Aristides de Sousa Mendes

Carregal do Sal udalerriko herrixka batean jaio zen, Portugalgo Beira Altan. Familia aristokratiko, katoliko erregezale eta kontserbadorean hazi zen. 1907an Lisboara jo zuen eta geroago Coimbrako Unibertsitatean Zuzenbidea ikasi zuen; bere anaia bikia bezala, karrera diplomatikoa egiteari ekin zioten. Angelina emaztearekin 14 seme-alaba izan zituen, lehena 1909an jaioa.

De Sousa Mendes Portugalgo ordezkari aritu zen 1910etik; urte horretan Demeraran (egun Guyana) ibili zen bigarren mailako kontsul. Zenbait hilabete Galizian pasatu eta gero 1911n Zanzibarrera bidali zuten; 1918an Brasil (Curitiba, Porto Alegre) izan zen bere helburua eta 1920an San Francisco (Kalifornia). 1929an kontsul izendatu zuten Anberesen (Flandria); bertan 1938 arte egon zen. Han egindako lana garrantzitsua izan zen eta Belgikako Koroaren Ordena eman zioten, estatu horretako kondekoraziorik handiena. Aldi horretan Maurice Maeterlinck (Literaturako Nobel Sariduna) eta Albert Einstein bezalakoekin egoteko aukera izan zuen. Geroago Bordelera (Okzitania, Frantzian) bidali zuten kontsul.

Gerraren hasierak hiri gaskoian harrapatu zuen, Adolf Hitlerren agindupeko tropak Frantzia osoa zeharkatzen ari ziren unean. Salazarrek, Francok bezala, Portugalen itxurazko neutraltasuna mantentzea erabaki zuen. "14 zirkularraren" (Circular 14) bidez diktadoreak Portugaleko kontsul guztiei zenbait giza-talderi ("zehaztugabeko edo ezbaian dagoen nazionalitatekoak, aberrigabeak eta juduak") bisarik ez emateko agindu zuen.

1940an Frantziako gobernua, alemaniar tropengandik Parisetik ihesi, Bordelen finkatu zen. Milaka iheslari ere hirira heldu ziren eta haietako askok Portugalgo kontsulatura jo zuten herrialde horretara edo AEBetara joan ahal izateko. De Sousa Mendesek 1939tik ekin zion aginduak ez betetzeari; bisak igorriz lagundu zituen pertsonen artean, Jacob Kruger Bruselako errabinoa egon zen eta horrek juduak heriotza segurutik salbatzeko garrantzia azpimarratu zion.

1940ko ekainaren 16an eskatutako bisa guztiak ematea erabaki zuen eta horretarako bere esku zeuzkan paperezko ia orri guztiak erabili zituen. Lisboatik lehen oharpenak heldu zitzaizkionean, jaramonik ez egitea ebatzi zuen.

Salazarrek bere kontrako neurriak hartu bazituen ere, de Sousak ez zuen etsi; 1940ko ekainaren 20tik 23ra (22an Frantziak Alemaniari armistizioa eskatu zion) Baionan ere bere lanarekin segitu zuen, erabat harrituta zeuden Manuel Vieira Braga kontsulordearen eta Salazarren bi funtzionarioren presentziaren gainetik. Faria Machado kontsulak aginduak bete nahi zituen baina bere profesionaltasun faltak de Sousaren asmoak erraztu zituen. Lapurdiko hiriburuan Francisco de Calheiros e Meneses Bruselan Portugalek zuen ministroa ere zegoen eta berak ere bisak igortzeko lanean lagundu zuen. Baionan egoera oso latza zen eta izugarrizko lana egin zuen Baiona Handiko Pilori karrikako 8. zenbakiko 3. solairutik Portugalek zuen kontsulatutik; batzuetan etxearen eskaileretan pilatzen zen jendearen pisuak arriskuan jartzen zuen eraikina bera; testigantzen arabera, pasaporteak kalean bertan sinatzera heldu zen.

Hendaiarako bidean zegoenean ere Bidasoako mugarantz zihoazen iheslariei bisak ematen segitu zuen, nahiz eta ekainaren 23tik kargutik erabat kanpo utzi eta 24an Baionako kontsulatua itxi zuten. De Sousa Mendesek bere autoarekin iheslari-talde handi baten gidaritza hartu zuen eta Portugalgo gobernuak bera geldiarazteko funtzionarioak bidali bazituen ere, mugazainek de Sousak transmititzen zuen ziurtasuna ikusita pasatzen utzi zieten, Lisboatiko mezuak beranduegi heldu zitzaizkielako.

1940ko uztailaren 8an Portugalera itzuli zen; Salazarren gobernuak lehen urtebeteko zigorra (kargurik ez, soldataren erdia) eta geroago abokatu lanean aritzeko debekua edota gidatzeko baimena erretiratzea bezalakoak ere ezarri zizkioten. Haren familia ugaria Lisboako komunitate juduaren laguntzari esker atera zen aurrera. Seme-alabetako batzuk AEBetara ikastera joan ahal izan ziren eta bi semek Normandiako Lehorreratzean parte hartu zuten.

1945ean, Bigarren Mundu Gerra amaituta, Salazarrek iheslariak salbatzeagatik zoriondu zuen baina karrera diplomatikoan berriro aritzea ez zuen baimendu; hurrengo urteetan are pobreago bizi izan zen eta hala hil zen 1954an, Lisboako frantziskotarren erietxean.

De Sousa iheslarien alde aritu zen lekuen artean Lapurdi izanik, haren bizitzaren inguruko ekitaldi batzuk antolatu dira:

• 1992ko maiatza eta ekainean, Le consul proscrit filma grabatu zuten Bordelen, Baionan eta Hendaian.
• 2006ko irailetik 2007ko ekainera, Aristides de Sousa Mendes, Un juste en Côte basque izenarekin ekitaldi sorta (antzezlanak, erakusketak, hitzaldiak, mahai inguruak eta zinema emanaldiak) egin zen. Ekitaldiak aurrera ateratzeko instituzioak, kultura taldeak, unibertsitateak eta portugaldar jatorrikoen elkarteak egon ziren, besteak beste; de Sousa Mendesek ezagutu zituen Lapurdiko kostaldeko lekuetan zehar doan ibilaldi turistikoa eta Portugalerako bidea (2007ko udaberrian eginikoa) ere antolatu ziren. Ekitaldiak Hendaia, Baiona eta Angelun antolatu ziren. Azken hiri horren atxikimendua bereziki handia izan zen eta Angeluko udal liburutegiko areto nagusiari Aristides de Sousa Mendes izena eman zitzaion.[3]
• 2007an Jorge Chaminé baritono portugaldarrak bere omenezko bi kontzertu egin zituen; bata Bordelen eta bestea Baionan izan zen.
• 2007ko ekainean Biriatuko mugan oroitarria ezarri zuten.[4]
• 2010eko ekainaren 25etik uztailaren 10 arte, hari buruzko erakusketa zabalik izan zen Baionako Euskal Museoan; horren harira kontsul portugesak salbatu zituen zenbait lagun eta senidek Baiona eta Hendaia bisitatu zituzten.[5]