Artazu
Artazu[3][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Lizarrako merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 27,3 kilometrora. Altuera 337 eta 566 metro artekoa da, eta 6,03 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 116 biztanle zituen.
| Artazu | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Herriko ikuspegia hegoaldetik | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Lizarra | ||||||||||
| Eskualdea | Izarbeibar-Novenera | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Lizarra | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Artazu | ||||||||||
| Alkatea (2023-2027) | Txaro Etxetxipia Senosiain (Elibidea) | ||||||||||
| Posta kodea | 31109 | ||||||||||
| INE kodea | 31039 | ||||||||||
| Herritarra | artazuar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°41′02″N 1°50′23″W | ||||||||||
| Azalera | 6,03 km² | ||||||||||
| Garaiera | 337-566 metro | ||||||||||
| Distantzia | 27,3 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 116 (2023:  3) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 19,24 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 25,86 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 80 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 11,49 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 12,10 (2018: %3,77) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1845 (independentzia) | ||||||||||
| Webgunea | www.artazu.es | ||||||||||
Artazu Mañeruibarreko herri txiki bat da, Arga ibaiak inguratzen duena, eta handik hurbil dago, herria dagoen muinoa gaindituz. Gares eskualdeburutik eta Iruñea hiriburutik gertu dagoenez, herriak biztanle asko galdu ditu XX. mendearen hasieratik. Oraindik geratzen diren biztanleen artean, Garesen edo Iruñerrian egiten dute lan ia guztiek, erosketak eta bestelako beharrak ere bertan egiten baitituzte.
Bertako biztanleak artazuarrak dira.
Izena
Artazu toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Artazu
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Artaçu (1007)
- Artazu (1027)
- Arthaz (1106)
- Artaz (1117)
- Artaçu (1196)
- Artaço (1246)
- Artaçu (1366)
- Artazu (1534)
- Artaçu (1591)
- Artazu (1802)
- Artazu (1926)
- Artazu (1990)
Etimologia
Mikel Belaskok dioenez, Artazu euskal jatorriko toponimoa da. Bere esanahia ia gardena da, arta hitzak ("arte" zuhaitz motaren konposizioan aldaera) eta -zu ugari atzizkiak osatzen baitute. Beraz, "arte ugari dituen lekua" edo "artadia" esan nahi du.
Ezaugarriak
Armarria
Artazuko armarriak honako blasoi hau du:[5]
| « | Hondo hori batez eta aurrean zuhaitz berde batez osatuta dago. | » |
Bandera
Artazuko banderak Artazuko armarria dauka hondo gorri baten gainean.
Geografia
Artazu Mañeruibarreko herri bat da, Izarbeibar-Novenera eskualdean.
Inguru naturala eta kokapena
Herria Nafarroa erdialdean kokatzen da, Lizarrako merindadearen ekialdeko muturrean.
Klima eta landaredia
Artazuko klima, mediterraneo kontinentala da. Altueraren arabera aldakorrak dira, batez besteko tenperatura 12º eta 14º bitartekoa eta prezipitazioak 500 eta 800mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60 eta 100 inguru izaten dira.
Landaredia landaturiko pinudiak eta ibaien ertzetan dagoen landaredia baino ez da han. Udalerrian zeuden jatorrizko basoak ia erabat galdu dira gizakiaren eragina dela eta.
Estazio meteorologikoa
Artazun ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]
 Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.5 | 24.0 | 26.5 | 29.0 | 36.5 | 40.0 | 41.5 | 43.0 | 38.0 | 32.0 | 27.0 | 21.0 | 43.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.7 | 11.6 | 15.4 | 17.0 | 21.8 | 26.6 | 29.6 | 29.6 | 25.3 | 19.6 | 13.3 | 9.9 | 19.1 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.4 | 9.6 | 11.5 | 15.6 | 19.8 | 22.5 | 22.6 | 19.1 | 14.4 | 9.0 | 5.9 | 13.5 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.1 | 1.3 | 3.8 | 5.9 | 9.3 | 13.0 | 15.5 | 15.6 | 12.8 | 9.1 | 4.6 | 1.8 | 7.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -7.0 | -10.0 | -8.5 | -3.0 | -0.5 | 2.0 | 7.0 | 5.0 | 3.0 | -0.5 | -6.5 | -10.0 | -10.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 44.2 | 38.7 | 51.6 | 59.5 | 53.1 | 45.6 | 27.0 | 26.3 | 38.6 | 60.3 | 55.4 | 57.2 | 547.5 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 39.0 | 29.0 | 33.6 | 62.0 | 42.2 | 38.5 | 33.0 | 85.0 | 61.5 | 46.0 | 59.0 | 39.0 | 85.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 11.6 | 10.3 | 8.8 | 11.2 | 11.1 | 7.2 | 5.4 | 4.9 | 7.8 | 10.5 | 11.5 | 12.8 | 113.0 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.3 | 1.4 | 0.9 | 0.2 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 1.2 | 5.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
Antzinako errege-jaurerriko hiribildua zen, eta haren prestazioak, Zurindain, Muzki eta Orendain herrietakokin batera, Antso VII.a Azkarra nafar erregeak eguneratu zituen 1196. urtean, urtean 350 soldata gehi beste 50 izango zirela zenbatuz. Tibalt I.a Nafarroakoak truketzat eman zuen 1234an Tota Errodrigitz, Errodrigo Abarkaren alaba eta Joan Bidaurreren emaztea, zeinak, aldi berean, herria eta Cortesko gaztelua eta Cortes herria laga zituen. Hala ere, jasota dago Tibalt erregeak berak, 1236an, Artazuren lepokoei eman ziela errege koroaz besterendu ezin zitezkeela, eta ezein abere-gizonik, ez mailegu-emailerik, haietan sar ez zitezen, erregeari bere bularra eta eskubideak ordainduz; eta baimena eman ziela mahastietan barrena zihoan lasterketa (bidea) aldatzeko, belardian barrena haien muturreraino eramanez.
Koroak 1280an bertze Joan Bidaurreren petxak konfiskatu zituen, hala nola: 304 sause Orendaingoekin, 8 koka ardoarekin, kasu honetan Sarriarekin, eta 22 kahitze garirekin, gurpilak edo errota ustiatzeagatik. Udalerriko lursailak Iratxeko monasterioa 1169an eta Jerusalemgo San Joan Ospitaleak 1227an eskuratu zituzten. Bertako eliza 1206an lotu zioten Iruñeko kabildoaren ganberako arkitanatoari.
XIX. mendearen hasiera arte bere justizia arruntaren bidez gobernatu zen arren, Artazuko bizilagunek aukeratua, Mañeruibarrekoa zen; gero, 1845ean, udalerri independente bihurtu zen. 1849an eskola bat zuen, urtean 2600 erreal zituena. 1920ko hamarkadan, eskolak bi ziren.[8][9]
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 116 biztanle zituen Artazuk.[10]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 368 | 469 | 443 | 428 | 460 | 462 | 403 | 399 | 392 | 373 | 325 | 275 | 234 | 136 | 132 | 94 | 105 | 122 | 117 |
Politika
Artazuko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Girgillaoko, Ziraukiko eta Mañeruko udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Iñaki Arguiñano Azcona da, Elibideko hautagai gisa aurkeztu zena.
Udal hauteskundeak
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Elibidea | - | - | - | - | - | - | - | 5 | 5 | 5 | 5 |
| Sakarandia | - | - | - | - | - | 5 | 5 | - | - | - | - |
| Santa Cruz | 2 | - | 5 | 5 | 5 | - | - | - | - | - | - |
| Botxerico | - | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| San Miguel | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
- HELBIDEA: Iparreko kalea, 2
Egungo banaketa
Artazuko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Iñaki Arguiñano Azcona da, Elibidea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:
- Marta Arguiñano Azcona (Elibidea)
- Ainara Galdeano Andueza (Elibidea)
- Francisco Javier Arguiñano Azcona (Elibidea)
- Alvaro Martinez Fernandez (Elibidea)
Alkateak
Hauek izan dira Artazuko azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[11] | |
| ? | 1979 | 1983 | San Miguel | |
| ? | 1983 | 1987 | Botxerico | |
| ? | 1987 | 1991 | Santa Cruz | |
| ? | 1991 | 1995 | Santa Cruz | |
| ? | 1995 | 1999 | Santa Cruz | |
| ? | 1999 | 2003 | Sakarandia | |
| Eva Bengoetxea Urra | 2003 | 2007 | Sakarandia | |
| Eva Bengoetxea Urra | 2007 | 2011 | Elibidea | |
| Javier Albizu Sanz | 2011 | 2015 | Elibidea | |
| Javier Albizu Sanz | 2015 | 2019 | Elibidea | |
| Iñaki Arguiñano Azcona | 2019 | jardunean | Elibidea | |
Kultura
Euskara
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Artazu sailkatu zituen hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[16]
Koldo Zuazok, 2010ean, Artazu ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[17]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Oltzako hizkeran. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Mañeruibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Artazu eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %8,74k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 8,33k eta 2018n % 12,10k.
2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.
Jaiak
Artazuko herriko jaiak, abuztuaren 15etik hurbilen dagoen asteburuan ospatzen dira. Horrez gain, urtean zehar San Miguel irailaren 29an ospatzen da, eta Ardoaren eta Lurraren eguna irailaren 10ean ospatu izan da.
Ondasun nabarmenak
- San Migel eliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau eliza, XVIII. mendean zaharberritua.
Oharrak
- /aɾtás̻u/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza bigarren silaban
Erreferentziak
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- «Artazu - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Estella. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0040-3. PMC 932583344. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- .
- Garesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- Nafarroako Entziklopedia Handia | ARTAZU. (Noiz kontsultatua: 2022-08-10).
- «ARTAZU - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-08-10).
- «Artazu» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- «Albizu Etxetxipia, Lur - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
- «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
- «Euskararen egoera Artazu eta inguruko herrietan - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
- «Gazte gara gazte» gazteak.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
- Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|---|
Datuak: Q1763735
Multimedia: Artazu / Q1763735
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Artazu
