Armenia

Mendebaldean eta hego-mendebaldean Turkiarekin du muga, Georgiarekin iparraldean, Azerbaijanekin ekialdean, eta Iranekin eta Azerbaijanen kanpo-lurralde Nakhitxevanekin hegoaldean.

Oso herrialde menditsua da: batez besteko garaiera 1.800 metrokoa da, eta 1.000 eta 2.500 metro arteko garaieran dago lurraldearen % 76,5. Mendiguneek lurraldearen % 47 hartzen dute, eta goi-ordokiek herena. Aragats (4.095 metro), Kaputiugh (3.904 metro), Azhdahak (3.598 metro) eta Spitaksar (3.555 metro) dira gailurrik garaienak[7]. Sumendiak ugariak dira, hala nola, Aragats eta Porak (2.800 metro). Debed ibaiaren arroila da punturik beherena.

Herrialde osoa Kuraren arroan dago, ibai hori Armenian sartzen ez bada ere. Aras da ibai nagusia, Armenia eta Iranen arteko muga egiten duena. Haren ibaiadar handienak Akhurian, Hrazdan eta Vorotan dira. Iparraldeko ibai batzuk, hala nola, Debed eta Aghstev, zuzen isurtzen dira Kurara[8]. Aitzirarik handiena Sevan da, 1.262,2 kilometro koadroko eremua duena.

Klima lehorra eta kontinentala da. Tenperaturak altueraren araberakoak dira. Mediterraneoaren eta Itsaso Beltzaren eragina ez da oso handia, mendiek oztopatzen baitute. Horregatik urtaroen araberako ezberdintasun handiak daude. Armeniako goi-ordokian neguko batez besteko tenperatura 0°Ckoa da eta udakoa 25 °Ckoa. Hala ere goi-ordokiaren lur bolkanikoak uztak jasotzeko ona egiten du lurra.

• 
  Aragats mendia
• 
  Kasakh urjauzia
• 
  Sevan aintzira
• 
  Ararat probintziako sailak
• 
  Tsaghkuniats mendigunea, Lori

Armeniako Erreinuaren hedadurarik handiena, Tigranes Handiaren agintaldian (K.a. 95-66 artean).

Lehen Armenia Van aintziraren inguruan egituratu zen K.a. XIII. mende aldera. Asiriarren erasoak jasan ondoren, herri indoeuropar batek inbaditu zuen K.a. VII. mendean. Bertako biztanleriarekin elkartu eta egungo herri armeniarra osatu zuten. Estatu berria mediar, persiar eta mazedoniarren esku egon zen. Seleukotar errege Antioko III.aren agintaldian bi zatitan banatu zen: Armenia Handia eta Armenia Txikia.

Erromatarren konkistak batasuna itzuli zien armeniarrei, Inperio barruko probintzia nahiz erreinu izan baitzen. Tiridate III.aren erreinaldian (294-324), Armenia kristautu egin zen; Gregorio I.a Argi-egilea izan zen lehen apezpikua. 636. urtean arabiarrek konkistatu eta nolabaiteko autonomia gorde bazuten ere, bizantziar eta turkiar seljukidarren arteko guduen ondorioz, XI. mendean, biztanleriaren zati batek erbestera jo eta Krimea, Galitzia eta Ziliziako lurraldeetan Armenia Txikia izeneko estatua sortu zuten (1080). Gurutzadetan parte hartu zuen Armeniak.

XVI. mendean, turkiarrek eta persiarrek erdibanatu zuten Armenia. Turkiarrak mendebaldean egokitu ziren eta irandarrak ekialdean. XIX. mendean, errusiarrek Erevan lurraldea hartu zuten (1828), baina Erzerum aldeak turkiarren esku iraun zuen. Turkiarrek izugarrizko zapalkuntza eta sarraskiak bideratu zituzten armeniar abertzaleen aurka (1894-1896 eta 1915-1916 urteetan nagusiki).

Armeniar genozidioaren biktimak.

Bi milioi armeniar hil zituzten Lehen Mundu Gerran eta bizirik geratu zirenek Turkiak hartutako herria utzi eta erbestera jo behar izan zuten, Armenia sobietarrera nagusiki. Sèvresko Itunean Armeniako estatu burujabea eraiki zedin onartu bazen ere, bertako erabaki guztiak ez ziren indarrean jarri. Mustafa Kemal turkiarraren gudarosteek Kars eta Ardahan hartu zituzten bitartean, boltxebikeek, Mikoian buru, Armeniako errepublika sobietarra aldarrikatu zuten, Erevan lurraldean.

Karabakh Garaiko gerrako irudiak.

Sobietar Batasunak perestroika politika abian jarri zuenean, indar handiz nabarmentzen hasi ziren bertako errepublikek lurraldetasunari, hizkuntzari, burujabetasunari eta abarri buruz egiten zituzten eskakizunak. Horrela, 1991. urtean, armeniarrek Sobietar Batasunetik aldentzeko erabakia hartu zuten hauteskundeetan, eta Armenia estatu burujabe eta independente bihurtu zen; Levon Ter-Petrosian izan zen errepublikako lehenengo presidentea. Urte hartan bertan Estatu Burujabeen Batasunean sartu zen, eta 1992an Nazio Batuetako kide egin zen.

Dena dela, independentzia ondoko urteetan arazo asko izan ditu Armeniak. Batetik 1988ko lurrikararen kalteei aurre egin behar zien gobernuak (55.000 lagun hil ziren), eta bestetik 1988an Armenia Azerbaijanekin gerran sartu zen Nagorno-Karabakh lurralde armeniarrak Armeniarekin bat egin nahi zuela eta (biztanleen % 80 armeniarrak ziren). Sobietar Batasunak Nagorno-Karabakheko armeniarren eskakizunak 1989an onartu zituen arren, ez zen konpondu gatazka. Arazo horiek guztiak zirela eta, gobernuaren aurreko oposizioak indar handia hartu zuen. Oposizioko alderdi nagusietako bat Armeniako Federazio Iraultzailea (Dashnakutisun) izan da, Nagorno-Karabakheko gudaroste armeniarrean eragin handia duen alderdia; ez zituen onartu Armeniako gobernuak antolaturiko berrikuntza ekonomikoak, eta Errusiarekiko lotura estuagoa eskatzen zuen. Talde haren eta oposizioko beste batzuen eraginez, dimisioa eman behar izan zuen Kosrov Arutiunian lehen ministroak, eta Grant Bagratian izendatu zuten behin-behineko lehen ministro 1993an.

Urte hartan bertan Armeniak Azerbaijango gudarostea garaitu zuen eta Nagorno-Karabakh eta inguruko lurraldeen gaineko kontrola eskuratu zuen, baina Azerbaijanek energia blokeoa ezarri zion Armeniari eta horrek oso ondorio kaltegarriak izan zituen bertako ekonomian, Armeniak ez baitu lehengai aski. 1994an su-etena izenpetu zuten bi herriek eta Armeniako ekonomiak gora egin zuen —energia blokeoak bere hartan iraun bazuen ere—, baina egoera politikoa oso kaskarra zen. Oposizio nazionalista erradikalak ez zuen onartu konstituzio berriaren sorburu izan zen erreforma politikoen prozesua, presidentearen ahalak areagotzen zituelako konstituzio hark, eta ez zuen onartu, halaber, 1995eko hauteskundeetan aginpidean zegoen alderdiaren garaipena (MNA); nazioarteko behatzaileek ere salatu zituzten hauteskunde haietako nahasmendua eta gorabeherak.

1996ko hauteskundeetan, dena dela, Ter-Petrosianek botoen % 52 lortu zuen eta bera atera zen berriro lehendakari. Ordu arteko norabide politiko beretik segitu zuen harrezkero: liberalizazio ekonomikoaren barruan, enpresak pribatizatzea, oposizioari gogor aurre egitea (Dashnakutisun alderdia debekatu zuen), Iranekin eta Errusiarekin harremanak sendotzea, eta Nagorno-Karabakheko gatazka amaigabeari elkarrizketa bidezko irtenbidea bilatzea. Ter-Petrosian lehendakariaren neurrien kontra agertu ziren gobernuko zenbait kide, eta azkenik 1998an Azerbaijanekiko hitzarmen bat proposatu zuelarik, dimisioa ematera behartu zuten.

1998ko martxoan, ordu arte lehen ministro izandako Robert Kotxarian izendatu zuten estatuburu eta presidente eta Armen Darbiniam, gobernuburu; alderdi komunistak indar handia izan arren, presidentea ez zen alderdi horretakoa eta joera nazionalistako gobernua eratu zen. Bestalde, eta arazo nagusiak Nagorno-Karabakh lurraldearen gerrak ekarri badizkio ere, aipagarriak dira Turkiarekin izandako arazoak, PKK (Langile Kurduen Alderdia) babestu izanaz Turkiako gobernuak Armenia salatu baitu.

Estatu burua errepublikako presidentea da eta sufragio unibertsal bitartez hautatua izaten da. Nazio Asanblada (Azgayin Zhoghov) organo legegile gorena da. 1990ean lehen hauteskunde legegileak egin ziren eta 1991ean hautatu zen lehen presidentea. Azken horrek lehen ministroa izendatzen du, eta hark hautatzen ditu ministroak. 1995ean onartu zen gaur egun indarrean dagoen konstituzioa. Armenia Estatu Independenteen Erkidegoko kidea da.

Xirak

Lori

Tavux

Aragatsotn

Armavir

Erevan

Ararat

Kotaik

Gegharkunik

Vajots
Dzor

Siunik

Armenia administratiboki honako 10 probintzia eta estatus bereziko hiri batean banatzen da:

† 2011eko errolda
Iturriak: Probintzien azalera eta biztanleria.[9]

Harreman tirabiratsuak ditu Turkiarekin, Turkiako Gobernuak ukatu egiten baitu armeniar genozidioan izan zuen erantzukizuna. Turkia izan zen 1991n Armeniaren independentzia onartu zuten lehen estatuetako bat, baina 1993an mugak itxi zituen, Nagorno-Karabakheko gerra arrazoitzat aipatuta, eta geroztik blokeoa mantendu du, nahiz eta Turkiako enpresaburuek Armeniako merkatuan sartu ahal izateko presioa egiten duten.[10]

Armeniar diaspora munduan zehar

2016an Armeniak 3.051.250 biztanle zituen[2], 102,6 biztanle kilometro karratuko dentsitatearekin. Biztanleen % 62,7 bizi da hiriguneetan[2]; beraz, inguru hartako herrialdeetako urbanizazio maila gorena du. Adinari dagokionez, berriz, biztanleria honela banatuta dago: 0-14 urte bitartekoak, % 19; 15-24 urte bitartekoak, % 13,6; 25-54 urte bitartekoak, % 43,4; 55-64 urte bitartekoak, % 13; eta 65 urtetik gorakoak, %11[2]. Bizi itxaropena 74,6 urtekoa da: gizonezkoena, 71,4 urtekoa eta emakumezkoena, 78,3 urtekoa (2016ko zenbatespena)[2].

Etniei dagokienez, biztanleria oso homogeneoa da, armeniarrak baitira biztanleen % 97 baino gehiago. Proportzio hori igo egin da, gainera, azken urteetan, Azerbaijango Karabakh Garaia eskualde armeniarraren burujabetasuna zela-eta, Armeniaren eta Azerbaijanen artean piztu zen gerraren ondoren; izan ere, gerraren eraginez, Azerbaijango armeniarrak itzuli egin ziren eta Armeniako azerbaijandarrek ihes egin zuten. Armeniarrez gainera yezidiak (% 1,3) eta errusiarrak (% 0,5) dira Armeniako hurrengo gizatalde nagusiak, baina biztanleria osoaren % 1,5 bakarrik hartzen dute. Bestalde, Armenian bizi diren armeniarrez gainera, beste 8 bat milioi armeniar daude (Armeniakoak bertakoak baino gehiago), Sobietar Batasun ohian, Estatu Batuetan eta beste hainbat herrialdetan sakabanaturik. Karabakh Garaia eskualdean gehiengoa dira.

Khor Virap monasterioa, VII. mendea

Armeniera da hizkuntza ofizial bakarra. Yezidiak kurdueraz mintzatzen dira.

Biztanle gehienak, % 92,6[2], Armeniar Eliza Apostolikoaren kideak dira, ortodoxoak.

Nekazaritza da herrialdeko hirugarren ekonomia jarduera aipagarriena; barne produktu gordinaren % 21,9 2014an eta langileen % 44,2 2008an[2]. Gai nagusiak garia, patata, tabakoa, barazkiak eta mahatsa dira. Hala ere ez dute ateratzen bertako beharrak asetzeko adinako uzta, eta kanpotik inportatu behar izaten ditu nekazaritzako gai asko. Dena dela, Azerbaijanen blokeoa eta Georgiako gerra zibila zirela medio, eta 1991n lurren pribatizazioa hasi izanaren ondorioz, ekoizpena igo egin zen 1990eko hamarkadaren hasieran.

Industria da Armeniako ekonomiaren bigarren jarduera nagusia: barne produktu gordinaren % 31,5 2014an eta langileen % 16,8 2008an[2]. Industrian ekoizten diren gai nagusiak meatzaritzatik ateratakoak (urrea, zinka, kobrea, zilarra) eta eskulanak (makina tresna, motorrak, kimika gaiak) dira. 1991n Azerbaijanek ezarri zion blokeoa zela eta, kalte handiak izan zituen: gas naturala, petrolioa eta beste energia batzuk lortzeko arazo larriak izan zituen Armeniak, eta horren ondorioz 1994an berriro zabaldu zen Armeniako zentral nuklear bakarra, segurtasun neurriak bete gabe, ordea.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.