestera joatea pentsatzeko.[18] Ezkondurik, 1950ean Venezuelara emigratu zuen Euskal Herrian egindako erakusketengatik ordurako ezaguna bazen ere. Venezuelan bizi izan zen 16 urtez. Lanaldi erdiko lanpostu bati heldu behar izan zion gainontzeko denbora maite zuen zereginari eskaini ahal izateko: margogintzari.

Erentxunek erretratua landu zuen, baina batez ere, paisaia. San Telmon bere obra agertu zuenean, Artemis Olaizolak «liriko, subjektibo eta naturalista» definitu zuen. «Erentxunek pintzelkada trinkoz egituratzen zituen bere lanak, halako iaiotasunez, non, langintzaren baliabideak erabat menderatzen zituela azaltzen zen, oso berea zuen estiloan errealismo naturalista, kostunbrismoarekin elkartuz».

Jose Ulibarrena (1924-) nafarrak, Peraltan jaio zenak, oso gaztetandik jo zuen eskulturaren norabidean. Ikasketan Iruñean egin eta, beka bat eskuratu zuenez, Parisera joan zen, eta han Marcel Gimonden lantegian eskultura sakondu zuen. Estreinaldiko erakusketa bat Frantziako hiriburuan egin zuen.

Ulibarrena Venezuelara joan zen 1954an, eta han aritu zen etengabe lanean sei urtez; erlijiozko gaietan bereziki. Proiektu garrantzitsu bat eskatu zioten: "Erredontziotarrak Pinudian" deritzon elizaren frontiserako, garaieraz 5 m-tako Coromotoko Ama Birjinaren irudia kokatzeko 7 m-ko garaiera zuen monumentu. Ulibarrenak landuak zituen aurretik bi Ama Birjina: Curiarako Ama Birjina eta Camburesetako Ama Birjina. Baina oraingoan, kreol neska gazteen hazpegi indio eta mestizoez irudikatu nahi izan zuen. Honetan sei hilabete eman zituen lantzen, Amacuro ibai arteko indigenak aztertzeko egin zuen behaketa etnikorako bidaia bat barne.

Coromotoko Ama Birjina honek eztabaida ikaragarria sorrarazi zuen, edo hobeto esanda, proiektua finantzatzen zuten pertsona batzuen artean erabateko desadostasuna. Halako ahalmena zuten pertsona hauek irten ziren garaile. Ama Birjina kreol hari koroa bat jartzera behartuz hasi ziren. Gero Marilyn Monroe-ren antzera eraldatuko zuen norbait aurkitu zuten, azal zuria eta ile horia zuela.

Caracasen, lan eta erakusketak egiteaz gainera, euskal etxean erakusketa bat prestatzeaz arduratu zen Ulibarrena 1957an. Eta, Euskal Herrira itzulita, Iruñean eta Donostian (San Telmo Museoan) bisitatu ahal izan zen kolonietako venezuelarren arte erakusketa bat antolatu zuen.

Itzuli zenetik Ulibarrenak etengabe egin eta sustatu zuen artea Euskal Herrian. Haren ekimenez sortu zen Berriobeitin Euskal Herriko Etnografia Museoa, gero Nafarroa Artetara, Ollo ibarrera, eraman zena. Nafarroako Pedro Mariskala Fundazioak zuzentzen du museo hau 1982az geroztik, eta Nafarroako Gobernuaren diru laguntzak jasotzen ditu 1986tik hona.

Nafar porrokatu honek sakonean sentitzen zituen gaiek Nafarroako zorigaiztoko historiara garamatzate sarritan. Ertilariaren lengoaia ere latza eta espresionista da, indar iradokitzaileaz arduratuago dagoena formen edertasun eta armonia plastikoaz baino. Mintzaira indartsu honekin gogorarazi zituen honakoen buruak:

• Cesar Borgiarena,
• Pedro Navarro Jaunarena,
• Mosen Pierres Peraltakoarena,
• mundu garaikideko pertsonaia edo irudi enblematikoak.
• Pirinioetako Zentauroak, eskultura erraldoi bat da, garaieran 4,70 m dituena, Ollo ibarraren sarreran Felix Urabayen-en omenez kokaturik dagoena.
• Ermandadeak, 15 tona eta ia 7 m-tako garaiera izanik, Ermandadeen ideia goraipatzen duen hormigoizko eskultura handi bat,
• Garinoaingo Haritza, Vianako Printzearen hezikaiztasunaren oroimenez zutiturik dena.

Euskal herritartzat hartu behar da Córdobako Veracruzen jaiotako Guillermo Larrazabal (1907-1983), aitarik gabe umezurtz, haurtzaroan aberriratua izan zena. Urduñan Jesuiten ikasle izan zen eta han azaldu zituen bere gaitasun artistikoak; bere gaztaroan, beirateak marraztu zituen Felix Cañadaren etxerako (1926-1936) eta aldi berean klaseak hartzen zituen Atxuriko (Bilbo) Arte eta Lanbideen Eskolan diru-laguntza bat jaso zuen Madrilen margolari klasikoak ikasteko.

Gerra zibilak apur bat nahastu zion bere bizitza; baina, bukatu zenean Donostian kokatu zen Construcciones Vidrio-Arte zeritzan lantegian proiektugile. Garaiko zaletasunekin bat egiten zuten revival estiloko beirateak diseinatu zituen elizetarako.

Madrila joan zen, ezkondu, eta jada beirateen diseinugile bikainaren izena eskuratuta, Ekuadorko Cuencako katedraleko beirateetarako kontratu bat onartu zuen. Hegoamerikara joateak bizitza guztirako destinoa erabaki zion. Beirateen lanketa guztia kontrolatu zuen Cuencako obran (1955-1965), eta honek maisu ezagunaren izena eman zion. Beirateen artean, urregintzan eta zeramikan arituko zen enpresa bat sortu zuen; hiru urte iraun zuen. Baina bere lantegira atertu gabe etorri zitzaizkion eskaerak: Cuenca, Kito, Guayaquil, Loja eta Ambatotik. Guayaquileko katedralerako artelanak sortu behar zituen:

• irudizko 37 beirate, eta arrosa-lehio bat.

New Yorkera egindako bidaia batek joera piktoriko modernoak ezagutzeko bidea jarri zion, eta Larrazabalen artea garatu egin zen: Cuencako katedraleko triptikoetako errealismo konbentzionaletik hasi eta, abstrakturainoko joera ere baduten espresionista kutsuko beirate batzuetatik igaroz, ondoren aipatutako forma eta kolore bikainen orrits horietara iritsi zena:

• bere maisulana den Guayaquilgo Santa Gemaren elizako beirateetan.

Bere azken urteetan, Larrazabal olio-pinturan eta argazkigintzan ahalegindu zen. Zilegi zitzaion joeraz forma menperatuz, margoz adieraztea eta materia piktorikoarekin jolastera askatasunez ekitea. Bere olio-pinturetan, orbantasun oso moderno batekin pintzel-kolpez zehazten dira formak. Baina ez du alde batera baztertu nahi bere teknikarik gogokoena: bere azken bi beirateen izenak dira:

• Egipto, bulego partikular bat apaintzeko egina,
• Kasinoko jokoak, Cuencako El Dorado Hotelerako egina (1982-83).

Nahiz eta emigratu zuten Euskal Herriko artistei buruz ez hitz egitea eta ez idaztea den ohikoena, Guillermo Larrazabalek zortea izan du duela gutxi monografia eder bat eskaini baitiote.[19]

Orrialde asko eskaini beharko litzaizkieke aberriko lurra utzi ezinik eta aldi berean borrokaldian alderdi irabazlearen aldetik errepresio bortitz batek ustekabean harrapatuta, «aberriaren barruan erbesteratutakoak» bezala gogoratzea merezi duten beste Euskal Herriko ertilari hauei. Kartzela, jazarpena, edota, bere ondasunen edo bere jarduera profesionalaren bahitura jasan zutenak ziren. Gogora ditzagun batzuk aipatzearren, Higinio Basterra, Jabier Ziga, Bittor Landeta eta beranduago Agustin Ibarrola, Ziriako Parraga eta beste zenbait.

Basauriko kartzelan bertan, margotzen uzteko baimena lortu zuen Agustin Ibarrolak. Urte Zahar batean, zatar-paperez egindako apainketa bat egin ahal izan zuen: loturik zeuden bost irudi dinamiko –beranduago, buztinera pasako zirenak Barakaldon panel bat osatzeko–, eta funtzionarioek, kuriositatez, berauen esanahiari buruz galdegin ziotenean, Agustinek Sorbalda sorbaldarekin izenburua jarri zion.

Urte gerrazale hauetako margolanetan, Agustin Ibarrola gaztea espresionista zen: Bilboko Jesuiten San Luis Zentroko areto batean erlijio gaiei buruz egin zituen horma-pinturetan, Gernikako bonbardaketari buruz egin zuen lanean, kaleetako poliziaren errepresio eszenekin egindako oihal eta grabatuetan, eta abar; azken hau berak honela izendatua da:

• Euskadiko paisaiak.

Beti inkonformista eta polemikoa zen margogintza batekin nekez bizi izan zen poliziaren etengabeko mehatxupean, eta azkenik atxilotu, torturatu eta urte batzuetarako kartzelan giltzaperatu zuten.

Frankismo aldiko Ibarrolaren margogintza, Estalinen SESB hartan aldarrikatu eta sustatzen zen «errealismo sozialaren» antipodetan kokatu behar da. Forma aldetik, Ibarrolaren pinturak irudietan desitxuratze espresionista erabiltzen zuen, eta konposaketaren dinamikotasuna bilatzen.

Lehen sozialista britainiarrek bezala etorkizun utopiko bateko labour in joy kantatu beharrean, Ibarrolak indar ikaragarriz salatzen du langile jendearen egoera benetakoa, langileak lan egin eta ozta-ozta bizi diren giro zapaltzailea adieraziz. Kolore zikinez margoturiko fabriken barrualdeen irudikapenak langilearen bizitzaren zikinkeria sinbolizatzen du kementsu; langileria masarekin bat eginik dagoen gizonaren garrantzi urriak, giza duintasunaren eta gizabanakoaren pertsonalitatearen galera gogorarazten du, betiere industria-makinen etengabeko mehatxupean txikiagoturik. Oharra: ikusi Ibarrolaren margogintzari buruz J. González de Duranak, Bilbon 1987an, izan zen erakusketari eginiko iruzkina.

Euskal Herriaren barruko erbestealdian desberdintasunaren, bidegabekeriaren eta askatasunaren aurkako borrokan leialtasun adoretsu eta ia heroiko hau ez zen ertilari askorengan ikusi.

Gogora dezagun Ziriako Parragaren izena, Ibarrolaren antzeko patua ezagutu zuenarena. Historia ilun hau beharbada argitaratu egin beharko litzateke. Nahiz eta, bestalde, eta ondo pentsatuz, positiboagoa litzatekeen, oraingo honetan behintzat, «gerra zibilek ehun urteko iraupena» dutenaren atsotitza egia ez izaten ahalegintzea.

Euskal Herriko eskulturagile garaikideei buruzko bere tesi bikainean, beren lan artistikoarekin konpromiso moral, sozial eta politikoren bat nahasi zuten Euskal Herriko ertilariei oroitzapen bat eskaintzean, Mª Soledad Alvarezek, Agustin Ibarrolarekin batera zenbait margolari gehiago aipatzen ditu, adibidez:

• Ismael Hidalgo,
• Maria Dapena eta
• Dionisio Blanco.

Hauek langilearen arazoetara gerturatzen saiatu ziren, honela Aurelio Artetaren kezka sozialak oinordekotzan jaso zituen belaunaldi bat osatuz.[20]

Atseginagoa izango litzateke atal hau beste era bateko oroitzapenekin amaitzea. Adibidez, lehenago «erbesteko haurren» artean aipa genezakeen Imanol Ordorika, Euskal Herriko arkitektoak idatzirik utzi zituen oroitzapenekin. Lekeition 1931an jaio, eta bere gurasoekin ezagutu zuen erbestea, 1937an. Amerikako arkitekto entzutetsuenetarikotzat hartua, Mexikoko Unibertsitateko irakasle eta Arkitekturako Akademiko izan zen, herrialde hartan jaiotakoa ez zen bakarra bera. Arkitekto izateaz gain, margolari eta eskulturagile ere bazen. Bere lanak Amerika eta Europako museoetan daude ikusgai.

Munduko II. Euskal Biltzarrean parte hartzera gonbidatua izan zen eta, bere azken gaixotasunak elbarriturik, honela idatzi zuen desenkusatuz:

«Eusko-mexikar edo mexiko-euskalerritar bat naiz. Herrialde handi honetara –Mexikora– lehenengo aldiz 8 urterekin iritsi nintzen. Pertsonalki eta profesionalki herri eder honetako bat bezala garatu naiz, bi kultura handiren sintesian partaide izanez, eskuzabalak eta malguak diren kulturak: euskal herriaren tradizio eta sustraitze sakona eta mexikarraren oparotasun amerikarraren artean. Askatasuna eta independentziarekiko maitasuna ikasi zuen belaunaldiaren zati naiz, hauen aldeko borroka bizimodu bihurtu duten bi herriena. Gure izaera eta sentiberatasunari gozotasun eta leuntasun mexikarrak, euskal indarra eta sentiberatasun zakarra,... gehitzen dizkiogu. Plastikan, mexikar izateari utzi gabe euskalerritarra izango den adierazpen bat lortzea bilatu dut, euskalerritar izateari utzi gabe mexikar izango dena. Bere-bereak dituen lurralde, hizkuntza eta adierazpen artistikoekin kultura indartsu bat duena da gure euskal kultura. Historian zehar luzaroan iraun duelako eta kultur adierazpide berriak sortu ahal izateko besteekin nahasteko gauza delako; horretan datza euskal herriaren indarra».

Abangoardiako haizete hori gorabehera, izaera tradizionaleko eskulturak, beren heroien estatuak eta hauen ordezkari diren monumentuak jasotzeko ohiturari atxikirik jarraitzen zuten bezeroak zerbitzatzeko eskubidea defendatu zuen. Gizartean XX. mendearen erdialdera, eskari gehien zituzten ertilarien izenak azpimarra ditzagun.

Rikardo Iñurria (1908-) Santurtziarra Bilboko Arte Ederretako ikaslea izan zen, Higinio Basterraren ikasle eta laguntzaile, eta Parisen ezagutu zituen Rodin eta Bourdelleren eskulturen eraginak ukitua sumatu zuen bere burua.

Rikardo Iñurria Espainiako gerraosteko irudigilea zen, batez ere. Bere irudigintzatik azpimarra ditzagun:

• Minerva (1950) Central Hispano Bankua koroatzen duena. Eskulturagileak jainkosa hau –greziarren Palas Atenea–, jakinduriaren jainkosa, herri horren defendatzaile polemiko, artisau eta merkatarien zaindaria bere ezaugarri klasiko guztiekin adierazi zuen: kasko, lantza, Gorgonaren burua duen ezkutua, babeskia, sorbaldak estaltzen zizkion ahuntz-larrua. Esku gainean garaipen bat duela –Nike– bereak dituen hegoak eta ereinotzezko koroarekin. Lanaren adierazle diren brontzezko sei erliebeekin batera, merkataritzako ur arreetan garaipena lortzeko ezinbesteko osagaia delarik.
• Karmengo Ama Birjina (Abrako monumentua),
• Amatasuna Bilboko Aurrezki Kutxa Munizipaleko fatxadan,
• Prozesioetako urrats batzuk,
• Ibarrangeluko parrokiako Errukia,
• Mungiako parrokiako Gurutziltzatu bat,
• Iralabarriko Frantziskotarren San Antonio,
• eta Bizkaian zehar zabalduriko irudiak.

Joakin Lucarini (1905-1969) Fontetxan (Araba) jaio zen, baina Bilboko Arte eta Lanbideen Eskolan hezi, eta bere bizitza zein obra hiriarekin oso lotuta egon ziren. Arabako Foru Aldundiaren pentsio bati esker, Paris eta Italiara bidaiatu ahal izan zuen, eta esperientzia hauetatik atera zuen bere gaztaroko kontsigna: «Natura zalapartarik gabe, estilizazio barregarririk gabe kopiatu»; zorionez bete ez zuen kontsigna bera, handik laster, bere irudiak estilizatzen hasi baitziren Beuronen erlijiozko artearen estilora, besteak beste lan honetan:

• Madonna, 1934koan.

Ordurako, bere burua ezagutzera emana zuen Bilboko Arte Ederren Zirkulu eta Ateneoan jarri zen erakusketa batean (1928).

Era askotarikoak dira Lucariniren zizelek landutako gaiak. Eskultura erlijiozkoa, historikoa, alegoriazkoa, merkataritzakoa eta kiroletakoa egin zituen; erretratua ere landu zuen. Bere lan erlijiozkoen zerrendan, gogoratu beharrekoak dira:

• Bihotz Guztiz Santua, Ama Birjina eta San Jose, Donostiako Apaizgaitegirako eginak;
• San Frantzisko Xabierren irudia izen bera duen Bilboko parrokia baterako;
• Santanderko Buen Sucesoko Ama Birjina;
• Ama Birjinaren irudia Gasteizko Oblaten komenturako (1954),
• eta Elizaren Ama Maria Arabako hiriburu bereko Jesus Langilearen Zentrorako.

Ugaria da bere ekoizpena izaera historiko eta monumentala dutenetan:

• Burgosko Zubiko zortzi irudiak (1953), Mio Cid-en poematik hartutakoak.

Baina eskulturagile arabarraren lanik gehienak Bilbon daude. Eskulturak ditu:

• Foru Aldundiaren barruan
• eta Bilboko Justizia Jauregian.

Alderdi guztietan fatxadismoa nagusi zen frankismo garaiko aldi historiko horretan, irudi alegorikoetan sentitzen zuen bere burua beharbada inspiratuen, eta eskatutako lanik gehienak hala landu zituen. Mota honetako estiloaren lagin ugari utzi zuen Bilboko arkitektorik emankorrenetako batek, Pedro Ispizuak, diseinatutako fatxadetan.

• Equitativa eraikineko Zuzentasunaren alegoria (1934) ertilariak egin zuen lehenengotakoa izan zen: bere magalean balantza bat duen emakume irudi bat da, erakunde sustatzailearen izenarekin lotura garbia duena.
• Galtzara Nagusiko 55eko etxebizitza eraikinaren amaieran (1945) albo banatan gorputz osoko bi eskultura hieratiko daude, eta ikur hauetan Ceres jainkosa ematen zaigu ezagutzera, bere oparotasunaren adar bereizgarriarekin, eta Merkurio jainkoen mezularia.
• Industria eta Nabigaketa irudikatzen duten eskulturak Galtzara Nagusia 68an (1943),
• Tomas Bilbao arkitektoaren obra den La Unión y el Fenix eraikinaren kupulari amaiera ematen dion Fenix hegaztiaren eskultura izugarri bat.
• Eraikuntzaren gaiari eskainitako erliebeak, Campo Volantin delakoan Udaletxeari erantsita dagoen eraikuntzan (1931).
• Botika Zaharraren bulegoen eraikin bateko ikaragarrizko Lehoi emea (1943).

Lucarinik erliebea ere landu zuen;

• Rodriguez Arias kalea eta Errekalde Zumardiaren elkargunean dagoen Bilboko Aseguroen eraikineko erliebe handia adibide ona da: itsasadarraren, Nabigazio eta Eraikuntzaren alegorien bidez, hiribilduko jarduera historikoak sinbolizatzen dira bertan.

Gasteizen obra dezente utzi zituen Lucarinik, hauetariko batzuk, jendearen axolagabekeria dela eta, gaur egun hondatuak daudenak. Arabako Foru Aldundiarentzat landu zuen bere obrarik bikainenetariko bat:

• lau urtaroak, Gasteizko lorategi publiko batzuk apaintzen dituzten marmolezko lau eskultura dira.

Lucarinik eskultura-teknika eta material guztiak menperatu zituen. Santurtziko Sardina-saltzailearen monumentua, adibidez, brontzean urtua dago.

Lucariniren estiloak klasizismo kutsu argi bat du. Anatomia naturala gailentzen da eta ez du irudimen faltarik; baina formaren edertasun eta perfektutasuna gehiegizko arduraz zaintzen ditu, eta ez dute itxuragabetze espresionistek erakartzen. Horrela, beraz, bolumenak sinplifikatzera, jantzien xehetasunak kentzera eta bere irudien anatomia, indar eta sendotasun zirrara eragingo duten planoetara murriztera mugatuko da.[21]

Madrilen jaio zen arren, Jose Díaz Buenok (1890-1979) donostiarra balitz bezalako aipamena merezi du, zeren eta 1920an Donostian jarri zen bizitzen eta bertan egina du bere obraren zati handi bat:

• Mutiko euskalduna, Foru Aldundirako dioritan egindako busto bat.
• Brontzean hustutako Regoyos bat.
• Ondarretako lorategian dagoen Maria Kristina erreginaren estatua 1942an.
• San Joan de Diosi egindako monumentua, Hondarribiako sarreran.
• Jose Mari Salaberria idazle donostiarraren bustoa, gaur egun Alderdi Ederreko lorategian. Beste busto ugari ere egin zituen.

Karlos Elgezua Lasuen (1898-1987) eibartarra, zintzotasun eta apaltasunez lan egiten duen Euskal Herriko artista tipikoa da, gaur egun marketing deritzon horretan ezjakina, eta fama, ondo egindako lan baten kontzientzia baino gutxiago axola zaiona. Soldaduska egiten ari zelarik, eskulturagintza ikasi zuen Higinio Basterraren lantegian.

• Bere aitaren erretratua maisulana da, pertsona baten erretratu fisiko eta moral bezala; obra horrekin irabazi zuen Ertilari Berrien Lehen Saria, 1923an.

Parisen denboraldi luze bat igaro eta Eibarrera itzuli zen, 1925ean. Gerra Zibilaren aurreko urteetan bere lanik onenetariko batzuk modelatu zituen, besteak beste, Atano III.a bikaina, geroago kopia ugari egingo zaizkiona.

Italiara joan zen 1936an, eta itzultzean gerrarekin topo egin zuen. Gerraosteak egoera zail batean jarri zuen. Ekonomikoki bizirauteko, gizarteko pertsona garrantzitsuen busto eta erretratuak egin zituen :

• Jazinto Orbea,
• Diego Iñarra,
• Serapio Mujika,
• Ana Maturana,
• Enbeita, Urretxindorra bertsolariaren erretratu hau nabarmentzen da,
• Mendigoizale aparta (San Telmo), besoa altxatua izanik, badirudi irrikatutako gailurra koroatzen duela.

Lan hauei begira jartzen denak, neurri apal baina indar adierazkor handiko lan hauek ikusiz, eskulturagile honek forma naturalaren menperatze hutsa baino zerbait gehiago duela ohartuko da. Bere lanik onenak San Telmon gordetzen dira.

Elgezuak gerraosteko erlijiozko eskulturari egindako ekarpena ere bikaina izan zen, amaitutako iragan bat berrezartzean tematzen zen eta espresionismo pertsonalista kutsua zuen hizkera oro ukatzen zuen momentuko konbentzionalismoak ezarritako mugen barruan betiere. Zentzu horretan merezi du gogoratzea Elgezuaren Getariako elizako Kristoak.

Joan Guraya (1893-1965) Bilboko beste eskulturagile zintzo eta apal bat zen. Bere aitaren aroztegian ebanista lanak egiten zituen nerabezaroan jabetu ziren bere zaletasun eta gaitasunez, eta ikastera Bartzelonara bidali zuten Joan Guraya, eta hiru urte eman zituen bertan. Madrildik igarota, Bilbora etorri zen bueltan, bertan Arte eta Lanbideen Eskolatik itzulitako bere belaunaldi bereko Bilboko eskulturagile gazteen taldean sartzera. Paristik iragan bazen ere, bere lanetan ez zen agertzen korronte berritzaileek hunkitu zutenik. Kubara joan zen (1924), 33 urterekin eta bertan:

• Maximo Gomez Jeneralari monumentua egin zion Moises Huertarekin batera,
• Habanako Kapitolioko eskulturazko apainketan parte hartu zuen,
• elkarte erlijiosoentzat irudi batzuk egin zituen.

Ertamerika, Mexiko eta Estatu Batuetara igaro zen, eta enkargu batzuk bete zituen, bereziki erlijiozko irudigintzari zegozkionak:

• Fatimako Ama Birjina bat Texas-ko Aita Oblatoentzat.

Bilbora itzulirik, eraikuntza berrietarako apainketa monumentalak egiteaz gainera, bere lan-eremu nagusia erlijiozkoa izan zen eta izen ona lortu zuen lan horretan.

Material mota guztiekin egin zuen lan. Baina zura koloreanitza erabili zuen batez ere, bereziki erlijiozko irudigintzarekin lan egin zuenean. Eske handia zuten Gurayaren lanek, dudarik gabe korronte abangoardistak albo batera utzi eta errealismo oso nabarmen bat bilatu zuelako beti. Eredu naturaletan inspiratzen zen, baina hauetan halakoxe adierazkortasun bat ere lortzen saiatzen zen. Bere emaitza ugarietatik, ondorengo irudiak azpimarra ditzakegu:

• San Frantzisko bi aingerurekin, Habanako komentuan;
• San Frantziskok Kristori emandako besarkada, eta Kristo hilzorian Iralabarriko frantziskotarren komentuan;
• San Joan Beltran, izen bereko parrokian;
• Hirutasun Santua Neguriganeko Oblatoen komenturako, gaur egun Madrilgo Almudena Katedraleko alboko aldare batean dagoena;
• Afari Saindua eta beste gurutz-bideko pauso batzuk Bilboko Vera Cruz kofradiarako.

Bere lantegitik irten ziren lanik onenen artean gurutz-bideko egonaldi hauek daude:

• Itxaropeneko Jesus eta
• Afari Santua, Aste Santuko prozesioetan bereziki preziatuak eta miretsiak direnak, Valladoliderako. Hau, trebeziaz landutako irudi multzo konplexu baten konposaketa plastikoaren adibide on bat da.

Guraya, erlijiozko gaia duintasun eta nortasunez sentitu eta landu zuen hainbat Euskal Herriko eskulturagileren arteko bat da, modernotasuneko gehiegikeriak ukatuz, baina leialtasun anatomikoaren esklabo bihurtu gabe. Denborarekin, adierazpen plastikoaren zentzu gero eta handiago bat nabari da. Ausardia handiagoz, ildo horretatik jarraitu zuen Gurayaren garaikidea eta bera bezain errealista den beste eskulturagile bat badugu: Julio Beobide.

Zumaian jaio zen Julio Beobideren (1891-1969) bizitza eta ibilbide artistikoa, ia oso-osorik Euskal Herrian eman ziren, bere jaioterrian. Ertilari bokazioa Barakaldon jaio zitzaion, teknika ezberdinak irakasteko klaseak ematen ziren Salesiar Ikastetxean, eta bertan, Ikastetxeko kaperako zenbait irudi lantzeko eta koloreanizteko Sarriátik (Bartzelona) etorritako Asorey eskulturagilea ikusi zuen lanean. Gasteizera joan zen 1908an eta Katedral Berriaren kriptaren eraikuntzan esku-bete lanekin zebiltzan zizelari talde batekin harremanetan jarri zen. Katedral Berriaren ateetako taillez arduratu zen 16 urterekin.

Ikasketak Quintin Torrerekin jarraitzeko asmoz, 1910ean Bilbora joan zen. Hark, erlijio-irudien taillarekiko grina erantsi zion Beobideri, eskulturagile gaztearen sakoneko kristau heziketari zuzen-zuzenean erantzunez. Gipuzkoako Foru Aldundiko diru-laguntzari esker Madrilera joan eta San Fernando Arte Ederretako Eskolan sartzeko aukera izan zuen 28 urterekin. Han, Migel Blayren klaseetara joan, beste irakasleekin harremanetan jarri –Pérez Comendador, Valverde eta Adsuara-rekin, besteak beste– eta espainiar klasikoen obrak ezagutu zituen.

Zumaiara 1923an itzuli, eta bertan kokatu zen behin betirako, eta Kresala bere estudioa eraiki zuen, hemendik Erroma eta Parisera noizbehinkako joan-etorriak baino ez eginez. Bidaia hauetan beregan eragina izango zuten obrak ezagutzeko aukera izan zuen: Rodin, Carpeaux eta abar.

Beobide 1920 aldera hasi zen sona hartzen, erlijio-irudietan bere gubiatik irteten ziren xehetasun anatomikoengatik, herriaren zaletasunekin oso bat zetozenak baitziren, baina gerora desagertuz joan ziren.

Nahiz eta bere obra onetako batzuk gerra zibilaren ondorengo aldiari zegozkionak izan, esan daiteke 1930 aldera –ezkondu zen urtea bera– Beobidek artista-heldutasuna lortu zuela. Beobideren fardel artistikoa, ikatzez egindako marrazki eta zirriborro ugariez gain, erlijio-irudi, erretratu (buruak edo bustoak) eta monumentuek osatzen dute. Zura zuen gogoko materiala, nahiz eta marmola ere lantzen zuen. Landu zuen teknika zuzena da, buztinez egindako eredu batetik abiaturikoa.

Erlijio-gairik gogokoena Nekaldiko hainbat urratsetan minetan dagoen Kristorena da; baina gurutziltzatzearena bereziki. Beobideren Gurutziltzatuak ia beti bizirik, hilzorian eta burua zerura jasorik dutela agertzen dira, Joan de Mesa-ren estilora taillatuak, jaiera eragin asmoz aldez aurretik pentsatuak. Hasieran, Kristoren besoek gurutzean jarrera horizontala hartzen dute, esate baterako, hauetan:

• Bilboko San Bizente parrokiako Kristoren irudian (1926),
• Añorgako parrokiako Kristoren irudian (1944) eta Gipuzkoako elizetako beste zenbaitetan.

Beste Kristoren irudietan, estutasun itxura indartu nahian edo, besoek joera bertikala dute:

• Zumaian, bere lagun Zuloagaren etxeko kaperako Kristo (1927),
• Valle de los Caídosko Kristo monumentala (1942), bereziki.

Beobideren Gurutziltzatu batzuk atzerrian daude (Texas, Montevideo).

Heriotzak harrapatu zuen beste Kristo batekin lanean ari zela:

• Kristo bukatugabea, besoak falta baitzaizkio. Kresalako lantegian gordetzen den honen aurpegiak, azken arnasaren unea irudikatzen du; gorputzaren tailla soil eta laburra une hartako hunkigarritasunaren oroiterazle berezia da.

Gainera, Beobidek etzandako Kristo zenbait ere landu zituen, XVII. mendeko eskulturagileetan inspiraturik.

Erlijiozko irudigintzaren artean, santuen imajina batzuez gain, Ama Birjinen edertasuna azpimarratzekoa da, Mariaren zenbait errukizko aipamenen arabera irudikatuak.

Bereziki ederra iruditzen zaigu Añorgako parrokiako Ama Birjina (Ama, 1949), baretasun zoragarri eta edertasun klasiko baten jabea.

Erretratuan gaitasun bereziak zituen ertilaria izan zen Beobide. Inongo onura ekonomikoren bila edo gizarteko ospea lortu nahian ibili gabe, bere inguruko eta eguneroko munduan bilatzen zituen ereduak: familiartekoengan, lagunengan, herriko jendearengan. Donostiako San Telmo Museoak bere estilo hau ezagutzera ematen duten batzuk baditu: «estilo kementsu eta neurritsua, gordina eta benetakoa, herri baten gizatasun xume eta arketipozkoaren hatsa dariona».[22] Ez zitzaion argazkiez baliatzea gustatzen, zuzenean naturalean inspiratzen zen, buruaren egitura sakontasunez behatuz. «Erretratua, pertsonaren, izaeraren interpretazio gisa, nire obsesioetako bat da –zioen berak–. Buru bakoitza kasu ezberdin bat da. Burua da eskulturako gauzarik interesgarriena. Horrek perfektua izan behar du. Forma hori menperatu behar da pertsonaren balizko barru-bizitzara iristeko».[23]

Arima pertsonal hori da San Telmo Museoak dituen busto batzuetan azaltzen dena:

• Olerkaria (1930),
• Valentina (1934),
• Tximu, itsasgizon baten erretratua (1936),
• Madalena (1945),
• Arritxu Olidenen buru zoragarria (1954), Kresalan gordetzen dena.

Ez hainbeste erretratu ofizialetan, ez eta agindu zizkioten monumentuetan ere, bera inguratzen zuten pertsona xumeen erretratuetan ageri da zeharbidez Euskal Herriko eskulturagilearen estilo pertsonala. Erretratatzen zuenaren arima bilatzen zuen Beobidek, eta erretratu horietan «agerian azaltzen ziren bere herriaren psikologia, bizimodua eta arrazaren azpegiak»:[24]

• Aita Vinuesa,
• Zuloaga,
• San Joan Bosco,
• San Inazio Hirugarrendarra eta abar.

Ezinezkoa da euskalerritar jatorriko ertilari hau begikotasun handiz ez ikustea, bere xumetasunagatik eta frantziskotar apaltasun benetakoagatik, bere inguruko gizarteari zerbitzu isila egitea beste irabaziren bila ez dabilen ertilariaren paradigmatzat aurkez daitekeena baita, arte historian.

Erlijio-krisiak iritsi zen Euskal Herrira ere eta santuei nahiz prozesioei tradizioz atxikirik bizitutako gizartearen sekularizaioak irudien gainbehera eragin zuen. Arte figuratiboaren beherakadaren zantzuak anti-mimesi antzeko batean azaldu ziren, Ertilari berrien Lehiaketetara aurkeztutako lanetan azaleratuz.

Atal honen hasieran gogoratu dugu, 1915ean Robert eta Sonia Delaunayren lanak izan zirela ikusgai Bilboko aretoan zintzilikaturik, eta, handik gutxira (1930) Donostian, jada aipaturiko Arkitektura eta Pintura Modernoaren erakusketan, Picasso, Juan Gris, Miró eta Dalíren koadroak ikusi izan ahal zirela.

Gu Taldea

Kursaalaren azpian, 1934an XVIII. Euskal Astearen barruan eratu zen erakusketan, Oteiza, Gabarain, Nartziso Balentziaga, Sarriegi eta Nikolas Lekuonaren lan ausartak erakutsi ziren. Hauek, eta GU taldearen teorikoek, gremioetako mugimendu bat eratu nahi zuten Parisko abangoardiaren ezaugarri zen buhameria sakabanatzailearen aurka. Baina, talde hau porrotera zihoan zuzen-zuzenean, hain joera soziopolitiko kontrakoa zuten ertilariak biltzea ezinezkoa baitzen, batez ere alderdi politikoen norgehiagoka muturreko nahasmendura iristen ari zen momentuan; izan ere, modu horretan, gerora ikusi zen bezala, edozein kultur bateratze-saio ezereztuko zuen gerra zibila saihestezina zen.

Gaur Taldea

Urte batzuk igarotan, halako lasaitasun soziopolitiko baten abagunean, Eskulturaren Euskal Herriko Eskola batez hitz egiten hastea beharrezkoa izan zen. Hala, Jorge Oteiza Ameriketatik itzulia zelarik, GAUR taldearen sustatzaile bilakatu zen, Txillida, Mendiburu, Basterretxea, Ruiz Balerdi, Zumeta eta Sistiaga margolariekin batera, eta, 30eko hamarkadako GU taldearen oroitzapenarekin eta bere euskal sustraiez kontzientziaturiko ertilari gipuzkoarrak bilduko zituen gremioa osatzeko ideiarekin berriro ere liluratu zen taldea.

Hemen, saialdi hartako kide nagusien lan sortzailea oroitzea besterik ez dugu egingo, honen eragile eta sustatzaile sutsua zen Oteizarekin hasita.

Jorge Oteiza (1908-2003) Orion jaio zen, eta batxilergoa egiten Donostian hasi bazen ere, Lekarozen bukatu zuen. Madrilen Medikuntza ikasten hasita, linotipista lanean jardun zuen, eta azkenik, Biokimikara egindako gerturatze bat izan zen, dirudienez, eskulturarekiko zaletasuna sortu ziona. Donostiara itzuli zen.

Ertilari Berrien Bienalean Lehen Saria lortu zuen 1931n. Aipagarria da urte haietan epaimahai ofizial batek obra abangoardista bat saritzea, hau bezalako lana:

• Adan eta Eva.

Normalagoa iruditzen zaigu San Telmoren inaugurazioan eztabaida sutsu bat sorrarazi izana:

• bere Ama Birjina Burgesa lanak.

Berriro ere, Berrien lehiaketa irabazi zuen honako honekin:

• Langile hila (abstraktutasuna ukitzen duen multzo eskematikoa),
• Jesus Jordanen
• eta hainbat erretratu.

Handik gutxira Oteizak erbesteratzea erabaki zuen (denboran eta espazioan), eta, berak zioenez, «faxismo aldera zihoan» mundu batetik urrutiratzea. Aurreko atalean gogoratu eta azaletik deskribatu dugu Oteizaren erbestealdi hau, bere gogokoa eta gorabeheratsua izan zen, kolonaurreko artearekin harreman estuan jarri zuen abentura luzea. Horrek berretsi zion intuizio zuena, hau da, eskultura irudi mitikoen sorkuntza dela. Ordurako Oteizak aurreko urteetan modelatzen zituen buruek badute denboratik at finkatzen dituen zerbait, hauek pertsona bizi eta benetakoen ikonotzat identifika daitezkeenak badira ere.

Baina, bere aurkikuntza, mende erdiz bere lanaren oinarrizko osagaia izango den, espazio hutsaren ahalmen oroiterazlea izan zen:

• Harri-jasotzaile liluragarri horretan, guztiek ikusten duten harri zilindriko hori, eta hutsune bat da!

Bere Arantzazuko eskulturen zirriborroetan antzematen zaio, ezer gabeko espazio hutsak baino gehiago espazio-masa kendu ondorengo espazioaren hustea ikertzea burutik kendu gabe dabilkiela. Henry Mooreren obrak ustekabean harrapatu zuela aitortu zuen berak.

• Preso politiko ezezagunari egindako monumentuan eskultura ez da masa bilakatzen, hutsune baizik.

Oteizak, Sao Paoloko IV. Bienaleko Nazioarteko Sari Handia irabazi zuen, 1957an. Orduan hasiak zituen poliedro irekiaren inguruko bere ikerketak eta honelako artelanak sortu zituen:

• Omenaldia Mallarméri (1958)
• Monumentua Aita Donostiari Agiñan (Lesaka, Nafarroa), ospetsua eta oso ezaguna da.

Garai hartan iristen ari zen Oteiza «espazioaren huste» inguruko bere esperimentazioaren mugetara. «Nire eskultura –esan zuen geroago– 1958-1959an bukatu zen». Ordutik, batez ere idaztera, hirigintzako proiektuak diseinatzera eta berak «euskal berpizkunde kulturala» esaten dionaren aldeko lan kulturalak –Debako Eskola, eta beste zenbait– sustatzera eskaini zuen bere ahalegina.

Hala ere, 1969an izan zuen denbora bere Arantzazuko irudi ikusgarriak lantzeko:

• Errukiaren Ama Birjina basilikaren frontisean,
• eta zerrendako Apostoluak (1969).

Estutasunetako Ama Birjina horren aurrean, hura sortu zeneko momentu soziopolitikoa ezagutzen duenak, galde lezake: «Giza ezbehar bat izan al da ala Kalbarioaren jainkozko zorigaitz eta erosmena ertilaria inspiratu duena?» Biak. Artista berarena da ondorengo aitorpen hau: «Esan nion Oizari nire eskultura guztia erlijiozkoa zela». Kristau-tradizioak kontenplatu nahiago izan duen Eroslearen gorputz hilaren edertasun anatomikoarekin ez du batere zerikusirik Arantzazuko Kristoren hilotzak. Enbor bat da «giza itxurarik eta antzik ez duena» (Isaias). Eta Amak ez du ukitu ere egiten: utzi egin du, heriotzaren zoritxarreko horizontaltasunean, Zerura askatasun gehiagorekin igo dadin, halabeharraren bidegabekeriaren aurkako gaitzespen suminean. Kristau artean inoiz ez ziren bi gorputz hain estuki eta aurkakotasunez lotuak izan: bertikala eta horizontala, bizitza eta heriotza, oihua eta isiltasuna.

Handik gutxira, 1972an, Oteizak Buitragoko Institutu Teknikoan kaperako Ama Birjina zirraragarria (1972) landu zuen. Aurpegirik gabeko Ama Birjina honen aurrean, beharbada ez da otoitzik aterako, baina bai, ordea, adierazten duen haraindi goitiarraren aurrean paralizaturik geldituko.

Hala ere, 1982an bere hustasun jariotsuaren obsesioak errepikapenera eraman zuen, beste honetan gertatzen zaion bezala:

• Odiseo izeneko gudari armatu baten erretratua (1982).

Oteiza, bere bizitzako azken berrogei urteetan, Euskal Herriko artearen historiaren filosofian murgildurik aritu zen, bere ustetan cromlech edo harrespila neolitikoan erabakia geratu zen arazoa, euskal herritarrak horror vacuia gainditu zuenekoa, estetikan, erlijioan eta politikan sendaturik gelditu zen. Alajaina!

Oteizaren filosofia, Euskal Herriko arteaz

Pena izan zen Euskal Herriko artearen historia filosofikoa, intuizio hutsez eta borondatezko bulkadez eraiki nahiaren grina honek ia eskultura baztertzera eraman izana.[25] «Oteiza, bere erraietan poeta jenioa daraman eskulturagile jenial bat da». Baina erratu egin zen bere teoria nagusietako batean, zeren eta, eskulturaren historiak ez du bere «aldaketen legearen» oinarrizko teoria bermatzen, ikertzen badu ere;

• ezer baino lehen, giza historian legerik ez dagoelako, eta
• bigarrenez, Euskal Herriko arima cromlecharekin identifikatzea doakoa delako, zeren eta arte garaikidean hustasuna gurtzea ez baita Euskal Herriko artistengan soilik ematen dena, baizik XX. mendeko Europako sentiberatasunaren osagai bat izanik, Henry Moore ingelesarengan bezala, Naum Gabo errusiarrarengan eta Julio Gonzalez katalanarengan ere aurkitzen da.

Oteizak ustezko «Euskal Herriko Eskola» ageriko egin nahi izan zuen eta erabat subjektibo eta mitiko zen eraikuntza horrek guztiak izan zuen, Euskal Herriko artea folklorismo etniazale arazotik ateratzeko abantaila, bederen, Orioko artistaren izaera sutsuak hartu zuen norabidearen azterketan asmatu zuen Martinez Gorriaranek ongi ohartarazi digun bezala. «Helburua, euskal berpizkundearen oinarri bezala, etnia ordezkatuko zuen estetika bat bilbatzea zen, Worringerrek mende hasieran zehaztutako «latinoaren» eta «germaniarraren» ordezkatzaile izango zen «Euskal Herriko estiloa» asmaturik, Oteizaren arabera, modernotasun unibertsala gailendu zezakeena».[26]

Oteizaren eskultura-lanak eta bereziki berrienak:

• Bilboko itsasadarraren ertzean dagoenak,
• Donostiako Paseo Berrikoak,

Ez dira eragozpen sentipen goitiarrak eta giza izatearen misterioak zeharkaturiko gizaseme bat agertzen dutela onartzeko; eta hortik ulertzera ematen Gaya Nuñoren berotasuna, "Oteiza ertilari oso ona, bikaina, ezustekoa, gure mendea ongien goratzen duten gizasemeetako bat" dela dioenean.

Eduardo Txillida (1924-2002) donostiarrak, gaztaroko kirola uztera derrigortua izan bazen ere, gerora bere borondatez utzi zituen arkitekturako ikasketak, buru belarri jarduteko plastikan, egiazko bokazioan. Marrazkigintzan tinko eta iraunkor jarduteak −orduko jardueraren aztarnak utzi zituen, maisutasunaren adierazle− eta materiarekin zuzenean jarduteak teknikaren jakitun bihurtu zuen, eta horrek

• bere bustoak
• bere formak

gero eta gehiago garbitzeko aukera eman zion, eskultura abstraktuaren kontinente zabal hori aurkitzera iritsi arte.

Burdinaren erakarpena sentitu zuen, burdina material noblea eta gogorra zelako. Harekin konpondu zituen bere sentiberatasunaren bidera irtendako hainbat arazo: airea, espazioa, formak espazioan, hustutasunaren ezkutuko energia eta... Horrela sortuak izan ziren, ingudearen gainean, mailu-kolpez:

• Haizearen orraziak,
• Musika isilak,
• Zurrumurruak eta
• Oihartzunak.

Ikusmenaren mundua entzumenaren ahaide zela jabetzen zen Txillida erakusten digute.

Txillida, garrantzi handiko galderen segika ibilitako ertilaria zen. Ez zuen zekielako lan egiten, «jakin nahi» duelako baizik. Espazioaren inguruko galderen atzetik lehenengo eta gero bertan grabitatzen zuten gorputzen inguruko erantzunak aurkitu zituen, hurrenez hurren, burdinan, altzairuan, zurean, alabastroan, harrian, hormigoi indartuan eta are buztin egosian. Ez zen materiaren eraketa liluragarriaren aurrean kontenplalari baten moduan estasiak hartutako eskulturagilea. Entzun eta galdetu egiten zuen, itzulinguruka ibili, materiaren inertzia astindu, bere itxitasuna eraso eta bortxatu, bere bizigarria, bere espiritua askatzera behartzen; berak zioen bezala, usaiek, durundiek eta oihartzunek gida zezaten.

Zura. Abesti-Gogorra saila oinarrizko multzo da, antzinako Euskal Herriko eskulangintzan oinarritua, eta espazioa betetzen duten formen arazoa planteatzera itzuli zen ertilaria, haren bidez. Gauzek espazioan duten mugen azterketa izan zen kezkarik iraunkorrena, hutsa espazio zen edo bizileku, bien arteko harreman iluna.

Altzairua. Labirintoaren misterio iradokitzailea ikertzeko erabili zuen altzairua:

• Gnomon (1965),
• Iru-Burni (1966),
• Leku (1968) eta abar.

Hauek dira espazioaren magalean gordeleku sekretuaren bilaketan landutako adierazpen ezberdinak.

Alabastroa. Harrira itzulita, materian eta espazioaren zirrikituetan argiak dituen sekretuak miatzeko alabastroa hartu zuen. Argiaren goraipamenak monumentu sinbolikoak dira, barruko gaitasunen galaxiek urraturiko monolito distiratsuak, espazio sideraletan barrena ibiltzen diren mundu borobil eta perfektu horien parabolak. Kandinskiren Omenez lanean, Txillida eskultura aratzaren mugetara gerturatu zen.

Munduko museo handi guztietan lanak erakusgai dituen ertilaria eta nazioarteko saririk handienen irabazle, gaur egun mundu mailako ospea duen Euskal Herriko eskulturagile bakarra da Txillida, gure mendeko artistarik handienetarikotzat onartua.

Hormigoia. Sormenaren ibilbidea bukatzerakoan, senaz sentitu zuen bere materialik gogokoena gizakiak sorturikoa izan behar zuela, erabiliena eta egungo gizartean ikusiena: hormigoia. Zenbait mailatan eta neurritan, Topalekuak izenekoak egin zituen material horrekin. Marrazkilari gaztea, formen ikerlari heldua, hirigile handi izatera iritsi zen.

Topalekuak honako hauek izan ziren:

• March-en Fundazioaren aurrean kokaturik dauden bi etxadi biki (Madril),
• Gernikako Aitaren Etxea,
• Zerumugaren goraipamena (Gijon).

Jatorrizko gaira itzulita: espazioak bere babesean hartzen du gizakia; espazioak uzten dio bizitzen eta arnasa hartzen, elkartasuna eta bakea ematen dizkio. Txillidak Lanzaroteko Tindaya izeneko mendiaren barruan egitekoa zuen proiektua, erabateko isiltasunezko espazio mistiko batena, gizasemearen unibertsoko bizitokiaren oroitzapen berri eta erlijiozko bat izan zitekeena, gauzaturik ikusi gabe hil zen.

Argentinako erbestealdiaz hitz egitean ikusi dugun Nestor Basterretxea (1924) bermeotarra, garaiz itzuli zen Euskal Herrira Frantzisko Jabier Sáez de Oiza eta Luis Laorgaren planoen arabera bukatu berri zen Arantzazuko basilika berriaren apainketa lehiaketan Oteizarekin lehiatzera. Kriptarako Basterretxearen proiektu espresionista aukeratu zen, baina Arte Sakraraturako Aita Santuaren Batzorde Nagusiaren aldetik, apainketa eskultoriko eta piktorikoaren programa guztiak jasan zuen gaitzespenaren errudun suertatu zen Basterretxea (1955eko ekainaren 8an). Hogeita hamar urte beranduago (1983), berriro eskatu zioten kripta zabalaren hormak apaintzeko, eta aurreko proiektuarekin alderatuz oso bestelako obra margotu zuen, espresionismo figuratibo orotatik urrun, formen araztasun handiko mintzaera batez.

Ekipo 57[27] delakoarekin izan zituen abstrakzio eta egitura mailan esperientzia zorrotzak eta Oteizaren bat-bateko aholkuen babesean, garaia iritsi zitzaienean gai bereziki sentibera eta soziologikoetan sakontzeko balio izan zioten, diziplina plastikoaren aingura sakon hondoratua eduki zezan.

Obra sinbolikoak ala oroitzapenezkoak. Nestorren diziplina eta zorroztasun honek distira egiten du bere lan sinboliko eta oroitzapenezko handietan Gipuzkoa eta bere hiriburuko zenbait leku estrategiko zedarriturik:

• Irungo iturria,
• Monumentua Iztuetari,
• Monumentua Pio Barojari (Donostian),
• Bi Pasaien Omenez.

Multzo kosmogonikoa. Basterretxearen laneko etaparik garrantzitsuenetako bat, euskal mitologiak eta euskal herriaren antzinako ohiturek markaturik dago. Euskal Multzo Kosmogonikoari esker (1973) lortutako arrakasta herrikoiak adierazten du, gure herriko jendea lengoaia horrekin −abstraktu eta espresionista, aldi berean− islatua eta aipatua sentitu zela.

Gauza bertsuak esan daitezke beste sail batzuei buruz ere, hala nola:

• Brankako Mamutzarrak saila,
• Eguzki-lore saila, materiarekiko gertutasun bero batez,
• Hilarriak saila (diskoideak), herri tradizioa eta modernitatea lotzeko moduaren eredu polit ospetsua.

Ondorengo urteetan, plastikotasun soltearen gainetik, ezohiko apainketaren zentzua jarri duen lanetan frogatu zuen beti Basterretxeak bere sentiberatasuna, ez formazko edertasuna adierazteko soilik, baita euskal herriak bereak dituen garra eta handitasuna jokoan jartzeko ere. Horixe azaltzen da monumentu batzuetan:

• Gernikako arbolari (Donostiako Kutxa),
• Zazpiak-Bat (Gasteizko Eusko Legebiltzarra),
• Bakearen Usoa (Anoetako Plaza).

Nestorri, oraindik burutu gabeko proiektu apartak ere zor zaizkio.

• Monumentua Artzainari (Oñati), egitura ederragatik lanik harrigarriena, formaren edertasuna, landare bizitzaren iradokizuna, aberastasun kromatikoa eta plastikoa elkartuz, metalezko xaflekin egindako zuhaitz erakargarri bat da.

Euskal Herriko Eskola batean biltzeko asmoa zutenen taldeko kide ez bazen izan ere, belaunaldi bereko beste eskulturagile hau kokatzea nahitaezkoa da beraien artean; kontinuistek ez bezala, gerraosteko abangoardia izena mereziko lukeena da, eta Ingalaterran erbeste emankorra, lehenago aipatu duguna, izan zuen Jose Manuel Alberdi (1922) eskulturagileak. Bretainia Handian ingeniari tekniko eta eskultura ikasita, lehendabizi han Migel Anjelen eta Rodinen mireslea izan zen, gerora zuzen-zuzeneko harremanetan bi ertilari garaikiderekin hasteko: Epstein eta Henry Moore.

Jada Ingalaterran zelarik, Alberdi, besteak beste, Kristo urratua, eskultura figuratibo eta espresionista batetik, edertasuna eta adierazpidea orekatuko diren formen aldera garatu zen.

Bere Consummatum est obraren erakusketarekin (1950), kritikaren arrakasta itzela lortu zuen, eta segituan neurri handiko beste lan batzuk eskatu zizkioten:

Horma-irudiak erliebean:

• Ilford-ko Ford Motor, Londres;
• Hotel Bedford; Bull Ring Center, Birmingham.

Tamaina handiko hirigintza monumentuak:

• Nekazaritza poliester eta beira-zuntzean (Tauton),
• Fenix, trabertino harrian (Felham),
• Alma Mater, harrian (Exter College, Oxford),
• Hiri berri baten espiritua, beira-zuntz eta plastikoan (Stevenage),
• Iturria, kobre eta nikelean (Londresko Barcklays Bank),
• Ama eta Haurra, harrian (Felham),
• Espazioaren urteak, burdinan (Surbury-on-Thame) eta abar.

Alberdi ezaguna eta estimatua zen mundu anglosaxoian. Material berri bat erabiltzen aitzindari izatearen meritua aitortzen zaio: beira-zuntza.

Espainiara egindako lehen ikustaldi batean, March familiari Mallorcan honako obra bikain hau egin zion:

• Greco-ren omenezko oda.

Espainiara behin betirako berandu etorri eta bere lurrean lanak berandu ezagutu eta miretsi badira, bizilekua Baskoniatik kanpo (Alacanten) kokatzearen ondorio da.

Alberdiren eskulturetan, Pirinioen alderdi honetan azpimarragarrienak dira:

• Kristo Urratua, 2,2 m-ko garaiera duen brontzezkoa.
• Gernikako Kristo,
• Andra Mari, teka zurean egina, 1,80 m-koa,
• Aitor poliester eta beira-zuntzean, Ajuria-Eneko loretokietarako,
• Agirre Lehendakaria, Eusko Jaurlaritzarako bustoa,
• Jaime I.a, brontzean eta 4 m-koa, Deniako plaza baterako.

Gipuzkoako Probintziak baditu bere hainbat obra; azpimarra ditzagun:

• Pilotaria, Donostiako Antiguo auzoan,
• Omenaldiak Euskal Herriari lanak duen konplexutasunarengatik, forma armoniarengatik eta oroitzapen sinbolikoengatik korten altzairuzko lanik ederren eta ikusgarrienetariko bat da. Jaioterria zuen Azkoitiko Udalak agindu zion, herriko tokirik zabalenaren apaingarri jartzeko.

Zurez taillaturiko lan ugari ere badu Alberdik −gaur egun, jabego pribatuetan banaturik daude ia denak−, erlijio-gaiei, folkloreari eta politikari buruzkoak. Horien artean figuratiboa ere mintzaera abstraktu eta sinbolikoa bezainbat menderatzen duela erakusten du askotan.

Azken aldera egindako lan bikainenetarikoa dena, Oñatiko abenturazale ospetsu eta kriminal Lope Agirreren hamahiru buruko multzoa da.

Zoritxarrez hila den Remigio Mendiburu (1931-1989) ertilaria, bere lurrarekin, gure lurreko basoekin zuen lotura, indarrik handienez sentitu eta adierazi zuen Euskal Herriko eskulturagilea zen agian. Hondarribian (Gipuzkoa) jaio zenez, lotura bazuen itsasoarekin ere; badirudi haren isiltasuna eta handitasuna jaso zituela oinordetzan.

Arte Ederrak ikasketak egin zituen Madril eta Bartzelonan.

Gipuzkoako Ertilari Berrien Lehiaketan eskultura saria jaso zuen 1959an. GAUR taldeko kide izan zen Oteiza, Txillida eta Basterretxearekin. Azken honekin batera izan zituen lanak erakusgai Egungo Artea izenburuko Euskal Herriko erakusketa kolektiboan.

Obra garrantzitsu bat egin zuen 1963an: Jaizkibel mendiko monumentua. Zazpi urte beranduago, Mexikoko Euskal Herriko pintura eta Eskultura garaikidearen erakusketan parte hartu zuen, Basterretxea, Txillida eta Bizente Larrea bilbotarrarekin.

Nestor, Oteiza, Txillida eta Ugarteren ondoan, bost euskalerritar eskulturagileren erakusketan eman zuen bere burua ezagutzera Madrilen, 1973an. Mendiburu, Barakaldoko Arte Plastikoen II. Erakusketan Gipuzkoaren ordezkari izateko hautatua ere izan zen.

Remigio Mendibururen estiloak soiltasun harrigarria du. Zura zuen materialik gogokoena. Remigioren lantegitik irteten ziren enborrak beren jatorrizko azaletik ia arbastatu gabe zeuden, landare bizitza ahaltsuaren baieztapen modura, gizon artistak naturaren lekua hartu nahi izango ez balu bezala. Natura zati hauen azaletik, barruko indar hedakorra adierazteko, eskulturagilearen gubiak sarturiko konkorrak ernetzen dira, esaterako Kutxako (Donostiako Garibai kalea) atondoan ustekabeko horma-apainketan.

Zuraren izaeran baino, jatorrizko basokoan gehiago pentsatzen duela dirudi Remigiok. Beti ertilariaren eta zuhaitzaren arteko erantzukizuna azaltzen zaie bere obrei. «Zuhaitza da –zioen– gizakiaren antzik handiena duena».

«Ertilari soila, indartsua eta zuzena» izendatu zion Carlos Areánek. Bere Hondarribiko etxearen aurrez aurreko itsasoaren gorderik edo aldian behin Aralarko basoan galdurik ibiltzea gustatzen zitzaion. Mendiburu arrazoiaren bideetatik baino gehiago senaz − beharraz esaten zuen berak− jokatu zuen ertilaria izan zen. Denetarik aurki zitekeen bere estudioan: Txalapartak, nekazaritzako piezak, objektu leunduak, istinkatuak eta margotuak, «txori kaiolak» −berak zioen bezala−, armazoiak eta maklak, tartekaturiko hainbat materialen esperimentuzko konbinazioak: zementua eta zura, adibidez; hura, hau irentsi nahian, gizakiaren tramankulua bizitza naturala suntsitzen? Remigiori atsegina zitzaion, zakarretik finera, bizi-dinamis hartatik modu garbi eta abstraktura etengabeko ibilia egiaztatzea.

Zuraz maitemindurik bazegoen ere, Remigiok marmola, alabastroa eta zementua ere landu zituen.

Bere estudioan Ataria zutitzen da, bizitza eta naturaren zorrotada erraldoia, 3m-ko garaiera duen zutabe lerrobakarra, haritz oso bat, dinamismoz, argiz eta sakonunez, besoz eta besapez betea, totemen sinbolismo misteriotsu batez beteriko betilo izugarria.

Mendibururen obrak «sustraiak, ama-lurra eta bizitza geldiezina» oroitarazleak dira.

Bizente Larrea (1934) bilbotarra, eskulturagileen semea eta biloba, Jesuitekin batxilergoa bukatzean, Meatzarien Fakultatean hasi zen, baina bere eskulturagile-ikasketak Arte eta Lanbideen Eskolan eta aitaren lantegian burutu zituen.

Frantziara joan zen 1954an, eta Solesmesen eskultura egiten aritu zen Raymond Dubois-en estudioan. Erlijiozko irudiak dira zurezko eta brontzezko bere lehen lanak.

Larreak, 1966an, imajinagintzako tradizioaren zama utzita ia bat-batean askatu eta eskultura ez-figuratiborako jauzia eman zuen. Halako lan bat da burdin xafla lerromakur forjatuz egindako iturria, espazio hutsa bilatzen duen bizitzako zorrotada bailitzan, harritik sortzen dena:

• Monumentua Kirikiñori.

Jarraian, materialen izaeratik jasotzen dituen iradokizunak bideratzeko aldi bat etorri zen. Burdin forjatuaren ondoren, eskulturagileak galdaturiko brontzea, aluminioa, eta altzairu herdoilezina probatu zituen: ertilariaren ametsei beti apur bat gogor egingo dien materialak. Eskulturagilearen ametsak lehenik argizarian modelatzen ziren, edo poliespanez eginiko piezak handietan, gero burdinara edo galdatutako brontzera pasatzeko, teknika tradizionalaren arabera.

Sailak. Larreak sailen bidez egiten du ikerketa plastikoa, eta hauek, berak baino ez dakien arrazoiren batengatik, izen bereziekin bataiatzen zituen.

Mahatsondoak. Hasierako lanetan lehenetarikoa da mahatsondo-multzoa, zur margotuan angeluen zuzentasuna nagusitzen den formez osatua.

Kateak. Ia berehala itzuli zen forma makur eta dinamikoetara, eta egituren hutsune bizkorgarrien bilaketara; eta galdatutako brontzean egindako «Kateak» sail berrian, makurrak eta leunak diren gainazal txikien aukera adierazkorrak entseatu zituen, hutsune beltz eta latzen kontrastean.

Forma Zentrokideak. Ia aldi berean, zirkulu formaren edertasun aratzak erakarri zuen: «Forma Zentrokideak», hainbat materialetan eta formatutan eginak (1968).

Espetxeak. Ustekabean sartu zen bere artelanetan lautasun eta angelu zuzenarekiko gustua (1969); «Espetxeak» saila da, brontzean edo altzairuan egina batez ere. Hauetatik sortu zen Otxandioko elizarako (1971): Espetxe Sagrario bat.

Gangak. Eskulturagilearen hizkera funtsezko bihurtu zen 70eko hamarkadan, araztasun eta soiltasun handiko formetan atsegin hartuz, nahiz eta beti dinamikoak ziren: hutsune txiki borobilak katean, «kateaturiko gangak» izenburuaren iradokitzaileak.

Nahikoa izan zen forma horiei monumentaltasuna eman eta azaleran ugarituz joaten uztea honelako artelanak sortzeko:

• Santimamiñe.

Nahikoa izan zen zutik jartzea honako hau sor zedin:

• Samotrazia, garaieran 6 m-koa, gaur egun Barakaldoko plaza gainetik hegan egin nahi duena.

Barautsak. Hala, 1972-73 urteetan, hutsak eta tarteak ugaritu ziren, gainazalak kizkurtu eta bihurritu; barrokismoaren hasiera. Konkorrak ugaritu, tarteak sakontasunean ireki eta ganbiltasunak multzotzen bertikaltasuna areagotzen zuen. Barautsen aldia zen:

• hauetariko bat Ajuria-Enean dago;

-bestea, Euskadiko Kutxaren egoitzaren aurrean zutitzen da, Madrilgo Castellanan. Eta 6 metro neurtzen du.

Makilak. Geroago barautsak argaldu egin ziren, eta makila bihurtu. Hauetariko bat, oso garaia eta gorriz margotua, aireportura doan Leioako errepidean kokatu zen.

Ihesak eta Kodizeak. Eskulturagilea mugimendu hedakor eta norabide anitzetakoek erakarria sentitu zen, 1978-79 urteetan. Ihesen aldia zen, eta Kodizeek jarraitu zioten.

Irudiztatze Berria. Azkenik, 80ko hamarkadaren erdialdean irudia agertu zen berriz; pertsonaren aurpegia, hain zuzen ere. Bistan da ez dela estilo aldaketa zakar bat. Eskulturagilearen hizkerak funtsean berbera izaten jarraitzen du. Gertatzen dena da forma abstraktuen itsaso iskanbilatsu horretako olatuak berak tematu zirela giza oroitzapen oro erraustu zuen su horretako garrak iradokitzen:

• Gattamelataren aurpegia
• Profetaren profila
• Artzainaren profila edo
• Berniniren profila.

Berriro ikonora etorri zen, baina iradokitzaile oraingoan, artistaren -imajinagileen seme eta biloba- hasierako ibilbide sortzaile hartan eginiko «santu» haiek ez bezalakoak egitera. Eskulturagileak plastika aratza lantzean. 20 urteko esperientziaren fruitua bildu zuen, hauetan ikus daitekeenez:

• Ama Birjina, irudi bikaina, Bilboko Rekalde auzoko Arrosarioko parrokiarako egina,
• Zumarragako ehorzketa-kripta berrira jaisten den Aingerua. Eskultura honekin irudia barrokotasun abstraktuarekin elkartzen den imajinagintza berriaren aldi honen gorenera iritsi zen. Jose Antonio Pizarro arkitektoaren eraikuntza bikaina den nekropoli txiki honek ezohiko edertasuna eta forma garbien espazio bat ixten du, isiltasun izoztuan hildakoen piztuera aldarrikatzen duen Aingeru honen hegada besterik nabaritzen ez delarik.

Formatu handiak. Azken belaunaldietako Euskal Herriko ertilari zenbaiti gertatu zaien bezala, bere azken obretan formatu erraldoiekiko zorabioak erakarri izan zen Larrea. Azpimarra dezagun honako erraldoi hau:

• Dodekatlos, Herkules mitologikoari aipamen egiten dion izena, garaieran 8,50 m, 70 tonatako pisua eta giza iradokizunak dituen hau, Biltzarretarako Euskalduna Jauregia eraikin berriaren aurrean zutitu zen.

Bizente Larrea ez da erraz sailkatzen «tasun» modernoetan. Inspirazioak beti aurkitzen duen ertilari kultu bat da. Eskulturagile moderno baina barrokoa; bere irudimena aske uzten du, baina bere trebezia teknikoak uhalak jartzen dizkio; eskulturak modelatzen ditu, ez estatuak, baina gure eguneroko hizkera arrunteko izenez bataiatzeari uko egin ezinik.[28]

Orain arte aipatu ditugun ertilariak baino zerbait gazteagoa da, baina kezka estetikoetan kide, Rikardo Ugarte Zubiarrain (1942) Pasai San Pedro herrian jaio zen. Donostiako Arte eta Lanbideetako Eskolan eta Camps Akademian ikasten hasi zen. Mota guztietako adierazpen artistikoei irekitako izaera izanik, poesia, saiakera, argazkigintza, marrazkigintza, pintura eta batez ere eskultura landu zituen.

Lehiaketa eta talde-erakusketa ugarietan parte hartu zuen 1962tik hasita, baita bakarkako erakusketa askotan ere 1967tik aurrera. Baditu dozena bat sari baino gehiago bere palmaresean.

Lorratzak. Ugarterentzat materialik gustukoena burdina da. Teknika anitzetan erabili du eta estilistikako forma ugari emanaz. Nolabaiteko sailkapen kronologiko batean saiatu nahirik, lehenengo aldi batean bere egiturak ebakidura angeluzuzeneko moduluz lantzen dituela esan beharko litzateke; Lorratzen garaiaz ari gara, arrazionalismo konstruktibista baten eraginez diseinaturik, ertilariak kontraste kromatikoez bizitu zituenez:

• Lorratza, Mendeurrenaren Plazan, (Donostia);
• Lorea, Santa Cruz de Tenerifen, aire librean;
• Bideetako Lorratza, Mediterraneoko autopistan eta abar.

Aldaketak. Ia aldi berean entseatu zituen forma angeluzuzen guztiz zorrotzak zeiharrekin gurutzatzen eta batzen diren aldaketak; hona hemen zenbait aldi:

• desitxuratzeena,
• dardarizoena,
• kanpaiena.

Hegaketa. Beste aldi bat letorke, landare-formen mundura gertutasun garbiago eta dinamikoago bat iradokiz.

Bertikaltasuna. Azkenik, bertikaltasuna azpimarratuko den aldia ireki zen, eta batzuetan neurri erraldoietan landurikoen aldia:

• aingurena, (Herri baterako Aingura erraldoia, Pasai Antxon dagoena, 1994),
• gazteluena (Brankako gaztelua, Pasai San Joanen; Gaztelua, Tolosan, Tajamar, Lasarten...

Obra artistikoetan, hiru dimentsiok egon behar dutela onartzen badugu –forma, adierazten den nia, eta ertilariaren elikagaia den gizartea– Ugarteren ekoizpena hiru dimentsio horiek aberasturikoa da.

Ezer baino lehen, forma. Ugarte konstruktibistatzat sailkatzen da. Dudarik gabe, modulu angeluzuzenen aldiko bere lan askok, forma industrialetako eta eraikuntzetako material berrien zehaztasuna eta garbitasuna erakusten dute, besteak beste, metala, kristala eta plastikoarena. Igartzeko modukoa da, beste alor lirikoago eta espresionistago batzuetan ausartu ondoren, Ugarte erabateko forma garbien unibertsora itzuli zela, batzuetan bere Eskuaira eta Kartaboien hozkailu horretan sartzen gaituelarik.

Ugarteren artelanen bigarren kontzeptu oinarrizkoa arima da, hau da, batzuetan artistaren "nia" umiltasunik gabe adierazten duena. Lirikaren ordua da, poesiaren ordua, kantari hasi eta burdinazko diapasoia dardaratzen duen espirituarena. Loreak sailaren aldia da, metalezko zurtoinak koroatuz argitara eta zerura irekitzen direla diruditen loreena, su gartsuaren metafora horiena, bere Itxas-burniak eta Haizearen adatsek isurtzen dituzten itsasoko usain horiena.

Azkenik, esan behar da hain aratz eta itxuraz hain kutsurik gabea den hizkera honetaz aparte, gizartea ere azaltzen dela Ugarteren lanetan. Ertilariak bere Bideetako lorratzak eta Bizitzeko egokiak diren hutsuneak lanetan esaten digu ez dela bakartia, eta gu geu ere ez gaudela bakarrik. «Eskulturaren azken zeregina hiritarraren hiriko eta espirituko bilbaduraren barruan espazio-erkidean parte hartzea eta bera elkarretaratzea dela ulertzen dut». Ustekabeko logika batekin, hasieran sinbolo neurritsuak besterik ez ziren forma txiki haiek, erraldoi bihurtu eta hiriko espazio handien eskari zorrotz bilakatzen direla dirudi. Bertikalaren aldia da; kalerako, lorategietarako, errepideetarako, plazetarako eta lurreko zein itsasoko bideetarako eginak diren obra erraldoien aldia: Aingurak eta Gazteluak.

Agian, Rikardo Ugarteren aparteko ibilbide sortzaile honen sinbolo hautatu beharko litzateke bere Herri batentzako gurutzadura lana −egun Donostiako elizbarrutiko Museoan dagoena bera−, aipaturiko hiru dimentsioak bat egiten duten lana: zehaztasun formala, lirika otoizlaria eta eskari soziala. Biluzia eta hutsa den Gurutze horren aurrean, burdina argi bihurtzen den horretan, gustura belaunikatuko litzateke San Juan Gurutzekoa, honako hau idatzi zuen mistikoa: «Benetan pertsona jainkozale denak, Ikusezinean ipintzen du bere jaiera nagusiki, eta irudi gutxi behar ditu −eta gutxi erabiltzen ditu− eta halakoak gehiago egiten du bat jainkozkoarekin gizakiarekin baino».[29]

Belaunaldi horretakoa izateagatik eta Euskal Herriko estilistikaren kezka plastiko eta leialtasunezko berberek ziztatua izateagatik, atal hau Erramun Karreraren (Bilbo 1935) eskulturak gogoratuz bukatuko dugu. Karrera, hilarrien antzinako gertakari arkeologikotik abiatu zen, ondoren, eguneroko bizitzako artisau-gauzetatik jarraitu zuen, eta azkenik, hutsaren gaiari heldu zion, Txillidaren «ingudeen» gehiegizko antza erakusten duten lanak eginez.

Tomas Murua (1938) ertilari zarauztar honen eskulturak ere aipatuko ditugu. Zura landu zuen lehenbizi eta brontzea ondoren, irudiak multzoka emateko joeran, gai herrikoiei heldu zien Oteizaren lanetan eta agian baita Joxe Alberdirenetan ere inspiraturik:

• arraunlariak,
• kirolariak,
• amatasunak,
• arrantzaleak, eta abar.

Konposaketa arazoak egoki konpontzen ditu mintzaera sintetikoaren bidez, azaleran nabardura sutsuak dituela, ia beti dinamismo eta espresionismo kementsu alderako joeran.

Barneko atzerriratzea nozitu zutenen artean gogora dezagun Agustin Ibarrola (1930), Euskal Herriko ertilari gutxi batzuen artean, frankismo aldian askatasunaren aldeko borroka eta zerbitzuan pintzelak jarri zituztenen meritua duena dugu.[30] Margolaria zen orduan oroz gainetik. Bere oihal eta grabatuak langile munduari eskainitako gorespen-kantu bero eta diktadurarekiko arbuioaren adierazpen sutsua ziren, soiltasun kromatiko handia eta marrazketa espresionistaz eginiko –bere Estanpa herrikoietan– lengoaia figuratiboa erabiliz. Frankismoa erortzean, aurkari politiko berriak aurkitu zituen, eta bere adierazpen teknikoa eta estiloa aldatu zituen.

Eskulturari eskaini izan zaio bereziki, Oteizarenetik oso hurbil dagoen hizkera formalista bat erabiliz eta hiri ñimiño alderako joerara etorriz. Land arten bere ekarpenak egin zituen:

• hiriko paisaietan totem-trabes sailak muntatuz
• edo Oma basoko zuhaitzak margotuz ala apainduz, gure gizarteko alderdi basati jakin batean erantzun larri eta bidegabekoak aurkitzen dituen abentura izanik, natura «gizatiarrago» egiteko saiakera moduan ulertu daitezkeenak, baina baita arte garaikidearen joera iheskorraren erakusketa balitz bezala ere, izan ere, denok dakiguna baita landare-bizitza dela zuhaitz apaindura hauek denak hutsera murrizteaz arduratuko dena.

Gutxi gorabeherako eta behin-behineko formula moduan, behintzat, artea intuizioz adierazkor diren formen sorkuntza dela onartuko balitz, hots, arteak bi aurpegi –forma eta adierazpena– dituela, esan beharko litzateke mendebaldeko arteak ziur egin zuela formari nagusigoa ematearen alde, XX. mendeko lehen hamarkadetan.

Argi dago formaren eskubideei pribilegioak emateko joera Frantzian jaio zela, arte plastikoetan baino lehenago eta nabarmenago hitzen artean, beharbada. Gustave Flaubert nobelagileak 1852ko eskutitz batean idatzi zuen: «Niri egiazki ederra iruditzen zaidana eta egin nahiko nukeena, ezeri buruzkoa ez den liburu bat da, kanpoko lotura eta euskarririk gabeko liburu bat, lurra espazioan euskarririk gabe mantentzen den bezala, bere estiloaren barne indarrari jarraiki, bakarrik eutsiko litzatekeena; ia gairik gabeko liburu bat, edo, posible balitz, ikusezina izan zedila, gutxienez...».[31] Urte batzuk geroago, beste literato frantses batek, Mallarmé poetak, gela huts bati buruzko soneto bat idaztea gustatuko litzaiokeela zioen. Berak eta Paul Valéryk «poesia aratz» bat bilatzen zuten, hau da, bertsoaren musikatik, argumentuzko edukitik eta baita sentimendutik ere, ahalik eta gehien gabeturiko poesia bat. Garai hartan utopia hau literaturan jarraitzen zen, hots, bere ezaugarriengatik errealitateari berehalako erreferentzia egin beharra saihets ezin zuen artean. Normala da aldi berean arte plastikoetan antzeko joerak ematea.

Arte erakusgarritik, benetakoa denaren ikusmenezko erreprodukzioa saihesten zuen eta naturarekin edo historiarekin izandako harremanak artistarengan eragiten duen sentsazioaren nahiz sentimenduaren sinbolo edo isla bat zirudien artera egin zen jauzi. «Arte plastikoek –zioen Apollinairek– musikaren antza izango duten aldi batera gerturatzen ari gara». Mugimendu honen atzean arte abstraktua zegoen, eta esperimentu gisa haztamuka ibili zen XX. mendeko bigarren hamarkadan.

Aldi berean, Freudek psikologia sakonari egindako ekarpenetan inspiraturiko itxuragabetze kubistek eta ameskeria surrealistek, «errealitatearen aipua galtzea» izenekoan lagundu zuten. Mímesia artearen arau izatearen destaina orokortu egin zen Europan. Eta honek, mugimendu iraultzaile honi guztiari oso zehatza ez den «artea gizatasunez gabetua» izenez ematera eragin zion Ortega eta Gasseti. Baina itxura naturalekiko urruntasun hura estilistikan forma ugari hartuz joan zen; hortik dator urte haietan Euskal Herriko pinturaren sakabanaketa handiaz hitz egin beharra.

Esan bezala, erregimen frankista pixkanaka ahultzearekin modernotasunera irekitze kultural bat gertatu zen hirurogeiko hamarkada baino lehen, eta merezi du gerra zibilaren irabazleen alderdian ofizialki goraipatu ziren idealekiko enblematikotzat jo daitekeen margolari baten lana gogoratzea. Agian, horrexegatik lagundu zuen frankismoaren aurkako erreakzio politikoak gutxiespen eta merezi gabeko ahanztura jasan behar horretan. Duela gutxi monografia on bat eskaini zaio.[32]

Carlos Sáenz de Tejada (1897-1958) Tanjerren jaioa zen arabar diplomaziako familia baten altzoan, eta honek heziketa artistiko sendo bat eman zion, horretarako arte gaitasun bikain batez jantzi baitzuen naturak. Oran-en eta Madrilen ikasi zuen; San Fernando eskolan López Mezquita eta Álvarez Sotomayor-en ikasle izan zen. Ertilari askotarikoa, bere bizitzako ibilbidean lan ugari egin zuen, hala nola margolari, marrazkilari, grabatzaile, erretratugile, kartelgile, modako jantzi-marrazkigile, eszenografo eta, bereziki, liburu eta aldizkarietako publizista eta marrazkigintzan. Beharbada alderdi hauxe da bere lan artistiko osoaren ezaugarririk hoberena.

Ilustratzaile gisa. Euskal Herrian egin zuen egonaldia motza izan zen. Artista Iberikoen Erakusketan parte hartu zuen 1925ean. Parisen egonaldi luze bat egina zuen (1926-1933) eta bertan hartu zuen ospea lan literarioen, eta bereziki L'Illustration aldizkari ezagunaren ilustrazioan.

Gerra Zibila lehertzean, alderdi irabazlearekin Prentsa eta Iragarkien sailean zuen konpromiso artistikoak ospe ikaragarria eman zion ertilariari:

• Gerra-gaien ilustratzailea, laminatan zabaltzen ziren, Garaipenaren Egileak izeneko multzoa,
• Vertice aldizkari falangistako marrazkigile eta margolanen egilea,
• José María Permánen, Por Dios, por la Patria y el Rey izenburua zuen liburuaren marrazkigilea,
• Gerora, Historia de la Cruzada Española liburuan, 36 aletan berragertu zen pintura-multzo handi baten egile.

Alejandro Cicirik Sáenz de Tejadaren marrazkiak barroko berantiarreko tapizekin alderatuko ditu, «XVIII. edo XIX.aren hasieran kokatutako gerra-eszenekin eta antzerki-dekoratu baten aurrean zuhaitz handien zerrendak eta paisaia aztoratuak hondoan dituztela, lainoturiko zerupeak argi-itzal erdiragarrien sortzaile, mendi eta zelaiei hunkiberatasuna emanaz».[33]

Paisaialari gisa. Hasiera Sorollaren argitasunak erakarri zuen; gero gehiago ñabartu zuen bere paleta.

Erretratugile gisa. Erretratu psikologikoa eta ohiturazkoa landu zuen. Bere-berea zuen estilo berezia sortu zuen azkenik.

Bere margogintza materiaz urria da; akuarelariaren margolan lau aldera egin zuen eta art nouveauren joeran. Baina, kemen gutxiko arte batean klaustroan ixten dutela diruditen ezaugarri horiekin batera, Sáenz de Tejadak bazekien modu ausart, egoki eta originalean konposatzen, eta, dirudienez, ezaguna zuen Jose M. Serten margolanen kutsu nabarmeneko irudimen aberatsa zuen; gainera bere marrazkiak gaitasun tekniko benetan bikaina erakusten du.

Multzoari dinamismo bitxi bat ematen dion perspektiba zabaletako espazioak okupatu eta bertan mugitzen diren pertsonaien adierazkortasuna da margolari hau berezi eta ezaguterraz bihurtzen duena.

Egoera politikoaren menpeko pinturaren atal honetan bildu beharko litzateke Juan Cabanas Erauskinen (Asteasu 1907) izena, ibilbide oso aldakorreko artistarena. Izan ere, San Fernando eskolatik igaro (Madril), Parisera joan eta han apeta surrealistak izan zituen; ondoren Erromara bidaiatu zuen, pintura metafisikora gerturatuz. Antzerkia egin zuen eta besteak beste, Sánchez Mazas eta antzeko eskuin muturreko literatoekin nahastu zen bertan, eta gerra ziotzat hartuta faxismo aldera jo zuen, Burgosko Plastika Saileko Iragarkien arloan Lehendakari kargua betetzera iritsi zelarik. «Gurutzada» frankista izatea nahi zena goraipatzen zuten kartelak eginda ospe handia lortu zuen.

Frankismoaren gau luzeak ezin zuen betikoa izan. «En España empieza a amanecer» kantatzen zen 40ko hamarkadan. Urte haietan ez, baina beranduxeago iritsi zen egunsentia, falangistek ziotenaren aldean, oso bestelako modu batean. Kultura artistikoari dagokionez, 50eko eta 60ko hamarkadetan orokortu zen Espainian Europako kulturaren jarrera hartu behar zelako kontzientzia. Eta, esan bezala, korronte berrietara irekirik egoteko joerak ondorengo urteetan bizirik iraun zuen.

Hirurogeiko hamarkada bereziki oparoa izan zen ertilari-taldeak eratzeko nola Probintzietan hala Nafarroan, elkarlanean burutzeko egitarauak diseinatzen saiatzen ziren, ideia estetikoen elkarte bat zirenaren ustetan. Arteak gizartearekin izan beharreko harremanei buruzko jarrera ezberdinek eraginda elkartze horiek bizitza laburra izan zuten, diktadura giro itogarria desagertzen eta askatasun giroa sumatzen hasi zen momentu hartan. Nolanahi ere, aldi honi kultur irakinaldi nabarmen bat eman zioten gertakariak ziren.

Taldeak

Gipuzkoan, 1966an Oteizaren gidaritzapean eta Euskal Herriko Eskola osatu edo aldarrikatzeko asmoarekin eratu zen GAUR taldea eta bulkada berberarekin joan ziren sortzen EMEN, ORAIN eta DANOK taldeak. «Batasunean dago indarra» zen ideala eta asmo berberak gidatu eta sustatu zituen hain zaratatsuak eta borrokalariak ez ziren eta errealitatearen begirune handiagoa zuten beste talde batzuk. Aipa ditzagun izen batzuk.

Bizkaian ere, apur bat beranduxeago, hirurogeiko hamarkadan, Bilbao taldea sortu zen (1966), Santafé Largacha margolariak, Azebal Idigoras zeramikagileak eta Barreito Bengoa akuarelariak osatua.

Enrike Renteria (1900-1979) Zornotzan jaiotako autodidakta bat zen. Eguratseko margolanetan interesatutako paisaia-margolaria izan zen, apur bat Regoyos-en erara. Geroago, sendoago egituraturiko paisaien aldera egin zuen Artetaren antzera.

Jada gogoratu dugu frankismoko kartzelan egona zela, bera izatez komunista zelako, eta gorabehera latz horiek islatzen dira halakoxe malenkonia bat isurtzen duten bere margolanetan.

Ziriako Parraga (1902-1973) ertilari independente samarra izan zen; folklorearekiko arduragabea eta jakin zuen erretratu eta paisaien bidez euskal herriaren ariman sakontzen. Ez zitzaizkion abangoardiaren garrasiak gustatzen. Margolan argitsuak egin zituen, kaligrafia zaindu batez, erdizkako ukituak eta kutsu intimista apur bat zutenak.

Bizkaian, jada berrogeita hamarreko hamarkadan nabarmendu zen Roberto Rodet Villa (1915-1989), Angel Larroqueren ikaslea, eta ziur asko harengandik jaso zuen oinordetzan Parisko berrikuntzekiko gustua. Zenbait kargu publikotan ari izanak –alkate, probintziako diputatu, Arte Ederretako museoaren idazkari– ez zion eragotzi bere jarduera artistikoak ausardiaz azaltzen, eta sentiberatasun hispaniarra korronte modernoetara irekitzean izan zuen oihartzuna eta eraginagatik Lehen Hispanoamerikako Arte Bienalean parte hartzeko hautatua izan zen (1951).

Rodeten margolanak batzuetan enpaste oparoz eginak ziren, zeren eta giza irudia modu apur bat ikusezin eta mamu-itxuran oroitzea gustatzen baitzitzaion; beste batzuetan, nahiago izaten zuen planoen bidez bere pertsonaiak modelatzea, cezannetar kutsuko neokubista estiloan.

Antzeko zerbait esan daiteke Pelaio Olaortua (1910-1986) gernikarrari buruz, bere belaunaldiko margolarien artean, bere trebezia tekniko handia sentiberatasun plastiko paregabearekin lotzen jakin izan zuen artistari buruz. Bere margolanetan bi aldi nabari daitezke: bata, Espainian izan zuen heziketa akademikoari dagokiona; bestea, Parisen egin zuen egonaldiari dagokiona, izan ere han Utrillo eta batez ere Cezannen eraginak ekarri zituen, haiengandik formen egituraketa geometrikorako joera hartuta.

Arturo Azebal Idigoras (1912-1986) Argentina jaio bazen ere, amaren aldetik euskal jatorrikoa zen; 1919an Bilbon kokatu zen, baina bi herrialdeetan bizi izan zen txandaka, behin batean behin bestean. Eskulturgintza ikasi zuen Bilboko Arte eta Lanbideen Eskolan, eta gure herrialdean luzez lan egin zuen margolari eta eskultura-lanetan. Menperatzen zuen zeramikaren teknika –beharbada Parisen Pako Durriorekin ikasia–, «su handitan» erabili zuen, eta nahasketa kromatikoak eta tonu mailaketak zentzu handiz egiten zituen. Zeramika bikainak modelatu zituen, nahikoa estilizatuak, baina forma aldetik eskultura zehatz, eder eta apartak sortuz.

Azebalen garai berekoa, eta berarekin Bilboko Arte eta Lanbideen Eskolan ikasia izan zen Antonio Santafe Largacha (1911-). Marokon barrena ibilia zen, eta bere koadroen argia handik ekarria izan daiteke. Santaféren lanetan formen nolabaiteko estilizazio bat nabari da, askotan, itzal bolumenak deuseztatzeko eta tindu lauetara mugatzeko bere joerarengatik, kubismoko azken aldia isla dezaketenak «kristal kubismoa». Horrela ulertzen da bere akuarela gardenen aldeko zaletasuna eta trebezia.

Zenbait margolarik urte haietan lortu zuten halakoxe izen bat, ondo ikasitako teknika batekin, baina berritasun nabarmenik eskaintzen ez duten lanekin, hauetariko batzuk zirelarik gerra aurretik ezagutzera emanak. Zerrendan sar ditzagun gerraostean heldutasuna iritsi zuten beste batzuk.

Eloy Erentxun (1917-1987) da hauen arteko bat. Bere osaba Teodoro Erentxun margolariaren eskakizun eta gomendioari jarraikiz beranduan hasi zena margogintza ikasten eta inpresionismoari leial izan zitzaion.

Antonio Valverde (1915-1970), Ertilari Berriak izenarekin egindako erakusketan sarien irabazle izan zenak, bere olio-pinturak beste teknika batzuekin lantzen jakin zuen, akuarela, litografia, akuafortea, eta, horrez gain, baita litografia-enpresa baten zuzendaritza-lanetan ere. Tonuetan oinarrituz osatutako lengoaia sintetiko samar bat aukeratu zuen bere paisaietan.

Bitxiagoak izan ziren «Bidasoako Eskola» deritzaten eta 1965ean Donostia hiriburuan sortu zuten UR taldekoak zirela esaten den lau margolariak: Arozena, Bizkarrondo, Tapia eta Grazenea. Hauengan ez da ideologia baztertzailerik ikusten; guztiengan dagoen naturarenganako maitasuna eta berotasun elkartzailea den alderdi baten kontzientzia baizik. Bakoitzak norberarena duen estilo nahastezin bat hartu zuen; baina denetan ere suma daiteke halakoxe joera garbizale bat, Vázquez Díazen neokubismoan inspiraturikoa.

Jose Grazenea (Irun 1927). Bere adinkide diren beste ertilariei bezala gertatzen zaio, beraren estiloan heldutasuna iristerako ez-figuratiboaren esperientziazko lehenengo lanak azaltzen hasiak zirela; argiaren ortzadar-kolore goxoaren azpian, harean ala landare lurraren azal gogorretatik sor daitekeen poesia sentiarazten du Tapiesen formarik ezak. Bere paisaietan forma naturalak ezabatu egin behar zaizkigula dirudi, forma abstraktuen irudia utziz.

Alejandro Tapia. Forma naturalen ezabatze horren antzekoak sumatzen dira Alejandro Tapiaren (1930) paisaietan; kromatismo soilen bitartez, giroan ikusten duena goxoki tindatuta biltzen badakiela erakusten du, euskal lurrean berezkoa dena.

Karlos Bizkarrondo (1935). Lirismorako joera bere ama Mª Paz Jimenezengandik oinordekotzan hartua izan behar du, baina inolako intimismo tolesgabetik urruti agertzen da. Ia beti oinarrizko estilo trinko bat eta batere alaiak ez diren margo sakon eta ilunak hartuta, sarritan kasik kolorebakarrak eta ongi enpastaturiko paleta soil bat erabiliz eginak. Bere paisaietan batzuetan zerua eta lurra urtu eta herriek mamu-itxura hartzen dute, ez baitira siluetez baino sumatzen.

Jabier Arozena (1935). Margolari hau, bere aldetik itsasoko paisaiak erakartzen du, eta hantxe, inolako pasadizorik gabe, euskal kaietako arrantzaleak gainean kokatzen ditu. Horretarako, oinarrizko orban ia lauen teknika erabiltzen du eta tonu kontraste biziez antolatzen konposaketa.

Parisen Ozenfantekin eta Madrilen Artetarekin bere lanbidea ondo ikasi ondoren, Mentxu Gali (1919-) Benjamin Palenciaren eragina sartu zitzaion, batik bat. Paisaietan agertzen da bere espresionismoa batez ere, Gaztelako lurretan eta euskal lurretan, haitz eta arteei forma mindu eta makurrak emanez, pintzelada motz eta urdurien bidez kromatismo bortitzetan sutuz eta, apur bat Van Goghen estilora, ikusgai zen guztia barne-bizitza aztoratu baten sinbolo eginez. Bere margolanen aurrean halako bortizkeria fauvista bat antzematen dela esan daiteke; baina, zehatzago esanda, bere paisaietan, eta bereziki bere erretratuetan, konposaketaren arkitektura, forma eta koloreen leherketa lirikoaren arteko laburbiltze orekatu bat bilatzen duela esan beharko litzateke.

Espresionismo horretatik oso urrun, Gipuzkoako Artista Berrien XV. Erakusketan (1947 eta 1949) saritua izan zen Enrike Albizuk (1926) nahiago izan zuen italiar margogintza handiaren ideal klasikoei leial jarraitzea. Erretratugile bikaina zen, beti errealitate naturalarekin begirune handikoa, eta enpastatu eta lausoduratan oinarritutako lengoaia plastiko oso berezko bat sortuz joan zen, frantses zatikatze-estilora gainezarritako pintzelada motzekin. Ez da kolore gris, beltz eta ilunik ageri bere paletan. Kromatismo alai eta beroak, azpian marrazki ezin hobe bat bistaratzen dutenak, ikusleari baretasun ia erlijiozko bat komunikatzeko.

Antzeko teknika batekin, Karmelo García Barrena (1926) ere Seuraten estiloko puntillismo batetik abiatu zen, behatzen zuen haren egitura geometrikoa zainduz, nahiz eta ikusten zuen hura, zuri argitsuekin kontrastea sortzeko kolore beroen pintzelada motzen joko batean nahasten zuen. Beharbada teknika zehatz honek eraman zuen, sarritan, paisaia edo eraikuntza baten bista txikienek zatikatutako errealitateaz interesatzera; jarrera amultsuan margolari flamenkoen ikuste zatikatuekin zerikusirik izan zezaketen xehetasunekin.

Karlos Añibarro (1924-1991) donostiarra aldi horretako margolarien artean kokatu behar da, baina azkenean abangoardiarako borondate garbiz, ikusleriaren gustuak eta interes komertzialak alde batera utzi zituen ertilari askatasunzale eta anarkiko bat bezala. Gaur egun oso sakabanatuak eta eskuratzen zailak diren margolanetan, fauvisten oinordekotzan hartutako espresionismoaren, abstraktuaren eta surrealismoaren artean ibili zen.

Gonzalo Txillida (1926) zuhur eta isila margolaria da. itsaso eta hondartzetako paisaien margolaria, abstraktuaren mugan dagoen estilo berezi eta sintetiko bat izanda eta pasadizozko guztia saihesten du, badirudi kreazioko osagai guztiak –zerua, itsasoa, lurra– batu nahi dituela arima bakar batean, atsekabe guztiak erantzita eta barne-poesiaz gantzututa.

Julian Ugarte (1929) zarauztarra belaunaldi honetako gazteena da, eta Parisen bereganatu zituen freskoen irakaspenetatik sostenguko egitura ez «zulatzeko» ardura eta ezkutaturik dagoen ala ez dagoen marrazki baten gainean halakoxe postkubista geometriko, kromatismo bizi eta ia amorru espresionistez kontrajarririko orban ia lauen zaletasuna ekarri zituen. Bere lehen lanetan, Ugarteren espresionismo horrek gizakiaren bakardadean oinarriturik dagoelako ustea hartzen zaio; gero, bizitzara politiko-sozialera egindako gerturatze bat ikusten da, bereziki Gernikako suntsiketaren oroitzapen bikainean, duela gutxiko bere atzera begirako lanean (2003) erakutsi zen bezala. Egia esan, ahalegin abangoardista orotatik urrutiratuz eta formazko eraikuntza eta indar adierazkorren arteko laburpena bilatuz dabilen Julian Ugarte eta bere ikasleen margolanekin, Euskal Herriko margogintzarentzat aldi berri bat irekitzat jo daiteke.

Ugartek denbora ere izan du bere lanbide jada luzean, erakusketa pertsonal asko egiteko eta uzta ugaria biltzeko.

Kritikak emandakoa baino arreta eta estimu askoz handiagoa merezi duen margolaria da Migel Anjel Alvarez (1927) tolosarra. Azentzio Martiarenaren ikasle eta Gipuzkoako Artista Berrien Lehen Sariaren irabazlea, Hispanoamerikako Arte Bienalean aurkeztutako «Gazte bat josten» zeritzan gaztetako koadro batekin eman zen ezagutzera ikusleria zabalaren aurrean (Madril 1951).

Ondorengo margogintza aldi luzean zehar, joera moderno ia guztien ale bikainak utzi ditu, espresionismotik hasi eta geometrikotik neokubista bitarterakoak. Bere burua gai anitzen inspirazioak ukitzen utzita, erretratutik hasi eta paisaietara bitartean, adierazpenerako duen erraztasun handiak ematen dion askatasunarekin jardunez beti, bai oihalean nahiz horma gainean, marrazketa ederki menperatzen duela erakutsiz –Llano Gorostizak dioen bezala «marrazki estu eta iradokitzaile» hori–, kolore ikasiez jantzirik dagoena. Álvarezek sari ugari irabazi ditu, hauetariko bat Paueko Urrezko Domina, honako obra hauekin:

• Emakumea ehogailuarekin,
• Autorretratua eta
• Arrantzaleak.

Baina, gure ustez, bere lanik preziatuena eta garrantzitsuena horma-pinturan ematen da:

• Donostiako Antiguo auzoko parrokiakoa, monumentaltasun bikainekoa,
• eta San Martingoa (Donostia),
• Leitzakoa
• Bordeleko Erakustazokakoa
• eta Tolosako Bizkaiko Kutxakoa.

Araban, inpresionista kutsuko errealismoaren tradizioa –Díaz-Olano eta Fernando Amáricarena– aparteko maisutasunez jaso zuen Jesus Apellanizek (1898-1969) arabarren artean, paisaia inpresionistaren ordezkaririk leialenak. Díaz Olano ikasle izan zuen Gasteizko Arte eta Lanbideen eskolak eta geroago berak bi urte igaro zituen Madrilgo Arte Ederren Akademiak ezarri zizkioten Apellanizi heziketa sendo baten oinarriak, ondorenean berak Parisen (1918-1926) aldi luze batez osatu zituenak. Euskal Herrira itzuli eta Apellanizek Gipuzkoa hautatu zuen kokatzeko. Eszenografia, beiraki eta tapizaren alorrean egin zituen bere saiakuntzak, paisajista itzel eta ospetsua bihurtzeko.

Nafarroan, bakartze kulturala hautsi zen hamarkada horretan.[34]

• Arte Aplikatu eta Lanbide Artistikoen Eskola sortu zen 1969an;
• Isabel Baquedano, Jose Mari Asunce eta Jose Ulibarrena taldekide izan ziren Danok taldean, arte-garapenaren hasiera baten sintoma izan zen, nahiz eta bertako kideek ez zuten beren lanen erakusketarik lortu, ezta taldea baturik eusterik ere.

Lehenago gogoratu ditugu Jose Ulibarrenaren eskultura-lanak. Isabel Baquedanori eta Jose M. Asunceri dagokienez –paisaiagile bikain honen oihal espresionistek erruz gogorarazten dizkigute Benjamin Palenciarenak–, esan beharra dago gogotsuenak eta eraginkorrenak izan zirela, gero Moreno Galbánek «Iruñeko Eskola» esanez izendatu zuen margolari-talde gazte baten trebakuntza lanetan.

Euskal Herriko artearen historian, hirurogeiko hamarkada arte irakinaldiagatik eta belaunaldi gazte baten jarrera hausleagatik markaturik gelditu bazen, arte alorrean emakumearen parte-hartzeak salbuespen izateari utzi zion aldi gisa ere aipatu behar da.

“Hiru manolak”, 1950, Paz Jimenez.

Maria Paz Jimenez (1911-1975). Azpimarra dezagun lehenik izen hau, Valladoliden jaioa zen eta arrakasta handiak lortuz Argentinan urte batzuetan bizi izan bazen ere, Jimenezek Donostian kokatu zuen bere bizilekua 1945ean. Euskal Herrian Gabriel Zelaia poetak sutsuki goraipatu zuen naïf artea –«Maria Pazek aingerua dauka»– landu zuen lehendabizi. Hainbat sari irabazi zituen Euskal Herrian eta Argentinan; margogintzak berak emozioz beteriko arima batentzat eskaintzen dituen aukeren handitasuna aurkitu zuen bere baliabide ez-figuratiboekin.

Mentxu Gal. Lehenago ere aipatu dugu irundar hau, baina ez litzateke zuzena izango 1970az geroztik margogintza arrakastaz landu zuten emakumeak samalda zirela gogoratu gabe uztea. Álvarez Enparantzak bere Euskal Herriko pintura garaikidearen liburuko (1978an argit.) atal bat eskaini zien, 30 emakume izen bederen bildurik. Zerrenda hori hainbeste luzatu zenez, 1969an Gipuzkoako Aurrezki Kutxak egoki ikusi zuen «Gipuzkoako Emakume Margolarien Lehiaketa» bat antolatzea.

Emakume izen-zerrenda horretatik, merezitako ospea iritsi duten batzuk nabarmendu behar dira, adibidez:

• Ana Maria Parra, erretratuetan espezialista.
• Irene Laffite (1931-2003) egile ausarta izan zen, paisaia, lore eta oilarrena, eta denak bere espatula-kolpe suharrez eta sinpletasun tekniko handiz sortu zituen, ezaguterrazak eta faltsifikatzen zailak.
• Marta Cardenas abangoardiako figuratibismo zatikatu bati atxikirik dago.
• Klara Gangutia, figurazio hiperrealistaren jarraitzailea da.

Erregimen frankistaren aurka pintura oldarkor espresionista duen Agustin Ibarrolaz gain –jada berari buruz hitz egin duguna bera–, izan ziren Euskal Herrian gizarte kontserbadore baten konbentzionalismo eta ohitura immobilisten aurrean jarrera kritikoari eutsi zioten artistak ere.

Luis Garzia Otxoaren (1920) margolanek, Ensor belgikarraren eta Rouault frantsesaren margogintza ekartzen digute gogora.

Paisaia bortitz batean jauzi gabe, eta bereziki politikoak ziren arazoen aipamenik egin gabe eman nahi izan dio Garzia Otxoak garrantzi soziala bere espresionismoari. Desitxuratzeak handituz eta bere koloreak bortizki bizituz, irudi ausartez osaturiko hizkera labur sortuz joan zen, eta hizkera horrekin barregarri utziko ditu zenbait pertsonaia-mota: bere egoeraz harro dauden gizaki alferrak, barruko hustasuna diruaren gain edo beren gizarte-maila pribilegiatuan oinarritzen duten garun hutsak.

Dionisio Blanco (1927-2003) duela gutxi hil zenak ere merezi du oroitzapen bat. San Salvador del Vallen jaio zen, bere bizitza eta artea behin betiko markatu zituen lan-istripu baten ondorioz bere gaztarotik fisikoki gutxitua, mende erdi batez pintura intimista landu zuen, oso pertsonala eta gizatasunez betea. Gaixoa, agurea, haurra –betiere, gizakia– silueta lauez egina, bere pintura trinko, xume eta adierazgarriaren erdian ageri da.

Bizitzaren injustiziek ez zioten asaldura eta garraztasunik eragin. Bizitzaren eta gizartearen ikuspegi mindua samurtasunez gantzutua dago, bere azken eta hil ondorengo erakusketaren ordezkari izan zen Sáenz de Gorbeak idazten duen bezala, «isiltasun, hustasun eta bakardadearen erronka hirukoitzari» aurre eginez.

Maurice Denisek, 1890 inguruan, koadro piktoriko batean funtsezkoena zenari buruz formulatu zuen printzipioak «oihal baten gainean ordena jakin batean bilduriko kolore multzoa», sinbolista frantsesen konposaketetan erabiltzen zena, hogei urte beranduago 1910eko egun batez Kandinski margolari errusiarrak bere Municheko lantegian margotu zuen akuarela abstraktu batean aurkitu zuen bere adierazpenik logikoena.

Abstraktuarekin gertu-gertuan zebilen azken aldiko obra kubista asko ere. Mendearen bigarren hamarkadatik aurrera, Frantzian eta Alemanian, artearen hainbat alderdi aurrerakoietan, laster askotariko formak hartu zituen figurazio-ezaren abentura piztu zen, zeren eta, bada abstraktutasun geometriko bat, beste espresionista bat, eta lirikoa dei geniezaiokeen besteren bat ere, informaltasuneraino iristen dena.

Gipuzkoan, 30eko hamarkada inguruan jada irtena zen kanpora (Nikolas Lekuonaren zirriborroren bat), Europari begira zegoen taldearen barrutik; baina ahalegin herabe hura gerra zibilak eta errepresio frankistak berehala zapuztu zuten. Llano Gorostizaren liburuak, 1965ean argitaratuak, ezin izan dio azkeneko orri pare bat baino eskaini Euskal Herriko paisaia artistikoan eman zen informaltasun abstraktuaren sorrerari, Txillida eta Oteizaren irakaspenek zeharbidez 50eko hamarkadan sustaturikoari.

Ekipo 57 izenekoak ere (Oteiza eta Basterretxea), orduan Maleivtchen espazialismoan eta konstruktibismoan, eta neoplastizismoan inspiratzen zenak, eraginik izan zuen margolari gazte batzuengan.

Hala ere, badirudi abstrakzioko lehen ereduak uste sendo estetikoak baino gehiago esperimentatzeko apeten emaitza izan zirela. Esate baterako, Arabako Aurrezki Kutxa Probintzialeko Aretoan Euskal Herriko lehen arte abstraktuaren erakusketa bat izan zen, Díaz Olanoren ikasle izandako eta Madrilen ikasitako Miguel Jimeno de Hidalgak (1895-1977) konstruktibo neokubista mailan 1946az geroztik eginez joan zen lan-multzoa ikusgai jarriz.

Alfontso Gonzalez (1929) bilbotarrak ere, 1948an jada landu zuen kubismo sintetikotik eratorritako geometrikoren bat; baina kasu hasberri hauek guztiak garrantzirik gabeko bat-bateko esperimentazioak ziren, zeren eta, Jimeno bera margogintza figuratibora itzuli baitzen laster.[35]

Bilbon, arte abstraktuaren lehen erakusketa 1957ko martxoan ireki zen, eta Bizkaitarren Arte Elkarteko aretoetan Jose Duarte eta Joan S. Muñozen eskutik etorri zen.

Horrela, Joan Etxebarriaren iloba izanik, hasieran beronen pintura fauvearen eraginak zituen Federiko Etxebarriak (1914-) margolan abstraktu batzuk jarri zituen jendaurrean Madrilgo San Jorge galerian lehenengo aldiz 1960an; eta ondoren, Bilboko Illescas Galerian.

Baina badirudi 60ko hamarkadako eskultura abstraktuak (Txillida, Oteiza, eta abar) eragin ziela Euskal Herriko margolari hornituenetako batzuk kolektiboki onartu zituzten figurazioaren aurkako bide berrietan.

Rafael Ruiz Balerdi (1935-1992) donostiarra, ospearekiko erabat axolagabea izan zen, aldiz, zinez arduratsua sortu ziren arazo artistikoez eta euskal gazteriaren heziketa estetikoaz. Arte-merkatariek beraren obra oso gutxi ezagutu dituzte.

Madrilgo Arte Ederretako Eskolatik igaro zen. Beste hainbaten antzera Vazquez Día-en kubismo ondorengo geometrikotasunak erakarrita, eta bere lanbidea Miguel Anjel Alvarezen lantegian ikasi ondoren, erabakigarria izan omen zen Txillidarekin 60ko hamarkadan izan zuen harremana. Eskulturagileak, forma aratz eta kolore garbi soilen aukera adierazkorrarekiko jada utziko ez zuen uste osoa eta gogotsua helaraziko zion. Ordutik, mimetismo figuratibo oro behin betirako utzi zuen. Veneziako Bienalean Espainiaren ordezkari izateko aukeratu zuten, 1960an.

Sailkapena maite dutenek, espresionista abstraktuen artean koka dezakete. Eta, halaz ere, bere margolanak diruditena baino arrazionalago eta intelektualago dira. Egia esan, George Mathieuk, subkontzienteak agindurik bezala, Telebista frantsesaren kateetan erakusten zituen bat-bateko haietatik oso urrun zegoen. Bere pinturak misterioz eta ironiaz egina badirudi, beharbada bere nortasuna halakoxea zelako izango da, ikusten zen munduko ezer gordetzen ez zuten formen bidez barne-mundua margo zitekeela pentsatzen baitzuen.

Hauen ondoren:

• Ubeldura izeneko multzoa eta
• Nahaspila izeneko multzoak (1963), forma pulunpari argitsuak eta kolorez dardaratiak biltzen dituen abstrakzio bat iragartzen du. Hutsunerik gabeko multzoak dira; argia eta kolorea zabalduz oihan batean bezala tartekatzen eta egituratzen diren formak dira denak.

«Balerdik, harri mineralizazioen antzeko egitura pilatzaileekin batzen du lirikotasuna. Ekialdeko paisaiak, Moneten kromatismoak eta Van Goghen sigi-sagako segidek osatzen dute Rafaelen mintzaera plastikoa».[36]

Parisen hezitako Jose Antonio Sistiaga (1932), konposaketa abstraktuetara jo zuten lehenengoen artean dago. Gipuzkoako Ateneoan hasi zen abstrakzio lirikotik gertu zeuden lan batzuk erakusten eta gaur egun arte, irmotasunez eutsi dio bere joera horri.

Lerromakurrezko keinuen trazu bidezko marrazki sistema bat landu zuen, Moneten Ninfea haien oroitzapena ekartzen duten margoez eta pintzelada luzez osatua; baina bestalde, keinu nabarmentasun baten berehalakotasunak badu automatismo surrealistatik eta espresionista abstraktuetatik (action painting), baina betiere egituraketa formalaren begirada zaintzaileari eutsiz. Sistiagak margolanetan, kolore gardenak eta bat-bateko bizitasunaren trazu kaligrafiazkoak erabiliz lortutako eragina adierazkorra, efektu onaren menpe dago. Hausletzat hartu zen 60ko hamarkadako bere margogintza.

Ildo horretatik doaz bere lan berri batzuk, adibidez:

• Mitoak eta
• Paisaia kezkagarriak (1988).

Bereziki interesgarriak izan ziren zinematografian egin zituen sartu-irtenak. Konposaketa famatu hauetarako, Sistiagak lan izugarria hartu zuen zuzenean zeluloidearen aginean 75 minutuko iraupena zuen sail bat marrazten. Soinu-bandarik gabe, zerrenda eta forma marradunak isurika zetozen gauzen behin eta berrizko erasoa zen pelikula hau ikustea, etenik gabeko dinamikotasunez eta beti kolore harrigarriz jantzia. Sistiaga behin baino gehiagotan saiatu da –1991n artean, baita– teknika honetan hobetu nahian. Esperimentazio soilak direla uste dugu eta eragiten duten zirrara sorpresa baino haratago ez doana.

Sistiagarenaren antzeko ahaleginengatik egin zen ezaguna Ramón Vargas (1934) getxotarra. Esperimentazio bideak bilatuz Euskal Herritik kanpo bizi izan da, abangoardismo espresionistaren ildotik beti, eta askotan abstrakzioaren mugak ukituz.

Berrogeita hamarreko hamarkada hartan, informalismo gestualista baten barruan garatu zuen bere plastika. Tinkadurak eta azalerak izeneko bere lanetatik, beste multzo bat egitera pasa zen: Atentatuak.

Denboraldi batez Parisen bizi izan zen eta han filmetako irudien mintzaera batean saiatu zen:

• Les Quattre Saisons eta
• Le rebut (1960).

Ondorengo urtean antzeko zerbait egiten saiatu zen, zeluloidearen gainean zuzenean margotuz, Sistiagak bezala.

Ildo beretik, collage bitxiak egin zituen, bere margolanetan argazkiak erantsiz.

Bideoaren teknikari ere onura ateratzen ahalegindu zen.

• Film konbentzional bati erasoka, (1980). Vargasen obra ezagunetako bat, 20 urte lehenago egindako bere film baten nolabaiteko suntsiketa da. Herritik beti urrun egoteak eragindakoa da, dudarik gabe, Ramón Vargasi Euskal Herrian eskaini zaion arreta eskasaren ondorioz.

Balerdi eta Sistiaga bezala, Jose Luis Zumeta (1939) usurbildarra Parisen bizi izan zen aldi batez. Zumetaren espresionismoa ausarta, ia beti abstraktua eta hein batean figuratiboak, iskanbila sortu zuen. Estetikoki bere kideak baino erradikalagoa izan zen eta 60ko hamarkadako lehen urteetatik aurrera, zerrenda kromatikoz osaturiko eta kodigo bihurtutako margo-marrez, oihal gaineko pintura akriliko multzo bat sortu zuen.

Keinuen abstrakzio horretatik (1961-64), trazu luzeak, koloreak mugaturiko berezko formak mihiztatzera etorri zen. Forma eta irudi zehaztugabeen abstrakzio organikoago bat garatu zuen 70ko hamarkadako lehen urteetan. Cobra taldetik gertu dagoen abstrakzio bat da, barru-bizitasuna barreiatzen duten masa koloredunez eraturik.

Zeramikazko bi horma-pintura egin zituen 1974an,

• Pasai Antxon 50 m²-ko bat,
• Usurbilen 145 m²-ko beste bat.

Informalzalea eta espontaneoa da, batez ere; eraikuntza formalean arduragabearen antza du eta beti askea den Zumeta ez da erraza euskal-eskola nahi litzatekeenaren barruan sarturik ikustea. Usurbilgo zeramika Oteizari atsegin ez izatea ulertu egiten da, Euskal Herriko estilo arruntaren erreferentziatik hain urrun dagoen pintura, lirismoaren halakoxe antza duen pintura izanik ere, ez du pintura bera beste gairik, adieraztekorik gabeko adierazlea baizik.

Bonifazio Alonso (1934) Donostian jaio eta Gipuzkoako lehen talde abstraktuko kide da.

GAUR taldeari oso lotua egon zen. Estatu arteko erakustaldi gehien zituen Euskal Herriko artistetako bat da, eta bere obra, nazioarteko abangoardiaren informaltasunari leial zaio.

Cobra taldearen adierazpen-moduek eraginik, kanpoko errealitateaz etengabe arduratu zen jarreraz, non eraldatutako pertsonaiak eta alegiazko izakiak bizikide diren. Bizitza aztoratu eta geldiezinaren ikuspegi ageriko bat uzten du bere lanetan.

Surrealismo eta espresionismo abstraktuaren tradizioak utzi egiten dio Bonifaziori formak berrasmatzen, eraldatzen, kode plastiko pertsonalak sortuz.

Cuencan kokatu bazuen ere bere bizilekua 1967an, euskal ama-lurrarekiko loturari beti eutsi zion.

Amable Arias (1927-1984), Bembibre de Bierzon jaio zen, eta 1941n Donostiara iritsi eta hiriburu honetan errotu. Martiarenaren lantegitik igaro zen, Gabonetako XI. Lehiaketan (1959) sari bat irabazi zuen obra abstraktu batekin «Margolana» lanarekin, eta Gipuzkoako Arte Elkarteko kide zen; baina gerora euskal abangoardiako taldearekin bat egin zuen (GAUR taldea), baina Oteizaren etniari buruzko pentsamoldearekiko inolako interesik azaldu gabe.

Paisaiak margotuz hasi zen bera jaio zen lurraren inguruan, eta bertan, jada erakutsi zuen ekintza askatasun bat, Van Goghena gogorarazten duen pintzelada sutsu eta aztoratu bat, eta itxurez «haratago» bilatu nahi urduri bat. Gero, Donostian jada, nahiago izan zuen gai pertsonal eta barnekoei heldu. «Eskua jasorik egindako erretratu» moduan definitu genitzakeen bere erretratuek, trazuen bikaintasun eta ekonomiagatik lilura sortzen dute. Parisera egindako bidaia batek (1962) Kandinski, eta honekin batera, pintura autonomo eta sinboliko bat ezagutzeko aukera eman zion, ordutik hizkera espresionistaren eta abstrakzio informal baten gertuan dabil. Bere oihal batzuetan, Rothko gogorarazten duten ñimiñotasun bat ere topa daiteke. Abstraktutik urrunduz joan zen 70ko hamarkadatik aurrera, eta emakumeari dion maitasunak edertasun eta samurtasun zentzu bizi bat adierazten duten koadroak inspiratzen zizkion. Baina laster itzuli zen bere joera abstraktuetara, eta plano huts handien gainean sortu ziren «literatura» arte piktorikoan bidegabeki sartze arraro bat baino gehiago, Ariasen azken urteetako pinturen azpian dagoen «ezerezaren bertigo» hura bezala ulertu behar direnetara. Amableren marrazki-zaletasun handiak baldintzatu zituen olioz egindako bere koadroak, bere obraren zatirik handiena teknika honetan egin baitzuen. Hala, Kleeren marrazki eta margolanak, edo ekialdeko irudiak oroitarazten dizkiguten kaligrafia-zeinuak agertzen diren oihal batzuk margotu zituen; inolaz ere, mendebaldeko gure klasikotasunaren ezaugarri den modelatu sendoen pinturarekin antzik gabekoa. Azkenik, honako multzo hauek sortu zituen:

• Orriak eta Tupamaroak,
• Orri txinatarrak,
• Makillajeak eta inauteriak eta abar.

Ariasen azken lanetan, bere joera abstraktuak oihal gaineko tanta-jario itxura hartu zuen, isuri bertikalak, ziur asko bizitzako «egien» inguruko ironiazko ikuspegi bat adierazten dutenak. Amable Arias, gaizbideratzea gustatzen zitzaion ertilari madarikatu horietako bat zen –erakusketa batean bost marko huts zintzilikatu zituen–; gorroto zituen lehiaketa eta erakusketa ofizialak, eta gizarteko sona oro arbuiatzen zuen. Guztiaz gain, duela gutxi egindako erakusketa ibiltari batek (2003), erabateko gaurkotasun harrigarri bat eman dio bere pentsaerari, Amable Ariasek –gaixo kronikoa berau, bere haurtzaroko istripu larri batekin eta bere senarrak utzi egin zuen ama baten oroitzapenarekin traumatizatua– bizitzaren ikuspegi samina zuen, dudarik gabe, eta nahiago izan zuen aldarrikaturiko bizitzako egien aurrean eszeptizismoa agertu, baita bere margolanetan ere. Ezagutu zutenek, «bere lagunekin bihozbera» zela diote. Baina ez dira ez samurtasuna ez eta errukia ere, ikuspuntu inpartzial eta objektibo batetik begiratuta, ironia eta iseka dira homunkulu horiek gogorazten dutena, bere orri eta oihaletako espazio hutsetan galdurik diruditen irudi ñimiño kezkagarri horiek. Bizitzako zoritxarreko sentimenduz markatua ikusten da; baina, agian, doktoretza-tesi eredugarri batean sakonki aztertu duenak idatzi duen bezala, «bere koadroen sakoneko esanahia babesten duen azal lañoa igarotzeko ahalegina egin egin behar da».[37]

Margolari gisa Gaur taldeari oso loturik egon zen lehen aipatu dugun Maria Paz Jimenez (1909-1975) eta margogintzari eskainitako lehenengo emakumezko sonatua da XX. mendeko Euskal Herrian.

Picassoren eragineko irudigintzatik abstraktura igaro zen 1953an:

• hasierako etapa forma zalantzakor, ia keinuzko batez,
• aldi honi beste espaziozko batek jarraitu zion (1968-71),
• azkenean, informaltasun materiko izenekoan amaitu zuen (1974-75).

Espresionismo abstrakturako joera zuten ertilari batzuk ere izan ziren, taldekako antolaketa-kezketatik urrun, Euskal Herriko hainbat lurraldetan norbanako izaera gogor batez beren lana hedatu zutenak.

Cartagenan jaio zen Jose Barcelók (1923), Euskal Herritik kanpora hezi eta hainbat herrialdetatik igaro ondoren, Bilbon kokatu zuen bizilekua. Bodegoiak eta erretratuak margotu zituen, eta bi generoetan ere jakin zuen bere pintura modernora bideratzen, bere gaiei poesia eta misterio-errainu bat erantsiz.

Gauzen forma zehazten duen marrazkia pixkanaka ezabatuz doan Barcelóren obretan, iradokizun figuratiboa gutxieneko adierazpenera ekarriz, eta azkenean, margo festa batera mugatuko diren konposaketetan arte abstraktutik hurbil egongo da.

Dario Villalba (1939) Donostian jaio, Madrilgo galeriatan eman zen ezagutzera 50eko hamarkadaren bukaeran. Biosca galerian (1964) bere margolan fosilen erakusketa egin zuen. Joera espresionistekin jarraitu zuen, eta gero minimalismotik gertu zeuden formekin, baliabide gutxirekin zirrara psikiko eta espiritual ahalik eta handiena eragiteko asmorik onenarekin.

Azkenean, erakarri egin zuen berriro ere espresionismoak, argazki teknika erabiliz oraingoan. Argazki-makinak ertilariaren esku-bihotzen aginduetara giza errealitatearen aurpegietan mirariak egiten ditu.

Hauxe da Dario bizi den mundua: giza aurpegiak, gorputz ahulak, begirada galduko nerabeak, emakume eroak, gorputz zatiak... Inolako giza ingurugirorik, paisaiarik, historiarik, gizakiaren inguruko egunerokotasunik ez. Batzuetan, gizarte inguruko zantzu txiki bat, gizabanakoaren bakardadea sentiberago bihurtzeko.

Dario Villalbaren artean, gizakiaren funtsezko ezgaitasuna sumatzen dugu agian, eta giza destinoaren kontingentzia esentziala.

Hirurogeiko hamarkadako abangoardia abstraktua izan bazen, Euskal Herrian ibilbide horretan barrena, askotan esperimentazio pasakor bat bezala, sartu ziren margolari-gazte saldoak zalantzan jarrarazten digu abangoardia izen honen balio metodologikoaren erabilgarritasuna, eta, edonola ere, kritikak arreta berezia eskaini dien izenen hautaketa egitera behartzen gaitu, nahitaez subjektiboa dena.

Gipuzkoan izen hauek gogoratuko ditugu:

• Iñaki Larrañaga,
• Alfredo G. Bikondoa,
• Iñaki Moreno Ruiz de Egino,
• Jose Ramón Morquillas.

Bizkaian, EMEN taldetik alor abstraktuetara igaro ziren:

• aipaturiko Jose Barcelóz gainera,
• Fernando Mirantes,
• Migel Diez Alava,
• Pedro Manterola,
• Iñaki de la Fuente,
• eta Fernando eta Bizente Ruscobas anaiak.

Araban:

• jada aipaturiko Miguel Jimeno de la Hidalga,
• Santos Iñurreta,
• Alberto Gonzalez,
• Moises Alvarez Plagaro
• eta bereziki Ekipo 63 eta ORAIN taldeko kideak, besteak beste,
• Joakin Fraile,
• Juan Mieg eta
• Karmelo Oriza Elgea.

Ia guztiek mende amaiera arte luzatu zuten beren lan sortzailea, eta horregatik Euskal Herriko arteari aro autonomikoan eskainitako hurrengo atalean ere gogoratu beharko dira.

Espainiako historian gertaerarik izugarrien eta garrantzizkoena, 1936-39ko gerra zibila, eta ia 40 urtetako diktadura militar batekin identifikaturiko gerraostea, Euskal Herrian eman zen kultur artistiko eta egoera politikoaren arteko gorabeherak ikertu eta aztertu nahi dituen historialariarentzat, garrantzi berezia duen aldi bat da. Gaur egun, erregimen demokratikoan ia 30 urte igaro ondoren, arrazoiak badira frankismoaren aurkako berezko erreakzioak oraindik ere badirelako susmo izateko, hau da, frankismoko aldi horretan sustatutako edo baimenduriko kultura eta arteari buruzko epai ez-oso baten aldera bultza dezaketenak. Frogatutako gertakarietara soilik inguratzen saiatu gara, gai honi buruzko balore-epaiak ematen baino gehiago.

Berehala baiezta daitekeena eta horrexegatik gure Historiako atal honetan ageriko hedadura eskaini nahi izan diogun lehen gertakaria izan zen altxamendu frankistaren unean heldutasunera iritsia zen ertilari-multzo bat atzerriratzea. Esan daitekeen gauza da garailearen bandora jo zuten bakar batzuen aurrean, gehiengoa izan zen Euskal Herrian oposizioan kokatu zirenak, eta bi hautabideren artean aukera egin beharrean gertatu ziren: irteera eta atzerriratzea ala norberaren buruaren errepresioa, hau da, jarduera artistiko konbentzional batean ezkutatzea, politika gaietan barrengo uste sakonen adierazteko inolako saioetatik libraturikoa. Horrexegatik, 20 urte igaro beharko zuten posible izan eta nahi zen «Euskal Herriko Eskola» bati buruz hitz egin ahal izateko.

Gertakari historiko berria eta dokumentatzen eta aztertzen ari direna da Euskal Herriko ertilarien atzerriratzea –oraindik ere askoz denbora eta ikerketa gehiago beharko dituena–, kasu askotan «atzerriratze» izena merezi izan duen erbesteratzea, onartu zituzten lurraldeek eskaini zioten harrera eskuzabalarengatik eta jarduera artistikoa berreskuratzeko izan zuten erraztasunagatik. Bat ezin daiteke ahantz Princetoneko (USA) Unibertsitateko Erretore hartaz; hain zuzen ere XX. mendeko 30eko hamarkadan, garaile zen nazismoa zegoen beren aberritik ihes egin ala kanpora botatako alemaniar jakintsu haiek bere irakasleriaren artean sartzeak ekarri zien onura aipatuz, Hitler Unibertsitatearen ongile izendatzera behartua zela zioenean. Hispanoamerikako –Argentina eta Mexiko– zenbait herrirentzat euskalerritar errefuxiatuak onartzeak ekarri zien kultur eta arte hazkundeaz ere halako zerbait esan daiteke.

Txanponaren bigarren aurpegia Baskonian eta erregimen berriak ofizialki probintzia saltzaileak deklaratu zituen haietan gelditu zirenen artean ikusi behar da. Errepublika garaian arte gaietan hasitako modernotasun Europazale baten paralisia izan zen. Bake eta askatasun giroko bizimodu politiko eta sozial odoltsu hura gertatu ez balitz Euskal Herriko arteak –Espainiako arteak bezalaxe– nondik joko zuen amestea interesgarria gertatzen da.

Jakina den bezala, tsarren Errusian arte iraultzaileen sustatzaileek Leninen garaipenarekin arte moderno eta iraultzailearentzat erabateko askatasunaldi bat iritsiko zenaren zain bazeuden, laster egin zuten topo Prolet-cult-a ezabatua eta zaporerik gabeko errealismoa baten alde egiten zuen errealitatearekin. Francoren erregimenean ez zen inolako ezbairik izan. Masari handitasun eta argitasun hizkeraz hitz egingo zion mintzaera bat sortu behar zen. Handinahi inperialak iradokiko zituen arkitektura eta ez anbiguotasun, ez eta esanahi zabal eta ugariak hartuko zituen ikonografiarik. Ideia garbiak, zehatzak eta handinahiak. Helburu horretarako hormairudiak eta marrazki argi eta zehatzak baino hoberik ez zegoen. Halakoxeak izan ziren euskal marrazkigile Carlos Saenz Tejada handi horren izen ona argitzen duten arrazoiak.

Baina, gizakiaren guraririk sakonenak, xede zirenak –besteak beste, adierazpen-askatasuna–, bortxatzen dituen ezerk iraupen luzeko bermerik ez zuenez, errepresio-sistema bera, bere atzaparrak askatu beharrean gertatu zen, nahiz eta, bere garaian esan genuen bezala, sistema nabarmenegi erasotzera ausartzen ziren ertilarientzat pertsekuzioa eta kartzela hor izan baziren ere. Diktaduraren 40 urtetako kronikak erakusten duen modura, elementu zapaltzaileen aldetiko biziraupenezko senak eta Europako kultura moldeetara derrigorrezko irekitzearekin autarkiatik alde egiteak, askatasun artistikoaren birsortzea ekarri zuen, ertilariek besoak zabalik onarturikoa eta gizarteak askatasun politiko baten bihozkada bezala sumatua izan zena. Hirurogeiko hamarkadan gertatzen hasi zen irekitze horri zenbaitek eman izan dion «hamarkada miresgarria» izena ongi merezia du, horrexegatik soilik, Euskal Herriko artearen historialariaren iritziz. Arantzazuko hamarkada da, Oteizaren inguruan mamituriko taldeena, eta esperientzia emankor baina laburren garaia, Deba, Aia eta Soraluzeko eskolena, Euskal Unibertsitatearena eta bere Arte Ederretako Eskolarena, Arteleku-rena eta Museo eta Arte Galerien indarberritzearena.

Europako berrikuntzak atzerapenez iristen ziren Baskoniara, baina iritsi egin ziren azkenean. Eta euskal gizartea sentiberatasun berria sortzen hasi zen, horrela abangoardiako berrikuntzak, hasieran tolerantziaz eta jakin-minez eta azkenik halakoxe ulermenez onartzen zituen. Atal honetan, abstraktuarekin amaitzeko, neo-kubismo eta garbitasun plastikotik abiatzen ziren lanen azalpen eta iruzkinak egitea egokitu zaigu, baita edozein motatako edertasun formala baino adierazpenean originaltasuna bilatzen zuten beste saialdiena ere.

Arte abstraktuaren zehar-aipamen honek bereziki Euskal Herriko artearen historiari dagokion iritzi batera garamatza. Euskal Herriko arteari buruzko bere liburuan argitaratu zuen Flores Kaperotxipik[38] Bitoriano Juaristi sendagile margolari ezagunari eginiko elkarrizketa; non defendatzen baitu ikonoklasia –hobe litzateke anikonismoa esatea— euskal jitearen funtsezko ezaugarria dela. Iritzi horren arabera, euskal herritarrak imajinak beti gogoko izaten ez dituela defendatuko luke. Eta iritzi hau, euskal herritarren arte-sormenerako ezgaitasunari buruzko beste gehiegizko orokortasun honetan zehaztu zen. Beste nonbait ere aztertuak ditugu Juaristi doktorearen baieztapen hauek eta baita aurkituak ere euskal herritarrak bere historia estetikoaren jiteari eta berezko joerari buruzko ondorio batzuk, ez hainbat ikonoei buruzkoa, sinboloei buruzkoa bezainbat.[39] Aski bekigu gai hau hemen idatzirik uztea eta Euskal Herriko artearen anikonismoa hirurogeiko hamarkadako margogintzan berandu saman sartu zenaren kontua azpimarratzea. Esan liteke, artearen hiru dimentsioko gorputz-izaera dela Euskal Herriko ertilaria irudikapena baztertzera eraman duena. Beste hau ere esan daiteke, aurreko orrialdeetan ohartarazi dugun bezala, margogintza abstraktua hamar urte lehenagotik nazioarteko onarpena merezi izan duten eskulturagile ez-figuratiboen —Txillida, eta bereziki Oteiza— eraginagatik sortu zela Baskonian.

Dena den, Baskonian margogintza ez-figuratiboa onartzeak Europan ordurako hedatuak ziren beste berrikuntzei ateak ireki zizkien: espresionismoari, surrealismoari ñimiñotasun eta ezerezetik oso gertuan zegoen kontzeptualismorantz joango zen informaltasun abstraktuari. Hortik aurrerako ertilari profesional gazteek, ikusiko dugun bezala, abangoardia berri bat sortzeko ezohiko sormena beharko dute.

Gerra bukatu zenetik, bi superpotentzien —Estatu Batuak eta SESB— arteko «Gerra hotzaren» giroan zebilen bete-betean mundua. Europan sendo erroturik zeuden demokraziak, eta ezin zitzaien bizitza luzea iragarri oinarritzat herriaren legezko ordezkaritzarik ez zuten erregimenei.

Espainian, Carrero Blancoren erailketaren eta Frankoren heriotzaren ondoren (1975), Arias Navarroren Gobernu saiakerek huts eginik, Errege berriaren eta Estatuko Buruzagiaren izendapena etorri zen. Hala, Erregeak izendaturiko Gobernuko lehendakari berriak, Adolfo Suarezek, trebeki jokatu zuen, Gorteek sistemaren likidazioa onartzeko eran —frankismoko harakiriaz hitz egin izan da—, sufragio unibertsalean oinarritutako bi ganbera-sistema onartuz.

Kulturalki garatutako gizarteei diktadurak inposatutako nekea aurkitzen zen, Grezia eta Portugalgo erregimenetan antzeko aldaketen oinarrian ere. Espainiaren kasuan, Erregearen esku-hartze tinkoaz gain mugimendu autonomisten presioak ere eragiten zuen. Preso politikoen amnistia eta alderdi eta sindikatu guztien legalizazioa iritsi zen, eta nahiz eta ordena publikoaren asaldatzeek eta ETA zein GRAPOren atentatuek haserretutako estamentu militarrek esku hartuko zutenaren beldurra ere bazegoen, demokrazia egonkortuz joan zen. Oraingoan Vatikanoko II.a Kontzilioak onartu eta bedeinkatutako tolerantzia eta sekularizazio-ideia eta -printzipioek inspiraturiko mugimendu erreformistaren aldeko zen Elizaren babesari esker, besteak beste, 1977ko ekainean hauteskunde kontsulten sistemari hasiera eman zitzaion, eta ondorioz, alderdien politikari ekin zitzaion 40 urte baino gehiagotan horrelakorik ezagutu ez zuen gizarte batean.

Frankismoko azken urteetan laguntza gehien behar zuten sektoreetarako abantailekin nolabaiteko berreskuratze ekonomikoa eman bazen ere, Espainiako demokraziarako trantsizioak hirurogeiko hamarkadako mundu mailako depresio ekonomikoarekin batera tokatzeko zorigaitza izan zuen. Inflazio- eta langabezia-krisi bat izan zen eta Moncloako Hitzarmenekin arindu nahi izan ziren ondorioak. Espainiako Konstituzioa onartzea lortu zen, 1978ko abenduaren 6an, %88 boto-emaileren babesarekin, baina Euskadiko gehiengoaren abstentzioarekin; modu honetara, gizarteko bakea ziurtatzea eta «nazionalitate historikoen» aldarrikapenarekin sortutako aldizkako indarkeriak neutralizatzea lortu nahi zuen Autonomien Estatua sortu zen. Euskal Herriko Estatutua ukatuz, indarkeria eta atentatu odoltsuen bidea hautatu zuen ETAk, era berean, erreakzioz, Estatu kolpe baten saiakera eragin zuelarik honek (1981ko otsailaren 23an). Ordutik, Gobernuko alderdiak txandakatuz, eta terrorismoaren eta egoera ekonomiko aldakorren ondoriozko izualdiekin, demokrazia egonkortuz joan zen.

Euskal Herrian, azpimarratzekoa da erregimen autonomikoak ekarritako aukerei esker, XX. mendeko azken 25 urteetan eman den kultur garapen ikaragarria: Euskal Herriko eta Nafarroako Unibertsitateak, Arte Eskolak, Kultur Zentro eta abar.

Kontuan hartzekoa da gure herrialdean bizitza publiko eta pribatuan gertatu den sekularizazioa, erlijio-krisia eta Elizaren gainbehera, hau da, kristautasunaren eta Elizaren boterearen eragina mendeetako tradizio izan duen gizarte batean eman den aldaketa kualitatiboa. Denak dira XX. mendeko artearen historian ondorio nabarmenak izan dituzten gertakizunak.

Izenburu honekin fenomeno bat aipatu nahi dugu, berez duela gutxiko arteari dagokion fenomenoa bada ere, azken urte hauetako Euskal Herriko ertilariengan bereziki nabarmendu dena. Hausnarketa estetikoak garamatza arteen tradiziozko zatiketaren erlatibizatze antzeko bati buruz mintzatzera, bereziki «espazioko arteak» izeneko arteen alorrean.

Zatiketa hau alde batera ez uzteko arrazoiak hainbat eratakoak dira, hauetariko batzuk erabat objektiboak eta besteak alderdi pragmatiko, didaktiko, ekonomiko eta profesionalarekin menpekoago direnak, aldi berean. Baina bestalde, arte plastiko bakoitzaren mugak lausotuz joan direla ez dago dudarik. Horretan eragina izan dute material berrien ugaritasunak –lehen arlo plastikoan sumatu ere ezin ziren aukerekin– eta teknikaren garapen izugarriak.

Bitxia da baina, erabat ulergarria bestalde, abangoardiako Euskal Herriko artista ia guztiak erakarri zituela filmetako irudien unibertsoak. Adierazi genuen hauetariko batzuk zinema-zuzendari lanetan beren esperientziak egin zituztela, esaterako Basterretxea eta Ramón Vargasek. Beste batzuk zeluloidearekin nahastu zuten margogintza, R. Ruiz Alberdik, J.A. Sistiagak eta abarrek. Ondo aztertuz gero gertakari horrek ez gintuzke harritu behar, zeren eta ikusmenez jasotako irudien aukera adierazkorretan sakontzean baitago koska.

Ohar gaitezen arkitektoak hirigile bilakatzen ari zirela, eskulturagileak arkitekturaren alorrean eta inguruak gizatiartze-lanetan sartu zirela, eta margolari asko ez zela bere burua modu honetan definitzeko gauza, bazutelako konposaketetan hirugarren dimentsioa sartzeko zaletasuna.

Espazioko arte deritzoten hauen mugak desegiteko fenomenoa orokortua den arren, Euskal Herriko artearen historian azpimarratzea merezi du; izan ere, zenbait gertakari eta euskal nortasunaren arteko loturaren bat bilatu nahi den unean, azaldu egin beharko da mugarik ez izate hau ari dela nabarmentzen bereziki gure garaiko Euskal Herriko ertilari bikain batzuengan.

Has gaitezen idazten horien arteko hainbat artista ia oharkabean pasa zirela margogintza lantzetik eskulturgintzara, eta alderantziz. Ez da erraza Agustin Ibarrola eta Andres Nagel non kokatu behar diren zehaztea, margolarien gremioan ala eskulturagileen artean. Txillida, Oteiza edo Ugarte Zubiarrainen obra batzuk eskulturak baino gehiago hirigintzako artearen zati esanguratsutzat hartu behar ote diren erabakitzea ere ez da erraza.

Honen inguruan, Nestor Basterretxea, bereziki argigarria izan da, duela gutxi San Telmon egindako bere Bolumetria arkitektonikoen erakusketa batean, honi izendapen hau eman eta bere piezei buruz hitz egitean. «Bere eskultura lanetan beti aurrean izan dira kontzeptu arkitektonikoak» idatzi du erakusketa hartako ordezkariak.

Beren aldetik, gaur egungo arkitektoek hizkera arkitektonikoa azpimarratzen dutela dirudi, garrantzia funtsean funtzionaltasunari ematen zioten aurreko belaunaldiek ez bezala. Rafael Moneo nafar arkitektoa izan da egungo arkitekturaren gaitasun adierazkorraren kontzientzian arreta biztuarazi duena, eta joera hori neoplastizismotik sortua dela uste du, arkitekturarena baino berezkoagoa jotzen dugun joera baita pinturaren eta eskulturaren eskola hau.[40]

Berrogeiko hamarkadan eskolatik irtendako arkitektoek, hau da, gerraosteko lehen belaunaldikotzat har ditzakegun haiek, laster egin zioten uko aldi hartan arkitekturak zuen egoerari, eta, are gehiago, beronen pentsaerako ikuspuntu arrazionalari. Hauek osatu zuten lehen erreboltari frontea.[41] Hala ere ezin zitzaien bat-bateko modernizatze bat eskatu; hain justu, aldatu nahi eraginkor bat erakutsi zuen aurreko belaunaldia, geografikoki nahiz espiritualki sakabanatu egin baitzen sistema politikoaren presio berbera zela eta. Gainera, lan aukeren izaera espekulatiboak, interes formalik gabeko eraikuntzak eta ezinbesteko mintzaira komertzialak[42] gehienetan ez zuen ahalmen-sortzaileen joera errazten.

Arkitekto hauen gogoak sutzen zituen zegokien garaiarekiko leialtasunak. Egia da, arrazoi ekonomikoak medio, ideia suhar haiek ez zirela sorkuntza-kopuru garrantzitsuak bilakatzera iritsi. Baina, bai pizgarri eta eredutzat balioko zuten obra batzuk zehaztera, Katalunian, Coderch eta Vallsenak adibidez).

Bestalde, arkitektura arrazionalistako maisu handiak jada desagertuak zirelarik, arkitekto gazteek Europan bilatuko zituzten beren maisu iradokitzaileak, batez ere italiarren artean, hala nola Aldo Rossi, Giorgio Grasi, Tafuri R. Venturi, eta amerikarren lurraldean: Luis I. Kahn.

Hau honela izanik, has gaitezen zerrenda mugagabe batean gal gintezkeen arkitekto, ekipo, eskola eta talde izenen labirintoan orientatzeko, XX. mendeko azken hamarkadetan arkitekturako eginbehar orokorren oinarri gidatzailetzat har daitezkeen batzuk azaltzen.

1.- Lehena, normalean adierazpen pertsonalari ematen zaion askatasuna izan liteke. Norbanakoaren gaitasun bakoitzaren askatasuna gurtzen duen zilegitasunaren ondoren, baliteke aldiak berezkoak dituen bulkada sozial eta ideologiko asko igartzea. Euskal Herriaren kasuan, arkitektoen asmamenari ematen zaion tolerantzia aurrerakoia, agian berriki lortutako autonomia politikoa bizitzeko gogo biziarekin lotu beharko litzatekeena. Dena den, gogo-gogoan izan behar da arkitektoen askatasuna inoiz ez dela izango margolari edo eskulturagileena adinakoa, giza habitataren eraikitzailea arte publiko baten profesionala baita, eta haren askatasuna, funtzionaltasunaren eta genius loci-arekiko begiruneak mugaturik (eta ernaldurik?) egongo baita.

2.- Bigarren oinarria fantasia espresionista edo arrazionalismoa gainditzea litzateke, Rafael Moneok «irrazionala denaren garaipena» dioena; formen sorkuntzan sormena bera nagusi izatea. Hala ere, ongi nabaritzen da 30eko hamarkadako arrazionalismo ortodoxo eta erradikalak arkitekto guztiengan utzi dituela, lengoaia aratz eta funtsezkorako gogo iraunkorra, eta barrokismotzat jo daitekeen guztiarekiko errefus-sena.

Orain, buru egoskorkeriatzat hartu eta ukatu egiten da sorkuntza arkitektonikoa beti funtzioaren adierazpen jatortzat ulertzea. Funtzioa beti ezaugarri material eta pragmatikoa duten arazoen erabakietara murrizturik geldituko balitz bezala. Jada ez dute zertan harridurarik sortu, Frank O. Gehryk Guggenheim Museoari (Bilbo) edo Richard Meier-ek Aita Jainko errukitsuaren elizari (Erromako kanpoaldean) emandako formek.

Honek, formaren gaitasun adierazkorrarekiko fedea adierazten du. Aurreko oinarriari buruz aipatu berri dugunaren aurka, gaur egun esan daiteke arkitektura beste arte plastikoetara gerturatzen dela, baina arte horiek figuratibo eta espresibo diren heinean.

Jarrera hau nolabait aurreikusia eta iragarria zegoen, funtzionaltasunaren dogmatiko handiena den Le Corbusierrek, Antonio Gaudiren arkitekturarekiko sentitzen zuen miresmenean.

Oso egokia eta adierazgarria iruditzen zait Wölfflinek forma itxitik forma irekirako igarotzea deritzonari buruz Moneok egin zuen gogoeta. Eta honek, arkitektura garaikideko zenbait obraren aurrean, batzuetan barrokismoaren aipua egitearen zergatia argitu dezake.

3.- Joera orokor gisa aipa daiteke erregionalismo kritiko bat ere: bertako agintariengandik jasotako laguntzek bultzaturiko tokian tokiko ohiturei loturiko arkitekturarena. Espainian, eta bereziki Euskal Herrian, hobeto ulertzen da bertakotasun joera hau, herri-esentziari leial izatea berarekin duena, eta aldi berean, atzerrian asmatuz doanaren lekuko direnen ekarpenei beharrezko orrazketak onartzen dizkiena.

4.- Azkenik, aipa dezagun garaiaren berezko ezaugarri bat, berariazkoa eta bakarra ez den arren euskal ingurumarian oso bereizgarria dena: ingurumenarekiko arreta, paisaiari eta eskakizun ekologikoei buruzkoa den guztiari begirunea izatea. Batzuetan minimal artea oroitarazten duten formulekin, ingurunearen zaintza berezi bat da parametro tradizionalak haustera eramaten duen zainketa deigarria.

Arrazionalismoa bat-batean sartzearekin eta 30eko hamarkadako GATEPACen jaiotzarekin euskal talde bati buruz hitz egin behar izan bagenuen, orain ere Iruñea eta Donostiako Arkitektura Eskolen antolaketaren ondorioz sortutako euskal foku bati buruz hitz egin genezake. Zuhurtzia apur batekin hitz egin daiteke, euskal taldearen berezko izaera batzuei buruz eta berariazko arazoei buruz, betiere talde horretako aitzindariak Madril eta Bartzelonako eskoletan hezi zirela kontuan izanik. Euskal Herriko arkitektura berrienaren garapena jarraituko dugu lau lurraldeen banaketaren arabera.[43]

Azken berrogeita hamar urte hauetan Baskonian egin diren lan arkitektonikoak hain dira ugari, non Historia honetan ezinbestekoa den kritika eta bibliografia garaikidearen esparruan nabarmenenak iruditu zaizkigun izenak bederen erregistratzea eta obrarik esanguratsuenetariko batzuk baino ez kontuan hartzea.

Azken hamarkada horietako eraikuntza berritzaileak Bizkaian ia guztian bere hiriburuan, Bilbon, kokatu dira. Gogoan izan eraikitzaile atzerritarren esku-hartzearen bidez -Norman Foster-en Metroa, Frank Gehry-ren Guggenheim Museoa, Palacios Díaz eta Federico Sorianoren Biltzarretarako eta Musikarako Euskalduna Jauregia-, hiriguneko espazio handiak sortzen ari direla Hiribilduan, eta hiria turismo-hiri bihurtzen.

Bizkaiko azken hamarkadetako arkitekturari buruzko aipamen batek nahitaezkoa du artearen eta filosofiaren historiari buruzko liburuen idazle emankorra ere izan zen Joan Daniel Fullaondoren obratik hastea.[44] Bere arkitektura-lan joria hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkaden artean burutu zuen, hau da, nazioarte mailan, aurreko arrazionalismoak sustaturiko amets arkitektonikoek, une hartako hainbat baldintza zirela eta, amets hutsean gelditu behar izan zuten aldian, hala nola garapenaren gelditzea, lurraren espekulazioa eta oinarrizko beharrak zituzten proiektuei erantzun beharra. Fullaondok bere proiektu asko beste zenbait arkitektorekin lankidetzan egin zituen, batez ere Fernando Olabarria eta Álvaro Líbanorekin.

Madrilen egindako eraikin batzuez gain, berari zor zaizkio Bizkaian:

• etxebizitzen eraikin bat Bilboko Mazarredo Etorbideko 73.ean (1964-67),
• beste bloke bat Durangoko Landako etxe-multzoan, lehenago Ezkurdi Enparantzaren berritzea egin zuen lekuan (1969-71),
• Santurtzi eta Zaratamoko Eskola Multzoak (1969),
• Portugaleteko Liburutegia eta Kultur etxea (1972),
• Errekalde Berriko Eskola multzoa eta Haur Eskola (1970-72),
• eta Irakaskuntza Ertaineko Institutu bi, mutilena eta neskena, Bilboko Txurdinaga etxe-multzoan (1968-69), biak Álvaro Líbanoren laguntzarekin. Bigarrenean, unitateen desartikulazioa bilatu zuten arkitektoek, maila desberdinetan zeuden pasabide-sistema batekin baturik zeuden bi gorputz nagusiekin «L» itxurako oinplano bat sortuz. Eraikin horretan, hein batean eskulturazkoa den hizkera plastiko bat azaltzen da, Fullaondoren ezaugarria duena: formen argitasunez, prisma funtzional maklatuez eta erabilitako materialen zintzotasunez -adreilua, bitrozementua eta abar- laburbildutako asmo adierazkor garbi bat duela.

Bizkaiko arrazionalismoaren ondorengo aldi horretan, har dezagun gogoan Jesus Rafael Basterretxearen izena ere, bere obrarik garrantzitsuenarekin: Sarrikon (Bilbo) dagoen Zientzia Ekonomikoak eta Enpresaritzako Fakultatea (1962).

Bertan, Sarrikoko parkean eraikitakoaren erakustaldi organiko baten irudia eskaintzen du indartsu, egitasmoan landare osagaiak sartuz. Eraikuntza topografikoki egokiturik dago, instalazioak bertan dituen korridore batetik abiatuz, ikasgelak altuera desberdinetan oinarritu eta antolatuak daude, baina zerbitzuen, administrazioaren eta sarreraren burualdearekin bat eginik.

Arkitekto bilbotarren artean gogoan hartu beharreko beste izen bat Rufino Basañez dugu, Esteban Argarate eta Julian Larrea Basterrarekin batera, Bilboko Larrako-Dorren etxebizitza batzuen (1963-69) lehiaketan proiektu irabazlearen egilea bera.

Larrako-Dorreko etxebizitzak. Proiektugileek etxebizitza herrikoien alorrean Europako esperientziak berriro aztertzeko erabakia hartu zuten; Le Corbusierren Marsella eta Nantesko «Bizitoki unitateak» gogoan izanik, baina beheko solairua libre utzi gabe, eta kanpoaldetik nabarmen utziz eskaileren estalkia, bizilekuen balkoien antolamendua eta etxebizitzen duplex erako tipologia. Polemika sortzeraino gordina den zementu indartuaren hizkerak, ezaugarri bitxi basatiez beterik, ikusten den sare eskematiko batera mugatzen du eraikina.

Volantin Zelaia 32.eko etxebizitzak. Basañezen beste obra berezietako bat da, mehelin artean egina (1977-79), fatxadaren adierazkortasuna bere bertikaltasuna areagotzen duten bow-window gorputz batzuen bitartez bilatzen delarik.

Guggenheim Museoa. Frank O. Gehry arkitektoaren Guggenheim Museoa (1994-1997), eraikin berezietan berezia den aldetik, berezkoa duen garrantziagatik, handitasunagatik, Bilboko hiriburuan eta Euskadi osoan gizarte mailan, ekonomian eta kutur alorrean eragin duen zirraragatik nola utz daiteke bazterrera?

Lehiaketa batean aukeratua izan zen, garai berri baten zeinu iragarle izango zenaz hornitu nahi baitzen hiriburua. Identifikatze prozesu baten abiapuntu izateko gai zitekeena gune zaharkitu eta bertan behera utzitako batean: era honetan museo berria, Arte Ederretako Museoak, Deustuko Unibertsitateak eta Udaletxeak osatzen zuten kultur triangelu baten zati bilakatzera zihoan.

Lehiaketarako aurkezpen Oroitidazkiak hauxe dio: «Erakusketa-aretoak erdiko atari baten inguruan egituraturik daude, non zubi lerromakurren, beirazko igogailuen eta dorre erako eskaileren sistema batek hiru mailatan dauden galeriak lotzen dituen hauek zentrukide diren moduan... Aurrekaririk ez duen atari nagusiaren neurriak, itsasadarraren ertzeko mailatik berrogeita hamar metro, museoaren instalazio ikaragarriak bisitatzeko gonbidapen dira. Programa zabal baten zati da Museoaren erakargunea, administrazio publikoak sustatutako parte-hartzeen eta baita nazioarteko sona duen arkitekturaren sarrerari esker ere Bilboko hiria suspertzeko helburua duena».

Gipuzkoari dagokionez gauza bertsua gertatzen da, gure erakusketa lauzpabost izenetara mugatu beharrean aurkitzen baikara.

Oñatin jaio eta Madrilgo Goi-mailako Eskola Teknikoan prestaketa aldia eman ondoren, Luis Peña Gantxegi (1926, titl. 1959) Bartzelonako Arkitektura Eskolako irakasle izan zen. Donostiako Arkitektura Eskola berriaren sustatzaile eta lehen zuzendari zelarik eskuraturiko merezimenduez, eta bertako irakasle izateaz gainera, lan oso oparoa burutu zuen; Cementos Rezola lantegiak antolaturiko erakusketaren katalogoan, bere lanbide-bizitza luzea markatzen duten 162 eraikuntzetako parte-hartze garrantzitsuren berri ematen du, burutugabeko zenbait proiektu, halaber. Lanbide honetan hirurogeiko hamarkadan hasi zen, honako eraikuntza hauekin:

• etxebizitza multzoak Euskal Herriko hainbat herritan, urte batzuetan bizi izandako herrian, Mutrikun, eta Zarautzen (1958-60),
• Mutrikuko «Haietzu» bizitoki-eraikinak. Klimak baldintzaturik eta lursailaren sestra oso gogoan izanik, beheko solairuan antolatu zuen bere multzoa, aterpe eta patio estalien sistema baten inguruan; karga euskarri jakin batzuetan uzten duten plataforma independenteetan ezartzen dira unitateak. Hemen eta beste zenbait obretan jakin izan du izaera poetiko eta intuiziozko bat adimen pragmatiko batekin batzen.
• Zarauzko dorrea, bere forma bitxi eta lecorbusiertarra estalkiarekin gaur egun oraindik adierazgarri dena.
• Berriki eginak diren Deustuko 82 etxebizitzak (2001). Etxadi hauek eraikuntza-mota horretan askozaz ere lanpetuagoa eduki zuen, non beti oso gogoan izan dituen baldintza klimatiko eta topologikoak.
• Multzo industrialak, ikastetxeak, jatetxeak, hotelak, laborategiak, gizarte zentroak, kiroldegiak eta abar.

San Frantzisko eliza. Luis Peña Gantxegik gurtzalekuen aldera eginiko ekarpena Gasteizko San Frantzisko elizan ikusi zen; bere garaian (1968) ospe handiko berritasuna izan zen oinplano karratu baten gaineko aretoa, liturgia berriaren araberako ospakizunetan elkartearen antolamendua errazten baitzuen.

Plazak. Peñak parke eta plazen egituraketan erakutsi du, halaber, bere talentu berezia, hala nola:

• Trinitateko Plazan,
• Haizearen Orraziako Donostiako plataforman,
• Gasteizko Foruen Plazan.

Bigarren lanari buruz esan egin behar da, ez dela Baskonian, ezta Espainian ere, naturarenganako halako begirunea eta armonia hain estua duen arkitektura-lanik egin. Esan daiteke «arkitektura ikusezin» bat egin duela. «Teknikoki oso landutako azpiegitura baten gainean, Peñak plano mailakatuak eta arritmia iradokitzaileak osatzen ditu, eta granitozko galtzadarri adierazgarri eta erosionatuz estaltzen, Igeldo mendiaren oinetan lehenagoko inguruarekin elkartzen direnak; horietatik itsas biziko ura sartzen da, geometriako abstrakzioaren baliabideak bitarteko, indar telurikoa eta, Eduardo Txillidaren Haizearen Orrazi aztoragarriarekin sinbiosi ederrean, prozesioetako esparruak sortzen dituela, izaki zibilizatuak begirune zaion eta oraindik ere jarrera erromantikoaren barruan dagoen Naturarekin elkartasuna eginez».[45] Peñak berak, honetaz ari dela, Novalisen poesiari buruzko aipamena egiten du.

Imanolena. Peña Gantxegi arkitektoa arkitekturako poeta moduan ikusi nahi izanez gero, Mutrikuko Imanolenea familiabakarreko etxebizitzari buruz jardutea litzateke samurrena: edertasun handiko paisaia batetik jaiotzen dela dirudi eta mailakako plataforma bidez berari egokitzen zaio. Eskailera zuloak irtenunean jarriak, etenik gabeko paramentuak mugatuta, adreiluzko zurgintza fatxadan eta arbelezko estalki makurtuak dituela, gaitasun plastiko bikainez janzten dute, inguratzen duen ingurumariarekin harreman bizian sartuz.

Luisen azken lanetan, arrazionalismorik soilena ere edertasun plastiko eta poesiaz janzteko duen gaitasunarekin azaltzen du:

• Donostiako Amara Plaza Hotela.

Gure herriko Arkitekturaren historian funtsezko gertakizuna izan zen Donostiako Arkitektura Eskolaren sorrera, eta Bartzelonako Eskolaren agindupean egonik, 1976ko ikasturtean hasi zen eskolak ematen, baina ofizial eta autonomo izatea 1982an lortu zuen. Hasiera-hasieratik izan ziren bertako irakasle eraikuntza bikainei loturiko izenak dituzten arkitektoak:

• Peña Gantxegi,
• Migel Garay,
• Jose Inazio Linazasoro,
• Alberto Ustarroz,
• Manuel Iñigez,
• Iñaki Galarraga,
• Xabier Unzurrunzaga.

Biak donostiarrak eta biak Bartzelonako eskolakoak ziren. Migel Garay (1936) eta J. Inazio Linazasorok (1947) elkarrekin lan egin zuten lehen aldi batean (1974-1979), «irakasle gonbidatu gisa Donostiako Eskolatik igaro ziren bi maisu italiar ospetsu Aldo Rossi eta Giorgio Grassiren jatorrizko erreferentzia argiak dituen korronte klasizista baten lehenengo sartzaile mailara igoaz».

Txingudi ikastola. Garay arkitektoak eta Linazasorok elkarrekin landutako emaitza esanguratsua izan zen Hondarribiko Txingudi Ikastola (1974-78) monumentala izateko asmo garbian diseinaturikoa, erdiguneko eskema baten eta lerroko beste baten hibridatze argi baten bidez hartaratuz. Badu garrantzirik esparru pribatu eta publikoen arteko harreman hierarkikoak -gelak eta ororentzako guneak- eta berriro klasizismoko eskema figuratiboak hartzen dituen multzoarekiko erabakiak. Bolumen soilen eta baoen diseinuek Adolf Loosen oroitzapen saihestezinak ekartzen dituzte gogora.

Jada bakarka, Migel Garayk hainbat obra bikain egin ditu:

• Donostian, Frantziako Etorbidean dagoen Arkitektoen Kolegioaren egoitza berriaren antolaketa,
• Mendiola etxea Andoainen, paregabeko paisaia batera egokitua,
• eraberritze egokiak Aretxabaletako eraikuntzetan,
• Pasaiako Kultur etxea,
• Arrasateko Udaletxe zaharraren birmoldaketa,
• Donostiako Arkitektura Eskola; bere lanik deigarriena beharbada, gorputz trinko eta luze modura sortutako eraikin galanta, fatxada bikaina eta zenit-argiz argiztaturiko kale bat sortzeak gela eta unibertsitate-esparru oso gizalegezko bat zertzeko bide ematen duena.

Linazasorok bere dohain eraikitzaileei, arkitekturaren gaitasun teorikoa batzen die, eta batasun horri buruz hainbat historia- eta teoria-liburu idatzi ditu.[46]

Linazasorori klasizismo historikoaren eta prestaketa eraikitzailearen diziplinaz gain, konposaketa zentzua berreskuratzeko izan zuen ausardia aitortu behar zaio, aurretiaz bertan zeuden lokalak begirunez integratu, eta esentziaren eta denboratik at izatearen irakaspen iraunkorrak (Louis I. Kahn) lekura moldatzeagatik.[47] Honen guztiaren adibideak ikus daitezke lan hauetan:

• Madrilgo Unibertsitate Hiriko UNEDen instalazio berrietan,
• Ekonomi eta Enpresa Zientzien Fakultatean (1991-94),
• Psikologia Fakultatean (1992-95),
• Unibertsitateko Liburutegian (1992-93), Luis Seséren lankidetzarekin Kahnetik gertu dagoen zorroztasun garbian eta oinarri tipologikoez egindakoa, adreiluen bitartez aldi berean eraikin zaharrekin bat eginda.

Linazasororen azken lanak dira:

• Escuelas Piasko Eliza, Liburutegi bihurtu eta egokitzea (Lavapiés, Madril),
• Valdequemadako eliza (Madril),
• Medina de Rioseco-ko Gurutze Santuaren elizako parte-hartzea (1985-88).

Alberto Ustarroz (1948) eta Manuel Iñigez (1948) nafarrak, Iruñeko Eskolan titulatu eta Donostiako Eskolaren irakasle-sortzaileak tandem bat osatuz elkartu ziren eta arkitekturaren historiari buruzko hizlari eta idazle moduan egindako lanagatik sarituak izan ziren.

Jarraipen praktiko batean, hainbat arrazoirengatik burutu ez ziren proiektu batzuen artean, beraiei zor zaizkie Bruselako Fondation pour l'Architecture saria jaso zuten hiru eraikin Lesakan:

• Udaletxearen zaharberritzea,
• Osasun Zentroa,
• eta Plaza Nagusiaren birmoldaketa (1982-1987).

Arrakasta honek, oraindik burutu gabeko Donostiako (Amara) eta Iruñeko Osasun Zentroak egiteko eskaria ekarri zien.

Eraikuntzen alorrean, hauek eraiki zituzten:

• familiabakarreko etxebizitza bat Alkizan, hormarte luze batez egituraturik, gelak eta atxikitako bi gorputz –terraza eta garajea– paisaia zoragarrira irekita dituela (1990).
• Sarazibar etxea, Eguaratsen (Nafarroa, 1990-1992).

Donostiako Arkitektura Eskolari estuki loturik, bertako Zuzendari eta Hirigintzako Katedradun izan zen Xabier Unzurrunzagak balio handiko proiektuak egin ditu:

• Zarauzko Madoz kaleko bizitoki multzo bat,
• askotariko etxebizitzak Arrasaten,
• Amarako geltoki berria, Donostian (1970).

Hirigintza

Hirigintza-espezialitatean Donostiako Arkitektura Eskolarekin loturaren bat duten hainbat arkitekto azpimarratu behar dira:

• Xabier Unzurrunzaga
• Iñaki Galarraga hirigintza eta euskal hiriei buruzko zenbait ikerkuntzaren egilea dugu. Miramar jauregiaren birgaitzea egin zuen.[48]

Beste arkitekto batzuen artean:

• Jabier Salazar,
• Eduardo Artamendi.[49]

Donostiako Eskolarekin lotura berezirik gabe, baina Euskal Herritik kanpo, batez ere, Espainiako hiriburuan, bera bizi den hirian egindako eraikuntzengatik ezagutzen da.

Mundaizko EUTG eskola. Migel Oriol Ybarra da pabiloi multzo eder eta espresionistaren egilea: Estudios Universitarios y Técnicos de Gipuzkoa zeritzana -gaur egun Donostiako Deustu Unibertsitatea da. Antza denez bere lehen lana (1960) hau izan zen. Urumea aldera jaisten den mendi-gain baten hegalean, arkitektoak saila ez berdintzea erabaki zuen horretan, dago eraikia.

«Zelai-neurketak –honela irakur daiteke lehiaketara aurkezturiko Oroitidazkian– forma hexagonalak, karratuak, eta bien nahasketa diren beste batzuk antolatzen ditu lur-sailaren gorabeherak islatzen dituela, bai eraikitako zatietan nola funtzio blokeen arteko komunikazioko pasabideen desnibeletan. Hiri-egitura ñabartu baten konplexutasuna berregiten du azterketak, lokal desberdinak zatikatzen dituzten patio ireki batzuen antolaketarenak, alegia; erdigunetzat eliza harturik. Multzoa, buztin-kolore tankerako adreiluek menderatzen dute, beste material batzuen bidez, egokiro elkartzen direnekin hala nola egurra, burdina eta kristala. Dena dago azaleren dinamikaz eta edergarrietako xehetasunen azterketa arduratsuaz antolaturik. Behereneko solairuetan antolabide morfologiko baten antza sortzen da, non elkarren artean sendotasun harremanetan eta mailaz maila hostogabetuz doazen oinplano makurrez osatzen baita, bulegoen dorreari eta elizako kanpandorreari gorantz irteten utziz».[50]

Gipuzkoatik Nafarroara pasako bagina, neurri batean Bittor Eusaren arrazionalismoaren oinordeko ziren Frantzisko Jabier Gibert eta Fernando Redon arkitekto bikainek joera hau material eta teknika berrietara egokitzen asmatu zutela ikusiko genuke. Nabarmendu beharreko lehen gertakizun garrantzitsua, Donostian bezalaxe, 1964an Nafarroako Unibertsitatearen barruan Iruñeko Arkitektura Eskolaren sorrera izan zen. Aipaturiko Garay, Ustarroz eta Iñigez arkitektoez gain bertatik irten dira beren gaitasun eta modernotasuna erabat frogatu zuten arkitekto talde hau:

• Fernando Tabuenca,
• Jesus Leache,
• Eduardo de Miguel,
• Alfontso Alzugaray eta
• Frantzisko Mangado.

Etxebizitza multzoa (184) eraikin aparta da Iruñeko Mendillorrin (1992-94) bi arkitekto hauek elkarlanean egin eta diruz lagundurikoa. Proiektua hirigune baten barruan zihoala jakinik, arkitektoek espazio publikoak pribatuetatik nahita bereizteko asmoa izan zuten, berauen erlazioa zainduz eta parte-hartzearen batasun-irudia gorde nahian.

«Ezarpen ortogonal batez gainera, merkataritza dagoen kalera ematen duten fatxaden artean bikoiztasun bat ematen da adreiluan eta konposaketan eta patiora ematen duen altxaeran antolaturik; azken honek ordea, adierazkortasun handiago bat eskatzen du bere gainazalaren dardara bihurriari esker. Oinplano karratua duten etxebizitzetako barru-antolaketa, garaiera osoan argi-zulo batek alaitua dago, harmaila zuloaren eta etxe ezberdinetarako sarreraren eremuari itzala emanaz».[51]

Euskal Herriko Eskolekin aparteko loturarik gabeak izanagatik, Nafarroan jaioak dira nazioarte mailako ospea irabazi izanda, beren obrak hemen gogoratuak izatea merezi duten sona handiko bi arkitekto: aurreko atalean jada aipatu genuen Saenz de Oiza eta Rafael Moneo.

Nola Saenz de Oizari buruz, hala Jose Rafael Moneo Tuteran jaioari (1937) buruz esan behar da ia bere obra guztia Baskoniatik kanpo egina dela:

• Diestre Lantegia, Zaragozan (1964-67),
• Bankinter Eraikina, Madrilen (1972-77),
• Logroñoko Udaletxea (1973-75),
• Erromatar Artearen Museoa, Meridan (1980-85),
• El Prado Museoa (1999-),
• Los Angeleseko Katedrala (2000) eta abar.

Moneok Euskal Herrian egin duenik garrantzitsuena Donostian dago kokaturik:

• Urumea Eraikina (1962-72), Moneok gauzaturiko lehenengo eraikina da, Jabier Marquet, Xabier Unzurrunzaga eta Luis Mª Zulaikarekin batera, hain zuzen.

Donostian XIX. mendeko zabalgunean eginiko etxadi baten erdia betetzen du. Beronen oinplanoa erdiko patio baten inguruan antolaturik dago eta apartamentu-gune desberdinetarako sarbideen bereizketari esker, guztiz argi eta trinkoa den tipologia hazkunderako bidea uzten du, egongelari dagokion giroa eta itsasora eta ibairako ikusmirak probetxuz bereizteko borondateak bitartean, kanpotik begiratuta, eraikinaren ezaugarri diren behatokietako zerrenda uhintsuak sortarazten dituzte.[52]

• Kursaala, (1990-99). Moneok bere proposamenik ustekabekoen eta sofistikatuena sortu du, baita teknologikoen eta arriskutsuena ere. Hasieran oso eztabaidatua izan zen eraikina Donostiako giro neoerromantiko hartan, izan ere beren bolumetria lehor eta biluziekin, bloke haiek hemeretzigarrengo hiribide bateko eraikinekin egiten zuen kontrastea bitxiegia gertatzen baitzen. Itsasertzean hondarrera etorritako haitz horien garbitasun geometrikoetan bada ahaidetasunik Oteizaren kaxa metafisikoekin eta Txillidaren alabastroekin.

Denborak, ikusleria zabalaren begirada hezi egiten du lengoaia minimalista horren aurrean, Urgull mendia inguratzen duen eta haitz blokeez Kantauri itsasoaren erasoei muga jartzen dien ibiltoki honetan barneratzen den edozein bisitari lengoaia honekin adiskidetzen baita.

Arabara pasako bagina, Jose Erbina Arregi (1930-2000) irudi nabarmena duen egilea gogoratu beharko genuke, bertako hiriburuan bere gaitasunaren eredu bikainak utzi baititu:

• Kultur etxea,
• Ajuria etxebizitzak,
• Santiago Ramón y Cajal kalean 1. zk.ko etxebizitzak,
• Errioxa kalean 22-24. zk.etako etxebizitzak,
• HOFESA lantegiaren bulegoak (1967-69), bereziki.

Filologia, Geografia eta Historiako Fakultatea. Hurrengo belaunaldian, demokrazia aldian jada, berriki eraikitako unibertsitate zentroetan kalitate bera ematen dela ohartu gara, adibidez, Filologia, Geografia eta Historiako Fakultatean (1984-87), honako arkitekto hauen eraikinak direlarik:

• Iñaki Aspiazu Iza (1980),
• Jabier Botella Astorki (1976) eta
• Migel Apraiz Buesa (1972).

Azken muturreko soiltasun arkitektoniko ia minimalistagatik izan da bereziki nabarmena Roberto Erzilla Abaituaren obra (1976). Azpimarra ditzagun:

• Sansomendiko Kiroldegia, beste zenbait arkitektorekin elkarlanean egina,
• Elkarri atxikiriko etxebizitza batzuk Gasteizko San Saturio kaleko 10. zenbakian,
• lehiaketa ofizialetan Bilbon eta Gasteizen saritutako beste eraikin batzuk,
• familiabakarreko etxebizitza bat Armentian (1991-1992) Migel A. Camporen lankidetzarekin egina, eta urritasun zorrotz eta printzipio tektonikoen agerpen adierazkorren ezaugarriak dituela.

Eginkizun garrantzitsuenak lehen solairuan kokaturik daude, eta etxea zatiketa plastiko zehatz baten arabera antolatzen da, non errespetua nabaritzen den bizitokien hainbat bolumenetan, komunikazio sistemek giltzarri-lana egiten duten oinarri geometrikoekiko eta zementu indartuzko hormen adierazkortasun bereziekiko.[53]

Luis Maria Uriarte Aldaiturriaga da honen egile:

• San Martin Osasun Zentroa, Gasteiz (1988-90), originaltasun eta pragmatismoaren ezaugarri bereziak biltzen dituena.

Jabier Mozas hauen eraikitzailea:

• Arriagako Gizarte Zentroa (1989-1992),
• Ariznabarra Kiroldegia (1993).

Arkitekto-taldeak. Gasteizko beste eraikin bikain batzuk, batzuetan belaunaldi ezberdinetakoak diren arkitekto taldeei zor zaizkie:

Judiz Mendi Gizarte Zentroan (1985-89) elkarlanean aritu ziren:

• J. Ramón Castillo Sanz,
• Karlos Muñoz Alesanco,
• Fernando Ruiz de Ocenda eta
• Iñaki Usandizaga.

Arkitektura. Orubearen maldari leunkiro egokitzen zaion Foru Ogasunaren Eraikinean (1989-92) parte hartu zuten:

• Migel Anjel Campo,
• Jose Luis Catón Santarén eta
• Roberto Erzilla Abaituak.

Denen errealismo figuratiboarekin hautsi nahiak eta «Euskal Herriko Eskola» bat osatzeko asmoak 50eko hamarkadan elkartu zuen eskulturagile-taldeari, haustura-lehiari eta material zein tekniken erabileraren askatasunari zegokionez, beraiekin estuki loturik zegoen belaunaldi batek jarraitu zion.

Belaunaldi horren ondoren, Euskal Herriko Eskola zehatz baten aldeko ahaleginean izandako porrota eta unibertsitateko eskoletan goi mailako heziketa baten bidez lortutako profesional bihurtzearen ondorioz, beren eraikinak izendatzaile berdin batera mugatzea ezinezkoa da. Gaur egun ia obsesiozkoa den originaltasunaren bilaketan, ertilari bakoitzak bere materiala, bere teknika eta bere adierazpide pertsonalak aukeratzen dituela nabaria da.

Nabaritzen dira oraindik ere Oteiza eta Txillidaren durundiak 70eko hamarkadan heldutasuna lortu zuten eskulturagileengan; baina hauen ondoren burujabeagoa den gazteen belaunaldi bat etorri zen, nahiz eta, beharbada, beren aitormen eta adierazpenetan ezin ahantz dezaketen Orioko eskulturagilea, profeta eztabaidatu hura.

Hirurogeiko hamarkada inguruan, suhar artistikoak ezohiko gaina jo zuen, eta hau –ez ahantzi gero–, aurreko belaunaldiaren kalitate estetiko eta dinamizatzailearen fruitu da. Ireki eta bi urtetara itxi bazen ere, Debako eskolak ideiak erein eta gogoak berotu zituen. Debaren ondoren, beste ahalegin batzuk egin ziren amaitutakoa berpiztu nahian -Aia eta Soraluzeko lantegiak; eta azkenik egonkortu egin ziren emankorrak izango diren zentroetan. Arteleku eta Bilboko Arte Ederren Eskola sortu ziren.

Artearen bide berriak. Estatu demokratiko batean autonomia politikoa hasten den unetik, ezaugarri hauek dituzten pintura eta eskulturaren profesionalen labealdi berri eta ugariak sortuz joan ziren:

• figuraziotik aldentzea, erabatekoa batzuetan (Nagel, Zugasti eta besteren bat izan ezik),
• forma-espazioaren arazotik pixkanaka urrutiratzea, aurreko belaunaldiarentzat funtsezkoa zena,
• materiaren igarkizun iradokitzailera ausarki gerturatzea,
• aldarrikatutako «Euskal Herriko Eskolaren» ideiarekin nolabaiteko axolagabetasun bat, lehen elkartzailea zena,
• honen ondoriozko joera-sakabanaketa, eta
• irekitasuna atzerritik inportatutako abangoardia korrontean, bereziki ñimiñotasunaren eta kontzeptualismoaren ildoan.

Abstraktutasunetik gertu dauden bideak irekitzen saiatu eta gutxi-asko beren burua Oteizaren ikasletzat duten artista gazteei buruz hitz egin aurretik, ezinbestekoa da Jorgeren anaia gazteena, kaputxinoa eta ertilaria, Antonio Oteizaren (Donostia 1926) obra gogoratzea, antzinako «naturaren mirari» haien bertsio modernoa baita, eta modu miresgarrian azaleratzen zen misterioaren zentzua, artea eta erlijioaren batzea.

Bere lehen lanak ia erabat ezezagunak dira ikusleria zabal eta kritikarientzat eta, noski, arte-merkatarientzat, ertilariak ez baitzion garrantzirik eman, erraz ulertzen den bezala, sektore honi.

Bere anaia Jorge bezala bere zeregin artistikoaren filosofo bat da Antonio Oteiza, baina antzekotasun horretatik kanpo, kontenplazio espiritualera eta misiolari-zerbitzura —Amazonas aldean eta Hegoamerikatako hainbat herrialdetan- eskainitako bizitza baten ondoriozko halako sakontasuna lortu du bere sinesmen eta zeramiketan, eta ez du bere anaiaren ikasgairik barneratu beharrik izan.

Antoniok bere hizkera sortu du. Jorgeren bizitzako ibilbideak abstrakzio aldera egin bazuen, Antoniorena alderantzizko izan da. Naturaren baitan izateak eta bizitzeak eman diote beregan dauden misterioak sentitzea. Antonioren obrak kontenplatzen dituenak argi ikusiko du gizasemearen historia eta bizitza aberatsarekin harremanetan izateari ez diola inoiz uko egingo: bere ohitura eta grinak dituen gizonak, bere langintzak, arteak, kirolak, gizasemearena den guztiak eskatzen du barne-begirada bat. Eta batez ere erlijio munduan: Kristok, Maria Birjinak eta santuek.

Ezin hobeto menderatzen du Antoniok buztinaren modelatua, eta maitemindurik ere badago material horrekin. Ez du izutzen neurrien handitasunak.

Multzoak. Beti gizakiaren inguruko gai ezberdinei buruzko multzoak gauzatu ditu bere zeramika txikietan:

• Lope Agirre
• San Joan Huartekoaren gogoetak bere Azkartasunen Azterketan,
• Pablo Casals-en musika,
• Frantzisko Asiskoaren «fioretti»-ak,
• Loiolako Inazioren abenturak, zeinaren Arantzazuko Amari Bisita -formatu handian brontzera pasa dena- ongien egindako bat eta adierazkorretako bat bere estiloan.

Oteizaren baliabide adierazgarri eta formalak originalak dira:

• sintetikoki desitxuraturiko irudia,
• irudien eta beren espazioaren arteko proportzioa,
• ahalik eta adierazgarriena den keinua,
• eta taula berean irudikaturiko pertsonaien arteko distantzia irekia.

Emaitza formaren eta adierazpenaren sintesi egoki bat izan ohi da beti.

Kristo garaileak, ezker besoa gurutzeari lotua eta eskuina garaipen keinuan gora jasorik duenak, gure edozein gurtzalekuren absidean jartzeko bere brontzezko bertsioa izatea mereziko luke.[54]

Kritikak onarturiko ertilarien belaunaldi honetakoa da Jean-Robert Ipoustegi (1920) ere, nazioarteko sariak irabazi dituen Iparraldeko eskulturagile bakarra.

Hasieran egin zituen margolanak:

• Saint-Jaques de Montrougeren elizako freskoak.

Eskulturagile moduan -hiru dimentsioetara 1949an igaro zen, Choisy-le-Roi-n kokatzea aukeratuz- bere egin zituen:

• lehenik, abstrakturako joera zuten forma geometrizatuak,
• gero, errealismo barroko eta txundigarri batekin figuraziora pasa zen, elementu bitxien artean bat eginik, baina beti nolabaiteko monumentaltasun espresionista bilatuz, forma lau eta dardaratiak indartsu ziren lengoaian.

Artelanak ditu:

• Grâce Ospitalean (Paris),
• Berlingo Batzarretarako Jauregiaren atarian.

Hegoaldeko Euskadira itzuliz, eta arreta belaunaldi berrietan jarriz, Euskal Herriko Eskola deritzonaren sustatzaileetatik gertuen daudenak aipatuko ditugu.

Jose Erramun Anda Goikoetxea (Bakaikoa 1949), nafar ebanista baten semea, bere aitaren lantegian hezi eta prestatu zen, San Fernando Arte ederretako Eskolan ikasi zuen lau urtez, gerora Italiara joan eta Berpizkundeko ertilariekin harremanetan jartzea erabakigarria izan zuen ondorengo lanetarako. Erakusketak hainbat hiriburutan egin zituen, 1975etik aurrera. Oteizaren eredu abstraktuek erakartzen zuten 1978 aldera, eta barru-espazioen masaren azterketari ekin zion.

Bere katalogoan bertatik ihes egitea ezinezkoa den molde prismatikoetan sarturiko esferak hasi ziren azaltzen:

• plastikoki, bolumen kontraesankorren joko bat da; lerrozuzenak esferikoen aurka,
• sinbolikoki, itxialdi eta egoera itolarri batetik askatzeko alferrikako ahalegina da.

Anda Goikoetxeak maketak egin ditu:

• zurezkoak harrizko hilarrietarako,
• plano uhinduak, harrian edo alabastroan landuak izateko (neurri handian).

Forma aratzak. Egitura garbi eta zehatzak axola zaizkio batez ere, eta horretarako ahal duen gehien leuntzen du bere materiala. Gorputz platonikoen edertasuna gurtzen du, baina erabiltzen eta lantzen ere badaki, minimalismoaren mututasuna saihestuz. Jose Erramun Andaren artelanak ikusirik, Boticelli edo Piero de la Francesca baten oroitzapena datorkio bati burura, hauetan adibidez:

• Palladiar leihoa, Madrilgo Arte Garaikidearen Museoan.
• Ondarretako monumentua. Garbitasun plastiko bera azaltzen zaio Udalaren Saria irabazi zuen Ondarretako monumentuari: zilindrikoak diruditen hiru zutabe, baina hala izan gabe; paraleloak diruditenak, eta ez da halakorik.

Objektu erabilgarriak. Geometria aratz eta eskuzabalaren gurtze aldi horien ondoren, objektu erabilgarrien munduari heldu zion Andak, eta eseri aurretik luzez behatzera behartzen gaituzten aulkiak eta, beren gainean platera edo hautsontzia jartzera ausartu aurretik, zirrara sortarazten diguten mahaitxoak egiten hasi zen.

Anda Goikoetxea gaur egungo gure Euskal Herriko eskulturaren ordezkarietako bat da egitura garbiei, isiltasun antzera, gutxieneko baliabidez gehiengo adierazpena lortzearen artelan zaila laburbiltzen duten horiei dien maitasunagatik.

Faustino Aizkorbek (Olloki, Nafarroa, 1948), bere gaztarotik landu zuen marrazkigintza eta margogintza, eskulturarekiko bokazioa aurkitu zuen arte. Anda Goikoetxearen antzera, forma ongi landuak maite ditu Aizkorbek; bai zurean bai metaletan. Oteizak «edertasun» tentazioaren aurka jakinaren gainean jarri zuen. Baina eskulturagile nafarrak ezin du alde batera utzi perfektutasun formala. Bere eskulturek ez dute argumentu figuratibo nahiz narratiborik, baina berez diren objektu eder eta adierazkor gisa behatuak izateko, eta altzifre edo gurbitz batek duen eskubide berberaz paisaia okupatzeko eginak dira.

Lanetariko batzuk Nestor Basterretxearen taillen eragina gordetzen dute, plano makurren zaletasun apur batekin:

• bere maklak,
• bere zurezko trikuharriak,
• bere zutabeak.

Ziriak. Aizkorberen berezitasunik handiena bere zirien konposaketa dinamikoak dira. «Zura politak –Oteizaren epaia– erasorako seinalaturiko tokian une batez sartzen eta hiltzen diren zirien gertakariak dituztela, itzulerako hegaldian birjaiotzen diren zirien forma frutadunak, puntu zaurigarriagoak bilatuz eraso berrietara zuzentzeko».

Nafar honek, Iruñea eta Bilboko Arte Ederretako Eskolatik irtendako Anjel Garrazak (Allo, 1950), zeramikaren bide teknikoetatik darama bere ikerketa. Labe bat erosi, eta Algortan jarri zuen bere lantegia. Ez zaio hustuketa axola. Buztin egosiak erakartzen du, bere pieza-multzoa bolumen solidoa bistaratuz. Batzuetan, zura –haritza, artea edo gaztaina– zeramikarekin elkartzen du. Oso atsegin du izaera ezberdineko beste material batekin batuz eta harremanetan jarriz material batek dituen erreakzioak aztertzea. Osagai naturala, zura, askoz errazago landu daitekeela jabetzen da; osagai artifiziala, buztina, zailagoa da lantzen, ezusteko gehiago ditu, ustekabekoagoa da. Horra hor ertilariaren arriskua eta abentura. «Materiak hitz egin, arnasa hartu eta azken lanari bizitza eman diezaion uzten dut». Obraren garapena bukatzen da, kolorearen osagaia tinbre eta tonuarekin gehitzen zaionean.

Garraza da Bilboko Merkataritza Ganbarako zenbait horma-zeramikaren egilea, eta haietan oroimen adierazkorra inguru arkitektoniko soilaren menpe dago; gero, itxitasuna areagotuz joan da.

Leku eta Tokiak. Azken urte hauetan, Euskalduna Jauregi berriko museo-lorategia apaintzeko lehiaketa batean saria irabazirik, Garrazak bere Lekuak eta Tokiak eskultura ezarri du anfiteatroaren ondoan; gorri eta beltzean, hormigoizko egitura duten zeramikazko bi pieza erraldoi. Bisitariak zera galdetzen du: «Zer esan nahi ote dute artelan sinple eta alferrikako hauek?» Bada nolabaiteko kontzeptualismo bat -Oteizaren aztarnak dituena, bera- zeinarekin, ertilariak, inolako adierazirik eman gabe adierazle hutsa erakustearen bertigoa sentitzen duen.

Kristina Iglesiasek (Donostia 1956) atzerrian duen arrakasta eta bere herrian bere lanik ez ezagutzearen arteko kontrastea du nortasunaren ezaugarri, ia beti Baskoniatik kanpora bizi izan baita. Marrazkigintza eta zeramika ikasi zituen Bartzelonan (1977-79), gero Londresko Chelsea Eskolan sartu zen (1980), eta bertan bere heziketa osatu, eta nazioarterako jauziaren hasera izan zen lanari heldu zion. Londres, Burdeos, Düsseldorff, Berna, Venezia eta Europako beste hiriburuetan ere izan ditu erakusketak.

Kristinaren lan beti abstraktuak natura jokoan jartzeko nahi bat agertzen du, minimaletik gertu dauden materialen erakusketa eginez, baina bere «instalazioetan» kokatuta ikusiz gero, maila fantastiko bat hartzen dutenak, non ingurune naturaleko osagaiek funtsezko alderdia duten. Kristina Iglesiasek serigrafia eta ikus-entzunezkoak ere praktikatu ditu.

Aldi horretako eskulturagile gazteen zerrenda osatu batean agertuko lirateke, Oteizaren ikasleen eta orain heldutasuna lortzen ari diren belaunaldi gaztekoen artean, zubi gisa balioko luketen zenbait izen:

• Jose Anjel Lasak (Legorreta 1949) Arantzazuko Oteizaren obraren aurrean jaso zuen lehen indarra, eta bere lehia zurezko artisautzari sustrai adierazlea ateratzea da.
• Migel Anjel Lertxundi (Ondarroa 1951), materialak multzo bakar batean harremanetan jartzeak duen adierazte-indar poetikoaren zalea da: «Harriak, zurak eta burdinak prozesu konplexu, zail, arriskutsuan bat egiten dute, pilaturik gehienetan».
• Xabier Laka. Aiako lantegiaren sortzaile nagusi izan omen zen Reinaldo Lópezen lankide, bertako langilerik jakitun eta suspergarrienetako bat izan zen bereziki. Aiako egitasmoak bere erromantizismoagatik, ez diru-laguntzarik ez oinarri ideologiko eta estetikorik ez izateagatik -bere helburua, lanbidearen ikasketa eta ideien gurutzaketa zen- porrot egitean, Lakak Sorabillara eraman zituen bere tresnak, bertan heziketa-lantegi bat sortzeko. Ziur asko Zientzia Ekonomikoetako bere ikasketek emango zioten gorputz platonikoetan sentiberatasun berezi bat, eta hortik datorkio, inolaz ere, formen neoklasizismo aldera geldiezinezko joera bat. Berritu asmoz, Londresera joan eta St. Martin School of Art-en ikasi zuen.

Pilatutako marmolezko obaloen bidez egindako bere eskulturei ezin zaie ukatu edertasun formala:

• Olerkariaren etxea (1990),
• Unamunoren zalantza (1991),
• Bizitzeko moduan ez dagoena (1991).

Lan berriagoetan formalismo konstruktibista eta oinarri geometriko ia haserrekor bat azaltzen ditu, eta materialak ez ditu gozatzen erantsitako koloreztatzeak baino «horrela iheskorrena den arte postmodernoaren arintasun eta hauskortasunetik aldenduz».[55]

• Zelaian 1993,
• Zumaia (Ero amorratuena) 1993.

Normala da 50eko hamarkadan jaiotako eskulturagileen belaunaldi horretan Oteizaren ideiekiko burujabetza nabarmen bat azaltzen duten batzuk izatea, nahiz eta hasieran Orioko ertilariaren nortasunarekin liluraturik edo bere «irakaspenen» eraginpean gelditu.

Antzeko zerbait gertatu zitzaion Aitor Mendizabal (1949) donostiarrari; eskulturagile gaztea Venezuelan bizitu zen haurtzaroan eta handik bere sustraiak berreskuratzera Euskal Herrira etorri zen. Aiako lantegitik igaro zen; eta bere lehen saria iritsi zuenean, Italiara bidaiatu zuen; han, Euskal Herrikoa Mediterraneokoarekin osatu zuen zortzi urtez. Maisu italiar modernoek -Marino Marinik, berezik— formaren zentzu jakin bat eman zioten, nabaria dena bere lehen:

• bustoetan eta
• mozorroetan.

Baina, zatikatua denarekiko bere grinak -itsas bazterretan utzitako edo Azkoitiko antzokiaren sarrerako zutabeetan erantsitako bere brontzezko bustoetan-, amaitu gabekoarekiko, metamorfikoarekiko eta totemikoarekiko gustu modernoa agertzen zuen jada, eta baita higaturik edo forma bilaketa aldian dagoen materiaren egiturekin liluraturik ere. Ertilari honek, lan batzuetan geometrikoaren eta organikoaren arteko antitesiari heltzen diola dirudi sinboloan sintesia lortzeko, burdinazko edo granitozko zuhaitz horiek, leunak, kontzeptu huts bailiran.

Ateak. Ateen ideietan murgildurik dago bere kezka berria, eta ertilariak zatikortasun geometrikoa eta sinbolismoa nahastuz diseinatzen dituen monumentuak dira.

Donostiako Irun Plazan zutituriko bi ate sinbolikok osatzen dute 1813ko sutearen ondoren Donostia berehalakoan berreraikitzea erabaki zuten Zubietan bildutako Zinegotzi famatuen monumentua, hiriaren bi uneren arteko lotura oroitarazten dutenak: ateetako batean, Zubieta deritzonean, aurreko monumentu baten aurriak bilatzen dira, Zubietako izenpetzea sonatuaren oroigarriak; bigarrenak, guztiz abstraktua denak, geroa oroitarazten du.

Inon sailka ezina eta guztiz originala den Andres Nagel (1947) donostiarra, atzerrian ere ezaguna da jada: erakusketak eginak ditu Paris, Chicago, Los Angelesen eta abarretan.

Ertilari figuratiboa eta aldabera da funtsean: marrazkia eta pintura, grabatua eta eskulturarekin trukatzen ditu.

Gutxi erabiliak diren materialak ikertu ditu, besteak beste, zinka eta beruna; baina ez dirudi materiala berezko horretan interesatzen zaionik.

Eguneroko inguruko objektu eta pertsonaiengandik jasotako iradokizunek heureganatzen dute. Mamuak irudikatzen ditu, errealitatea umorez edo satiraz behatzen du bertatik urruntzeko, edo eskura duen oro (sokak, izarak, soinekoak, eguneroko gauzak) asmo sinbolikoz erakusten ditu, eta guztia ironiaren bahetik iragazten du. Itxuragabekeria horiei izenburu arraroak jartzen dizkie, baina berak ohartarazten du izen horiek ez dutela argudio jakinei dagozkienak izan nahi; zein piezaz hizketan ari den jakiteko ematen diren izen doakoak baino ez direla.

Bestalde, figurazio zale amorratua da, eta arte abstraktuari uko egiten dio bere iraupen luzeagatik artearentzat kaltegarritzat jotzen duelarik, zeren eta «figuratiboa gauza sortzaile bat bezala ikusteko aukera ezabatu egin du».

Jose Zugasti (1952) eibartarrak ondo ikasi zuen bera lizentziatu zen San Fernando Arte Ederretako Akademiak eman ziezaiokeen guztia. Marrazkilari-margolari bikaina da, pinturan egitura adierazgarrien -zurezko, pomez hautsezko, oihalezko, ispiluzko, ikatz zanpatuzko collageak- bilaketan etengabe eta astiro aritu ondoren, hirugarren dimentsioan adierazteko beharra sentitu zuen. Giacometti ertilarien lanek edo denborak higaturiko monumentuek sortzen dioten zirrarak, formaren gurtza hutsa gainditzen duten galderak egitera behartzen dute. Donostian 1982an bizitegia kokatuta, giza irudiarekiko begirunearen eta materiarekiko interesaren arteko batasun bat bilatzen hasi zen. Irudia haragikoitasun oroz gabetu eta masarik gabekoena den materiala erabiltzeari ekiteko erronka onartu zuen.

Bere burdin harizko, plastikozko edo sokazko hagatxoak nahikoa ditu forma eta bolumenak iradokitzeko: gizasemearen oroitzapenen eta airearen presentziaren laburpen bitxiak. Mintzaira honek gaitasun adierazkorrik baduela frogatu du Zugastik; eta bere lanen artean, besaulkian edo ohatzean hondoratutako edo habean oinarritutako pertsonaiak ikus daitezke, gizakiaren funtsezkotasunarekin bat egiten duen baliogabetasunean murgildurik.

• Noraezean. Duela gutxi kokatu du Euskalduna Jauregiaren zabaldegian bere Noraezean lana, forma eliptikoan gurutzatutako altzairuzko 42 hodiz osatua, Hiribilduko jarduera industriala gogora ekarri eta beronen garapenean itsasadarrak izan duen garrantzia azpimarratzen du.

Pablo Donezar (1948) jarrera abangoardistago batean kokatu zen, instalazioen izaera iragankor eta postmodernoa hartuz. Muntaiak, forma lantzeak baino gehiago erakartzen du.

Baina onartu behar da bere

• zurezko objektuetan (1987),
• eta San Telmon erakusgai jarritako margolanetan (1990), edertasun formalaren zentzurik finena azaltzen da bere garbiketarik muturrekoenean. Donezarrek 1813ko Donostiako suntsiketa oroitarazi nahi izan zuen objektu, material-hondakin, espazio eta koloreen muntaia harrigarri eta original batekin.

Argi dago Donezarri ez zaiola axola museo publikora edo bilduma pribatura igaro daitekeen lan sendo eta irmoa, assemblage-a aldiz, bai, aldi berean ustekabeko eta iradokitzailea dena, jarri eta kendu egiten dena; collage koloreanitzek, zur garbiek, argazkiek, haurren jostailu hondatuek eta abarrek apainduriko panelen eszenografia hori. Hau guztia, poesia eta sinbolismo, haize leunez jantzirik, duela gutxiko kobrezko edo altzairu margotuzko bere formen multzoetan ikusten den bezala (1995); gure izate arinaren metaforak dirudite.

Donezarri ez zaio axola artelanak uztea esperientziak sortaraztea bezainbeste. Donazarreren eskultura presarik gabeko pertsonei mintzo zaie, arretaren dohaina dutenei, bizitzako objektu arruntekin izan dugun harremanek oroimenaren tantagailuan isuri duen poesia sentitzeko gai direnei.

Azken belaunaldiko Euskal Herriko ertilaririk intelektualena da agian honako hau. Txomin Badiola (Bilbo 1957) marrazketan hasi zen, eta Bilboko Arte Ederren Eskolan ikasi, eta Eskola bertako irakaslea izan zen. Oteizaren bideak jarraituz –formen arazketa espazioan eta masen hustuketa–, gauzarik sinpleenek inguruko espazioarekin duten harremanen ikerketa arrazional modu bat burutzen duen ñimiñotasunean sartu zen.

Badiolaren asmoa ez da Euskal Herriko artea egitea –ñimiñotasun artea esperimentazio unibertsala da–; ziur asko, «artea» egiteko asmorik ere ez du izango. Materiala ere ez zaio axola dituen oroitzapen misteriotsu eta poetikoengatik, baizik eta artelana bera, izate abstraktu eta kontzeptual soil bat izateagatik. Kolorea kenduz hasiko da, gero markoa puskatuko du paretarekin jolastuz, zeinaren gainean objektu geometriko sinpleak proiektatzen diren, planoarekin eta espazioarekin dituen harremanak aztertuko ditu, hizkuntza sintetiko eta arrazionalena bilatuz.

Egoera eta erlazio arazoak dira, artistak begiekin baino gehiago adimenarekin antolatuko dituenak; eta behatzaileak, ikusmenez baino gehiago kontzeptualki ulertu behar dituenak. Artistaren esku-hartzeak ahalik eta txikiena izan behar du. Objektu bat, objektu geometrizatu bat, munduan ikusi eta aztertu behar da gutxieneko oroitzapen afektiboa esna dezan eta aukera eman dezan oinarrizko arauak ulertzeko: grabitatea, energia, tentsioa.

Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoan berriki egindako azken hamar urteetako bere lanaren erakusketa batek, Euskal Herriko ertilaria nabarmenkeria eta txundiduraren bilaketan zein muturretaraino iritsi den azaldu du, hainbat aretotan korronterik abangoardistenek –objektualismoa, dekonstrukitibismoa eta kontzeptualismoa– bat egiten duten objektuen nahaste-borraste bat bilduz. Baina, artearen esparru sagaratuan ala bere ehorzketaren kanposantuan gaude?

Zugastiren itxurakerien arintasunarekin, Donezarren muntaien iragankortasunarekin -lehenago aipatu dugun gaur egun ematen den joeren sakabanaketa berretsiz- eta Badiolaren kontzeptismoarekin erkatuz, Koldobika Jauregik (Alkiza 1959) nahiago ditu pisua, masa eta bolumenak. Hasiera batean, gubia eta zizelaren arrastoak egur edo hari gainean nabarmen uztea ere interesatzen zitzaion.

Koldo teknikari autodidakta bat da; sari eta diru-laguntzak lortu ditu, eta berak gero eta asmo handizale eta ausartagoak diren lanetan sartu ditu. Begi trebea du marrazkirako, baina ez zaio formazko perfektutasuna axola eta gutxiago oraindik gainazalen leuntasuna.

• Erdi eginik dauden zurezko Zaldiak zutitu egiten dira, beren zurezko egitura eta egiturari eusten dioten azkoin eta metalezko xaflak bezain garrantzitsuak direla esateko. Bere zaldi batzuk agertzen duten ausardia eta handitasun zirrarek atzerriko erakusketen gonbidapena ekarri zioten (Yasna Polana, Bulgarian), eta baita aire libreko harrizko monumentuak egiteko eskakizunak ere, este baterako:
• Pablo Sorozabalena, Deban,
• Zumaiako Plaza Zaharrekoa,
• Pasai San Pedrokoa,
• edo Intxaurrondoko plaza biribilean dagoen zutabe-monumentutik azaleratzen diren zaldi irudiena.

Batzuetan ironiaren zaina lehertzen zaio Koldori, honako hauetan adibidez:

• Loiolako Inazioren V. Mendeurrenean Azpeitiko San Agustin elizan erakusgai jarri ziren bere Gogoeta Barrokoak,
• sarkasmoz Legorretako Udaletxeko balkoi nagusia ixteko erabili zuen haritz leunduen zuresia.

Duela gutxiko fase batean eta Alemanian egonaldi luze bat eman ondoren, Jauregik egur errea eta urre-kolorekoa hautatu zuen gairik gogokoen bezala, «denboraren iragatea, higadura, erosioa eta norberaren zahartzeari» buruzko gogoeta baten ondoren beregan sortu zen teknika berria.

Grabatu artean trebaturikoa eta artisau-irakaslea da Deban; Eibarren 1964az geroztik bizi den Joan Luis Baroja Collet (Le Creusot, 1957) zurez eta burdinaz egindako tramankulu handi eta sekulakoen sortzailea da, ikuslearengan erantzunik gabeko galdera saihestezin hau eragiten duelarik: «Zertarako balio du honek?». Instalazioen, objektuen erakusketa iragankorraren joeraren aurka, Barojak bere multzoekin txunditzen gaitu:

• gong-en multzoekin,
• Pandoraren kutxa izeneko multzoekin,
• inondik babesten ez duten babeslekuen multzoekin.

Zaragozako «Pablo Gargallo» Eskulturako Saria eman zioten obrak dira, hau da, teknika perfektu batez landuriko obrak.

Materia-forma-kontzeptua hiruki dialektikoan, azkena aipatutakoa da Barojaren makinen aurrean nahastaile gertatzen dena; kontzeptua da sinboloaren igarkizun edo enigmaren aurrean gelditzera behartzen gaituena.

Baroja Collet-en tramankuluek indar eta gizaseme kontzeptua eragiten badute, Maria Jose Lacadenaren (Orio, 1957) irudiekin emakumezkoaren eta jolasaren lorategian sartuko gara.

Bartzelonan ikasi zuen, Bilbon lizentziatu, Artelekutik igaro eta sari ezberdinak irabazi ditu.

Espazio lauan lerroen eta forma geometrikoen aukerak aztertuz, forma bakunak diseinatuz hasi zen, gero forma solido eta hiru dimentsiotako espaziora joateko.

Bereziki zorrotza da sentiberatasunez, material ezberdinen kalitatearekiko sare fin-finetan bildurik aurkitzen direnean. Sentiberatasun horrek eraman zuen, gero, iradokizun organikoak dituzten materialekin, bizitza eta bizitasuna zabaltzen dutela dirudien nukleoekin, ezkutuko errealitateak edo irudimenaren munduak gogorarazten dituzten forma oso bakun eta jostalariekin esperimentuak egitera.

Arte Ederretako Eskoletatik irtendako ertilari gazte ugarik eta haien desio-aldaerek eta hautatutako bideek luzeegi egingo lukete atal hau guztien aipamena egitera jarriz gero. Batzuk irakaskuntzako langile dira, beste batzuek nahiago izan dute zoria atzerrian bilatzea, eta ia guztiak beren arte-ildoan garatuz joan dira, beren lana lerro gutxi batzuetan zehaztea ezinezkoa izateraino.

Aiako lantegiko beste kideetako bat da, eta bere Bernini multzoan eskultura barrokoaren tolesduren ezaugarri bereziak ikertu zituen, eskultura modernoaren zulo eta kanalekin harremanetan jarriz; horrekin, figurazio eta historiako bihotz-gogor sutsuei edertasun formaa bilatzen duen begirada modernoak nondik nora joan behar duen azaltzen duen ikasgaia eman zien.

Baina beste bide batzuk ere frogatu ditu: pop art, hiperrealismoa eta arte kontzeptuala.[56]

Azken belaunaldi horretan abangoardiako saiatze-mota guztiak aurki daitezke, askotan batak bestea azkar ordezkatzen duelarik.

Badira formaz aurreko belaunalditik eta espazioan arazoetatik oso gertu kokatzen direnak, adibidez:

• Mikel Cristi (Donostia, 1955).

Beste batzuk, materia eta forma ahalik eta xalotasun handienera eramaten saiatzen dira, minimaletik hurbil kokatuz:

• Ayui Revol (Pasaia, 1961) edo,
• Jose Mari Herrera (Azpeitia, 1960).

Beste batzuek nahiago izan dute onirikoa dena eta objektuak estilo neosurrealista markatu batez sortzea:

• Mikel Campo (Zarautz, 1957).

Ezin faltako zen, bada, zirikatzaileagoak izanik, honek sortu behar duen ustekabe zirrararengan baino objektuarengan gutxiago pentsatzen duenik:

• Kepa Landaluze (Arrasate, 1958),
• Pello Mitxelena (Oiartzun, 1963),
• Pello Irazu (1963). Bilboko Arte Ederren Eskolatik irten zen donostiarra da, beste hainbaten antzera, eta hasiera batean Bilboko taldearen joera minimalisten jarraitzaile izan zenak instalazio iheskorrak eginez bukatu du, amerikar estilo onean.

Ezinbestean bidegabekoa den hautaketa batera beharturik, ezin ditugu aipatu gabe utzi obra ugaria duten ibilbide ezberdineko bi eskulturagile: Xabier Santxotena eta Dora Salazar.

Eskulturan handia bada aurkitu dugun joera estilistikoen sakabanaketa, are handiagoa da mende amaierako margolariengan ematen dena. Norberekeria artistikoa, gaur egun mendebaldeko zibilizazioa ezaugarritzen duen indibidualtasunaren isla besterik ez da. Beraz, eta bestalde, gure garaian bilatu egiten den taldean biltzea, errealitatea sentitzeko, eta ez da erraza norberaren sormenari bide emateko modu jakin bat adierazten duen ezaugarri estilistiko berdin batzuetan zehaztea. Dena dela, gaur egungo historialarien eta kritikarien mintzairan ohikoak diren izendapenak jarraituz, ahaleginduko gara taldekatze moduren batean.

Atal honetan, aurreko belaunaldikoa izanagatik –eta aurreko atalean horri buruz hitz egin dugula jakinda-, besteak beste, arte abstraktuari eta espresionismoari atxikipena dioten margolarien lanaren berri eman beharko dugu, hau honela izanik logikoagoa baiteritzogu beren obra Euskal Herriko artearen azken atal honetan ezagutzera ematea.

Badirudi Bizkaia pintura informal eta abstraktuari buruz gogorrago agertu dela. Egia esan, esperimentuzko bide horretan barneratzen direnean 70eko hamarkada da jada. Washingtoneko joera amerikarrei loturiko arte abstraktu batera jotzen zuten Abstrakzio berria taldea eta ia aldi berean Zue 2 eta Zue 3 taldeak 1969an sortu ziren.

Talde horietatik izenik sonatuenak soilik aipatuko ditugu.

Jabier Urkijo (1939), «Abstrakzio berria» taldearen sustatzaile izan zena, alde kromatikoak nagusitzen diren geometrismo batean nahiko iraunkor mantendu da.

Fernando Mirantesek (1953) modulu eta kaxa argidunen saileko ekoizpenean agertu zuen interesa, betiere konstruktibismo plastikoaz interesatuago koloreez baino.

J. R. Morquillas diziplina askotako ertilaria da, kontzeptuala den horretara bideratu zuen espazioaren okupazio ikerketa batean, minimalera iristen den geometria garbitu bat burutuko duena gero hiru dimentsiotako piezak garatzeko, trikuharrien antzerako objektu formalak.

Migel Díez Alaba (1947), gizarte kritika bereizgarri zuen margogintza batekin hasi zena, espresionismo aldera joan zen desbideratuz, eta 80ko hamarkadan jada keinuzko espresionismo abstraktu aldera jo zuen, inspirazioaren erreferentzia gisa natura hartuz.

Jesus Maria Gallo Bidegain (Barakaldo, 1947), Madrilen hezi zen eta 1967an hasi, bere lanak erakusten, 1973an Abstrakzio lirikoak zeritzanean parte hartu zuen, erakusketan Ertzilla Hotelean jarriak; amerikar espresionismoaren moduak jaso ditu oinordetzan. Santiago Amónen iritziz, bere pintura irrikazkoa da, barne indar batetik jalgitzen zaiona.

Pedro Manterola. Bilboko Arte Ederren Fakultateko lehen dekanoa izan zen nafar hau, margolari, historialari eta arte kritikaria da.

Margolari lanean, 70eko eta 80ko hamarkadetan espresionista izaerako margogintza burutu du, baita keinuzkoa ere. «Irudi plastiko bat baino haratago, kolorearen, mugimenduaren, denboraren eta espazioaren laburbiltze orokor baten bilaketa estetikoan, bere buruaren behatze-jarduera baten ondorioz landutako obrak; pertzepzioa eta sentsazioa, kolorea eta keinuaren garapena barne hartzen dituzten obrak».[57]

Abangoardiako esperimentazioaren aurka nahikoa tinko mantentzen da Araba ere. Arabako arte abstraktua, goiztiar hasi zen Migel Jimeno Lahidalgarekin.

Gasteizen askoz ere beranduago agertu zen Ekipo 63, eta bertan egon zen bere lehen erakusketan (1936ko urrian) 18 lan abstraktu erakutsi zituen Joakin Fraile (Garinoain, 1930). Madrilen Viola aragoarraren laguna 1962az geroztik, honek bezala argiaren kontrapuntuan oinarritutako soiltasun kromatiko handiko abstraktutasun bat landu du.

Hiru urte beranduago (1965) arabar sei margolari elkartu ziren «Egungo Margogintza arabarra» erakusketa antolatzeko.

Urtebete beranduago jaio zen Orain taldea, bizitza oso laburra izateko, eta haien artean zeuden, besteak beste, jada aipaturiko J. Fraile eta Joan Mieg abstraktu eta informalista, eta baita orduan figuratiboaren aldekoak zirenak ere:

• A. Moraza, Frantzisko Jabier Bizkarra eta Rafael Lafuente.

Joan Mieg (Gasteiz, 1938), bere abangoardiarengatik izan daiteke nabarmendua aipaturikoen artean, eta honek postkubismo geometriko alderako batetik margolan koloreztatu eta garden baterantz joko zuen, non espazio handi lauetan abere eta alegoriazko formak azaleratzen eta gainjartzen diren, pintura materiko batean bukatuko, bere oihaletan gauzak sartuz.

Mieg baino zertxobait gazteagoa, Santos Iñurrieta (Gasteiz, 1950) figuraziotik abstrakziora igaro zen, forma geometrikoez eta kateaturiko bolumenez adierazpide bat aurkitzeko; kromatismo gogorrez elkar loturik.

Gutxi gorabehera modu iraunkor batean hainbat ezaugarritako abstrakzio alderako sukarrak jasan zituzten margolarien izendapena gehiago ez luzatzearren, bibliografian aipatu nahi ditugun Carlos Martínez Gorriaran eta Iñaki Moreno Ruiz de Eguinok eman dizkiguten mende bukaerako Euskal Herriko margolarien inguruko ikerketa bikainei lotuko gatzaizkie.

Espresionismoaren lehiak bizirik iraun zuen, maila ezberdinetan bada ere, eta Lehenengo Mundu Gerraren iragarle izan zen, alemaniarrek mendearen hasieran giro hartan Europako mapa osoan hasi zutenetik.

Euskal Herrian, mende amaiera horretako espresionismo tematiaren berritasuna, batzuk abstrakziora daramatzan lirismo puntu hori ezin saihestuz dabiltzala dirudiena da.

Lehen aipatu dugun Migel Díez Alabak, adibidez, gizarte salaketaren espresionismo gogor bat landu zuen errealismo liriko baterantz desbideratu aurretik.

Baskonian ez dira ugari Alemania, Frantzia edo Mexikoko espresionista handien estiloko figuratiboak, ez eta Ibarrola antifrankistaren irudi eta grabatuen modukoak ere. Emoziozko bihozkaden sumina abangoardia ez-figuratiboaren mugimenduen aldera gerturatze batekin ito nahi dutela diruditen ertilariak dira.

Originaltasunaren jarraitzaile sutsua da Iñaki, bide berrien bilatzaile amorratua. Egiten dituen aukeretan beti inkonformista eta ezustekoz beterik azaltzen den honek gustuko du pertsonaia pentsaezinak sortzea. Baina beste batzuetan atsegin zaio errealismo hauetatik urruntzea eta ikuslea pinturaren mugetara eramatea, akuarelazko teknika erabiliz, pintura-lodiera mehetuz eta euskarria begi bistan utziz.

Fernando eta Bizente Ruscobas (Mallorka, 1953) anaia bikiek 1975etik aurrera gogotsu jardun zuten Bilbon. Action painting zeritzona praktikatu zuten, ondoren desitxuratze espresionistetan ahalegindu ziren, eta gerora ehundurez eta magma materikoz egindako esperimentuetan saiatu ziren. Azkenik, beraien garapena hainbat mintzairen nahasketan aurreratu zela dirudi.

“Mutil gaztea”, 1967, Akerreta.

“1994ko udazkena”, Akerreta.

Iruñeko Eskola zeritzonean, hitzaren zentzu zehatz horretan halako eskolarik ez dela jakinik, ezaugarri espresionistak agertu ziren gizarteko errealismo kritiko bati atxikitako ertilari batzuengan. Jabier Morrasen inguruan osatu zen taldea:

• Pedro Osés,
• Pedro Azketa,
• Juan Jose Akerreta eta abar.

Hauetariko bat, Akerreta, Iruñeko Arte eta Lanbide Eskolako irakasle eta, aldi berean, artista gazteen belaunaldi berriaren hezitzaile izan zen eta 2002an Arte Plastikoen Sari Nazionala irabazi zuen.

“Bikotearen erretratua”, 1982, Ramon Zuriarrain.

Ez da harritu behar zenbait Euskal Herriko ertilarirengan ukitu surrealistak sumatzen badira: Andres Nagel, Fernando Beorlegi, Ortiz de Elgea eta abar.

Surrealismoaren probaldi bat izan zen zenbaitentzat eta honen adibide dugu Erramun Zuriarrain, surrealismotik pintura materiko eta espresionistara igaro baitzen eszena arreekin, kontu handiz landutako gris eta lur-koloreen aukera zabala eginez.

Fernando Beorlegik bere lanaren zatirik handiena, oroimenaren figurazio garden eta itzalkorrak, eszenatoki errealisten gainean adieraziz garatu zuen.

Baina, Karlos Sanz eta Bizente Ameztoy dira surrealismozale irmoenak.

Karlos Sanz (1943-1987) da eredu paradigmatikoa, bizitza eta artea hain elkarturik izanik, bata bestearen aipamenik egin gabe azaltzea eta adieraztea ezinezkoa delarik. Hemofiliaz kutsaturik, bere muga fisikoak eta bere etengabeko oinazeak jasaten asmatu egin zuen eta paradoxikoa bada ere, baita bizi-poz sutsu batez mozorrotzen ere. Zuzenbidean lizentziatu zen, eta jarduera sozial, politiko eta, nola ez, artistiko bortitz baten gorabeheretan, humanismo bizi batekin nahastu zen, 1965ean Gipuzkoako Elkarte Artistikoaren lehendakari hautatua izan baitzen.

Olerkigintza eta narrazio-literatura landu zituen, pinturaz gain, eta batez ere marrazkilari aparta izan zen, emankortasun miresgarri batez oinazeen deabruei konjuruak egin beharrean izan zen margolaria. Bere bizitzako oinazeetatik eta bere itxaropen ahulak eraginda normala da gozagarria margogintza sutsu batean bilatzea, eta bere gertuko halabeharraren ikuspuntu tristea pinturan murgiltzea ere, giza gorputzaren zentzu zatikatu, behin-behineko eta suntsitzailea adieraziz, batzuentzat Bacon britainiarraren pinturaren antza garbia baino dena.

Hasiera batean (1965) El Paso taldetik oso gertu zegoen modu informal jakin bat landu zuen, keinuzko espresionismorantz jotzeko gero. Collageak eta fotomuntaketak ere egin zituen. Beharbada malenkonia amorratu ezkutatzen ez duen margogintzak, Diktaduraren azken urteetan bizi izan zen egoera politikoaren salaketa bat du atzean:

• Barrikada (1973), edo
• Oraindik hor daude (1981) lanetan.

Bere margolanik bereizgarrienak, imajinagintza surrealistaren printzak isurtzen dituela dirudienak, izaki ernaberri, formagabe eta hilgarriak dira, batzuetan hiru dimentsioko espazio arkitektonikoetan kokatuak, ikusleria zabalaren begi-bihotzak gozatzeko eginak ez diren irudiak; oro har, hizkera surrealista eta kafkiar bat da, gaiztoa den horretan eta hilotzetan behin eta berriro lehiatuz, irudi zatikatuek agertzen duten tortura iradokitzailea batzuentzat izugarria bazen ere, Gabriel Zelaiaren izaera poetikoari –esate baterako- misterioa sumarazten zioten: «Gizakiarena baino gehiago, pentsaezina gertatzen den zerbaiten berri ari da ematen hemen».

Bere lagun min Marta Cardenasek idatzi du bere teknika artistikoari buruz: Karlos Sanz-ek «konbinazio atsegingarriz – adibidez, urdin eta berde apartek edo urre-kolore eta arrosak– zoritxarrekoen hura adieraztea lortu zuen. Hori guztia brotxa lodiko margolariaren «paletatxo» loditik hartutako pintzelkada atseginzale batekin, batzuetan koipetsua, besteetan ekortua, eskuaren eta eskumuturraren joko ugariz egina eta ia beti hondoko margoei berak gainean jartzen zizkien koloreen artetik arnasa hartzen utziz. Pintzela erabiltzeko modu jakintsu hau izan zen sen bikain baten eta lan-ordu askoren emaitza eta ezaugarririk pertsonalena, ene iritziz».

Bizente Ameztoy (Donostia 1946), mende bukaerako margolari gehienak bezala joera ezberdinekin garatu zen margolaria zen; baina, betiere leiala, surrealismoak oinarrizkoa duen harekin, hots, logika kontzientea eta buruko konbentzionalismoa gainditzearekin.

Margolari konformaezina, kezkatia eta kezka sortzen duena; bere artearen konstante orokorrak ezagutu arren, ikuslea harritzen duen zerbait ekartzen du Ameztoyk erakusketa bat duen bakoitzean. Erreala onirikoa denarekin batzen du, eta ohiko logikatik kanpoko gauzen eta pertsonen arteko hurbiltasunak ikuslea gogoetara gonbidatzen du. Batzuetan, ezusteko elkarketa hauek badute umore ukitu bat, eta ikusleari gogora ekartzen dizkio Buñuelek bere pelikula batzuetan asmatzen zituen ustekabeko elkarketak.

Askotan ageri da hiriaren irudi modernoa Ameztoyren lanetan, eta ezinegona sortzen duen denboraz gaindiko paisaia, organikoa, sexu misteriotsua duten izaki izendaezinak bizi direnetakoa. Ameztoyren lanetan gehien harritzen duten zantzu bat da margogintzan duen teknika -mantsoa, zehatza, bertutetsua-, dudarik gabe, modernotasun industrialaren aroan, kultura eta naturaren arteko borroka suntsitzailea iradokitzeko egokiena.

Ameztoyren katalogoan badira autorretratuak ere, baina pertsonaia androgino, humanoide eta erdi-landarezkoen arteko eldarniozko topaketak ageri dira nonahi. Ameztoyk bere margolanik garrantzitsuenak eta enblematikoenak hirurogeigarren hamarkadan egin zituen. Izenburu hau jarri ziona, esate baterako:

• Virginia eta Edurne Zuri ontzi batean amanitak jaten mundua gainera datorkien bitartean (1977).

Hiperrealismoaren ildoan kokatuko litzateke Iñaki Lazkano. Gaur egun artearen historian izan diren natur eta arkitekturaren irudikapenak ikertzeko obra bat du garabidean, presentzia hutsezko igarkizunaren aurrean eta beronen esanahi formal ezezagunaren aurrean kokatzen gaituen begiratu bat ezarriz.

Ibilbide hau hasi zuten beteranoen artean aipatu beharrekoak dira: Ramos Uranga, Díez Alaba, Gallo Bidegain eta Jose Barceló. Gazteen artean: Ruscoba anaia biak, Rosa Adrada, Txupi Sanz eta Iñaki de la Fuente.

Eztabaidagarria da Gabriel Ramos Uranga (1939-) bilbotarraren margogintzak forma naturalarekin halako izaera sentibera zuela kontutan harturik, bere ibilbidearen hasieran eman zituen ale bikainak informaltasun zorrotzean kokatu behar diren ala ez. Baina egia da naturan behatutako hainbat landareren edertasun zentzu honek joanarazi zuela poesia informal, fin eta klasizista batera. Balerdiren multzoarekin alderatuta, Ramos Urangaren oihalak lirikoagoak eta sutsuagoak dira, xehetasun zehatz eta ñimiñoek sentiberatasun fineko arrazionalista arduratsua erakusten baitute. Oso piktorikoak eta ikusteko atseginak diren bilbe espazial leunak osatuz gurutzatzen da kolore garbiko lerroen bidez eginiko kaligrafia-teknika.

«Lan hauetariko batzuen neurri handia ez dago ertilariaren senezko keinu bat askatzeko pentsatua, baizik eta kaligrafiazko gauzatze zehatz, intimista bati espazioa emateko. Obsesio izateraino xehatu diren obrek, finak eta misteriotsuak, handia eta mikroskopikoa elkartzen dituen ezohiko monumetaltasuna dute».[58]

Gasteizko eskola

Euskal informaltasunaren kronikak Gasteizko eskolara eraman behar gaitu derrigorrez, 70eko hamarkadan Euskal Herriko eskulturaren gertuko ezaugarri batzuk zituen «makropaisaia abstraktua» lantzen zuen margolari talde honengana.

Talde horretako ezagunena eta nabarmenena izan zen Karmelo Ortiz Elgea (1944), joera desberdinekin saiatu ondoren, jatorri figuratibo eta espresionistara itzuli zen ertilaria, bere aldi abstraktuan aurkitutako baliabide formalei –koloreari, materiari, enpasteei eta grafismoei– ukorik egin gabe.

“Amaiera baterako egitasmoa”, Dario Urzaiz.

Agian, Dario Urzaiz (1958) bilbotarra da denetan ustekabekoena eta zirikatzaileena, zeren eta margogintza ia hiperrealistaz betetik, figurazioarekin nahastu eta irudi aldakorrak sortuz zehaztasun gabeko profilan informaltasun materikorako garapenean baitoa; edozein agerpen erreal edo fantastiko itxaroten duen irudimena zirikatzen duela dirudien zukua zu.

Kritikari eta historialarien arreta erakartzeaz gain, arte garaikidearen problematika gai liluragarria bihurtu da, baita jardute artistikoaren mailan ere, eta hauxe oroituz bukatuko dugu atal hau.

Ertilari batzuengan, garai batean artisau-artistaren obradorea zena gaur egun ideia lantegi bihurtzen ari da. Artea ez da dakigun hori sortzeko egiten, baizik eta jakiteko egiten da artea; artea bera zer den jakiteko.

Hiru ertilarirengan ematen den ikerketa-sen honen hiru adibide aurkeztuko ditugu amaitzeko. Hirurak gipuzkoarrak dira, eta hiruretan nork bere burua argitzeko ahalegin geldiezina ikus daiteke: Txopitea, Goenaga eta Uranga.

“Personajes en estado museable”, Txopitea.

Daniel Txopitea (1950-1997) Ermuan jaiotako zoritxarreko ertilari hau, lehenik Eibarren eta gero Zarautzen bizi izan zen. Jakitea, ezagutzea eta sortzea xede zuen autodidakta bat izan zen, eta nahi honek literaturara eraman zuen; margolaria izateaz gain, idazlea izan zen. Margolarien artean sailkatzea ez da erraza; izan ere bere ikerketa-senak, historialariek tasun deitzen dioten XX. mendeko alor guztiak esperimentatzera bultzatu zuen. Pixkanaka jo zuen, gizartean sustrai garbiak zituen errealismo magiko eta surrealistera.[59]

Gauzak saila'. Gauzak izeneko lanak ia abstraktuak baina beti formaren egitura egokia duten irudi-saila edozein kontenplarirentzat enigmatikoa da, baina begirada harrapatuta geratzen da iradokitzen duten misterioaren aurrean.

Gero, halakoxe ukitu surrealista duen espresionismo ageriko baten aldera garatu zen.

Kolorezko orban lauak zituen geometria soil baten aldera erakarria sentitzen zen garaian iritsi zitzaion heriotza.

Txopitearen adin berbera duen Joan Luis Goenaga (Donostia, 1950) Euskal Herriko artearen eremutarra da; bere Alkizako baserritik beste edozein artista garaikidek baino sakonagotik sentitzen ditu jaiotzen ikusi zuen lurrarekiko loturak, baina berak lurra ez du erromantikoen panteista modura sentitzen, baizik eta lurrari buruz hitz egin daitekeen zentzu material eta lurtarrenean.

Ez da erraza Goenagaren margogintza definitzen, eta jakinaren gainean jarritako ikusleak ere, joera moderno guztien ezaugarriak antzemango lituzke: espresionismoa, surrealismoa, abstraktutasun lirikoa, informala.

Goenaga, Arte Eskoletatik pasa, eskulturan esperientzia berriak entseatu, eta atzerrira egindako hainbat bidaiatan maisu handiez blaitu ondoren, beti bere Alkizako monako-bakarlekura itzultzen da, berak dioen bezala «itzal eta isiltasun-bideetara» eramaten duten estimuluez beterik.

Hiriko paisaiaren gaiari heldu dio, baina batez ere landare paisaiek erakartzen eta atxikitzen dute.

Goenagaren margolanen aurrean jarrita sortzen den lehenengo begiradak arte abstraktuan bukatuko duela iradoki dezake, baina, haatik, ez da horrela gertatzen. Naturaren mugagabeko aniztasunaren figurazioak, gizasemea edo antropomorfoa, landareen errealitateak, adarrak, sustraiak, lumak, hegaztiak, lurrak ematen duen guztiak misterioaren zentzua asaldatzen du beregan, bere lehenbiziko sailean gertatzen den bezala: Sustraiak, 1973-77.

Beharbada une hartako konnotazio politikoren bat zuten eta apur bat zoritxarrekoak ziren pertsonaien espresionismo ia narratibo batetik igaro zen.

Estilistikoki, bere pintura segituan ezagutzen da. Kolore hotzek erakartzen dute, berdeek, grisek, marroiek, ia beti tonalitate goibeletan; eta informaltasun materikoan pentsarazten duen zuku batean gainean ezartzen ditu bere pintzeladak. Ez da erraza egituraren eskemak aurkitzea Horror vacui antzeko bat sumatzen den hostotza piktoriko dinamiko, bero eta bertikala horretan.

Euskal Herriko pintura zer izan litekeen zehatz jakin nahi duenak aztertzea merezi duen margogintza lirikoa da.

Aurrekoak baino gazteagoa, Anjel Uranga (Zarautz, 1961) intelektual bat da margogintza. Arte Ederretan lizentziatu zen eta 1994an Euskal Herriko Unibertsitatean doktoretza eskuratu zuen.

Espatulaz margoturiko paisaietan hasi zen bere maisutasuna kanporatzen, halako grazia eta alaitasunez lanekin, non, pintura mota hau lantzen dutenen artean nahastezina baita.

Izan zuen beste aldi bat ere, bere pinturak Euskal Herriko eskolako eskulturagileek egiten zutenaren elkarbide piktorikoa zirudiena.

Uranga egiten duenaren berri ematen dakien ertilaria da. Bere bokazioa pintura egitea ala pintura ona zertan datzan aztertu eta erakustea ote den galdetzen dio nork bere buruari. Margogintza ezberdina du besteengandik eta berariazko komunikazio-sistema bat dela sinetsirik, bere lanik berriena pinturaren balio semiotikoaren kontzientzia zerbitzatzeko dago.

Urangak asmatu du bere berri emateko teknika pertsonal bat: berak «baliabideen bateraezintasuna» deritzona da -bateraezintasun kimikoa gisa ulertu behar da-, adibidez, olioaren eta uraren artekoa, eta hau, aukera bukaezinak irekiko dizkion hizkera bat sortzeko baliatuz, bateraezintasun hau menperatzen saiatuko da. Horrela, irudimenezko espazio eta bolumenaren ezagutzan sakondu du, halaber, koadro baten irakurketa-bide edo -ibilbidearen eta abarren oinarrizko ezagutzan. Aparren, burbuilen eta globulu erdi-gardenen ikus-eremuen gainean sortarazten ditu irudiak eta paisaiak.

Kritikak onartua eta bere mintzaeraren berritasunagatik atzerriko galerietan goraipatua, Urangak osperako jauzia eman du azkenaldian zoritxarreko irailaren 11 hura baino lehenago Manhattango bi dorre bikiak marrazteagatik, hauetariko bat apurtua eta biak oreka ezegonkor batean, esanahi iragarlea eman zaion koadroa dugu berau.

Arte historialaren arreta XX. mendeko azken aldi honetako ezerk erakartzekotan, joera ugaritasunak erakartzen du, bere ikuspegi panoramikoa laburbiltzeko garaian, ertilarien artean lotura estuak aurkitu nahian ibiliz gero, deseroso senti daiteke inor.

Sakabanaketa honek, eslogan jakin baten babesean talde batua eratu nahi zuten sormen artistikoaren lanbidea zutenei eragin zien. Ezbairik gabe, garaiko gizartearen norberekoikeria islatzen duen fenomenoa.

Artearen alorrean, norberekoikeria gogor hori bereziki azalduko da nabarien urte gutxiren buruan ertilari bakoitzak garapenaren bidean ematen duen aldakortasunean. Atal honetan aipatu ia ertilari guztiengan ikusi ahal izan dugu egonezinezko jokabide hau: sakonean sustraituriko uste sendoenaz mugituko ez balira bezala, edo unean uneko haize gorabeheratsuen alde jokatuko balute bezala, joera ezberdinak eta batzuetan aurkakoak direnetan atxikitzen dira; askotan aldi berean, denbora oso laburrean jarrera aldatzen dute eta esperimentazio alor bat uzten abentura berri bat entseatzeko. Hortik dator, sailkapenak egin eta tipologiak zehaztea maite duen kritikari eta historialarientzat, ertilari bakoitza «bere lekuan» kokatzeko zailtasuna.

Horregatik pentsa liteke Oteizak «Euskal Herriko Eskola» kaleratu nahi -edo bazela azaldu nahi- horren asmoz 60ko hamarkadan izan zuen erkaketa-sen horrek joeren aniztasun horrengatik egin zuela porrot, eta Oteiza bera, halako kontzientzia eta gogoen mobilizatzaile suharra izanik, ere ez baitzen horren aurka borrokatzera ausartuko. Gaur egun aniztasuna dogma bat da arlo guztietan, eta arteak ezin dezake islatu eta sustatu besterik egin.

Beronen adibide garbia, arkitektura europarrak izan duen garapena dugu Le Corbusier, Gropius eta Mies van der Roheren arrazionalismoaren agerpenaz geroztik. Arrazionalismoa Euskal Herrian sartzen hasi zenean –ikusi genuen bezala, beranduan–, arkitekto gazteen belaunaldian hainbeste eta halako atxikipen sutsuak esnatu zituen, ezen «arrazionalismo mende bat» aurreikus zitekeen. Baina urte gutxiren buruan, beste joerek –organizistek, espresionistek, neoklasizistek, minimalistek, eta abar– ere beren izateko eskubidea defendatu zuten. Errotikako arrazionalista izan zen J. Manuel Aizpurua 30eko hamarkadan; eta halakoa izan zen garai hartan M. Inazio Galíndez ere; baina 20 urte geroago Galíndezen arrazionalismoa neurritsuago bilakatu zen (Banku Hispanoamerikarra, 1950); eta 30 urte beranduago, gure arkitekto Rafael Moneok arrazionalismo oro baztertzen zuen. Meridako Museorako (1980), arkitektura historikoan inspiraturik, iraganarekin bat egiten ausartu zen «maileguarengatik barkamenik eskatu gabe», berak esan duen bezala. Ulergarria da «arau-gabetasunaren balioaz», «gertakizun denaren ulermenaz» eta «irrazional denaren erdiespenaz» hitz egin izana.

Eta arkitekturari buruz ari garenez, beharrezkoa da hirigintzako kezka eta larritasun saihestezina gogoratzea. Arkitektura Eskoletako irakaskuntza ofiziala oso esanguratsua izan da zentzu horretan. Gaur egun hirigile ez den arkitekto bat ulertezina gertatzen da. Gizakiaren berehalako zoria lurrari, beronen zaintza eta babesari, loturik dagoenaren kontzientziak, eta planeta honetan gizakiaren etorkizuna eta bizi-kalitatea hein handi batean gure ingurunea babesten nola asmatzen dugunaren baitan ere badagoenak, arkitekturaren ideietan aldaketan eragin du.

Hemendik aurrera inguratzen gaituen espazioarekiko, ingurunearekiko eta genius loci-arekiko begirunea, aurreko hamarkadetan baino askoz ere premiazkoagoa izaten hasiko da. Hiriko eraikuntza bat izanik, eraikinak hiriko erreferentzia-puntuak sortu beharraz ondo jabetzen da arkitektoa. Eta Kursaaleko blokeak, nahiz eta gertuko eraikin batzuekin egiten duen kontraste gogorra gustuko ez izan, erreferentzia-puntu dira jada donostiarrentzat, veneziarrentzat Palazzo Ducale izan litekeen bezalaxe.

Orain hirietan jasotzen diren eskulturen egitekoa jada ez da hainbeste oroitzea merezi duten pertsonaiak ohoratu nahia, baizik eta hiri-bizitzarako erreferentzia-puntuak sortzea: lehen Legazpi, Elkano edo Iparragirre beren jaioterrian bilatzen baziren, gaur egun Txillida, Oteiza, Basterretxea eta Rikardo Ugarte bilatuko dira, eta hauen ondoren Anda Goikoetxea (Ondarretan), Koldo Jauregi (Intxaurrondon), Aitor Mendizabal (Irungo plazan) eta Andres Nagel (Tolosa hiribidean).

Kasu askotan azken urte hauetako arte-esparru guztian ezaugarri izan den originaltasun-lehiari loturik, abangoardian egote nahia bezala azal litekeen berariazko alderdi bat izan du indibidualismoak.

Abangoardia kontzeptu modernoa da. Abangoardian egoteagatik entsegu barregarri eta pasakorrak egin direla ere, edozein behatzaile kritikok aditzera eman dezakeen gertakaria da. Agian, modernotasunaren muga honen erantzukizun-zati bat artearen alderdi sortzailean hainbeste tematu diren esteta eta filosofoen bizkar jarri beharko litzateke. Poeta «mintzairaren sortzaile» bat dela eta ertilari oro «formen sortzaile» bat dela hainbeste azpimarratu da, non inkontzientzia gutxi edo gehiagorekin, arte ikasleak beharrezkotzat jotzen duen zeregin bakoitzean bide berriak urratzeko gauza dela erakustea, gizarteak eta tradizioak eskaintzen dion bilbean hari berri gutxi batzuk filtratzearekin bere zeregina nahikoa betetzen duela pentsatu gabe.

Azken atal honetan aipatu behar izan ditugun lan askotan elkarren artean nahastu eta korapilatzen diren tasun amaigabeko hauen erroan, ikusizkoen teknikek azken urteetan izan duten garapen izugarria ere aurkitzen da. Tekniken aurrerapen inbaditzaile hori (argazkigintza, zinema, bideoa) esperimentazio alor izan zen, besteak beste, Sistiaga, Ramón Vargas, Dario Villalba eta beste hainbat artistentzat. Beste nonbait idatzi dugu: «Hain aldi teknokratiko bikain bati estiloen ugaritze eta ugaritasun fantastiko eta nahasgarri bat egokitu zaio. Materia berriak sortzeko ahalmenak arte garaikidearen mila itxuraldaketarako gaitasuna eman dio gizakiari».

Joera ezberdinen eta askotariko tekniken aldaketa eta esperimentaziorako zaletasun honen oinarrian aurkitzen da ziurtasunik ezaren sentimendu bat ere, kultura postmodernoak oso berea duena. Iraganeko dogma guztien etsipen aldian gaude, eta baita historiako bertako dogmenean ere. Arteak narrazio izateari utzi dio. Kontakizun deskribatzaile oro sinesmen sendoen lekukotzat uler daiteke. Eta hori ez da gaur egun adierazi nahi dena. Kandinski ideiarik komunikatu gabe sentimenak eta jarrerak adieraz zitzakeela ohartu zenean jaio zen arte abstraktua. Abstrakzioa Euskal Herrira iritsi zenean eszeptizismoa eskutik zuela iritsi zen -aro postmoderno hau kutsatuko zuen birusa berau. Gure kultur giro guztia agnostizismoak mendean harturik dago -eta ez erlijio mailako agnostizismoak, ezta preseski berau ere. Esan daiteke inor ez dela ezeren ziurtasunik ematera ausartzen.

Tolerantzia ez da jada bertute bat, espirituaren eskuzabaltasunaren adierazpide bat, baizik eta zabaldutako agnostizismo baten beharrezko emaitza baino ez. Arte alorrean honen lekukotasuna ematen du, beste bat hartu asmoz, joera bat uzteko erraztasunak eta azken gotorlekuetara ere iristen den abstrakzio horri lehentasuna emateak: materiaren azterketa, eta artea ukatzea zerbait objektiboaren emaitza gisa. Arteak, orain, ez du produktuaren beharrik bizipena, gertakari soila eta ertilariaren performancea prozesu bilakatzeko, Euskal Herrian Donezarrengan edo Txomin Badiolarengan egiaztatzen ari garen bezala.

Baina segituan etorri zaigu burura galdera hau: Zer emango ote dio «mende amaierako» arte anorexiko honek Hirugarren Milurteko Euskal Herriari?