Ardi

Tamaina ertaineko animalia hausnarkaria da. Artile izena duen ile kizkurra izan ohi du. Ardi basatiek kolore marroia izaten dute orokorrean, baina etxekoturiko arrazek kolore aniztasun handiagoa azaltzen dute: zuria, beltza, marroia...[3] Artile zuria karaktere genetiko gainartzailea denez kolore hau nagusitzen da.

Garaiera eta pisua arrazaren arabera ezberdina da. Emeek 45 eta 100 kg artean pisa dezakete eta arrak handiagoak izan ohi dira, 45 eta 160 kg artean hain zuzen ere[4].

Ahari latxaren adarrak.

Espiral itxurako adarrak ditu buruan. Arraren adarrak ikusgarriagoak dira eta hainbat arrazatako emeek ez dute adarrik ageri.

Belarri handi eroriak ditu eta entzumen bikaina du. Begi nini horizontalak ditu eta ikuspen periferiko handia ematen dio horrek, 270 eta 320º artekoa[5]. Sakontasunaren perzepzioa ordea nahiko eskasa du eta itzalek eta lurraren gorabeherek beldurtu eta atzera eragiten diote. Hainbat kolore bereizteko gai dira, hala nola, beltza, gorria, marroia, berdea, horia eta zuria[6].

Hortzeriari dagokionez 20 esne hortz ditu eta helduaroan 32 pieza izaten ditu; 12 hagin, 12 aurre-hagin eta 8 ebakortz[7]. Batzuen ustetan sei ebakortz eta bi letagin dira[8]. Animalia hausnarkari gehienek bezala aurreko hortza azpiko barailan ditu eta gaineko kartilagozko egitura baten aurka jotzen dute.

Ardia animalia oso taldekoia da eta artalde guztiak buruzagi bakarrari jarraitzen dio, sarritan mugitzen den aurrena baino ez da une horretako buruzagia. Taldetik bakartua gelditzen den ardia asko estresatzen da[15]. Artalde erraldoietan familia bereko azpitaldeak eratzen dira[5].

Ardiek ez dute beren lurraldea defendatzen eta harrapari bat sartzen denean ihes egiteko joera izaten dute. Ardi adardunek babes posturak har ditzakete, arkume jaioberriak defendatzeko bereziki[5].

Artzaia eta txakurra artaldea gidatzen.

Izaera taldekoi horren ondorioz etxekotu zen aurreneko espezietako bat izan zen eta gaur egun ere oso baliagarria izaten da artzaiarentzat.

Arrazaren arabera hierarkia estuagoa edo lausoagoa izaten da. Ardi merinoetan hierarkia lerroak ezar daitezke, baina Border Leicester ardietan lehiaketak ezartzen du lehentasuna[16]. Adar tamaina ezberdineko aharien artean ez da apenas borrokarik izaten, adar handienak dituenak hierarkia posizio garaiagoa izaten du horrela. Adar tamaina berdinekoen artean, ordea, borroka bidez lortzen da kokapen soziala[17].

Inteligentzia gutxiko animalia gisa deskribatzen bada ere, Illinoisko Unibertsitateak egindako ikerketa batek erakutsi du behiaren pareko inteligentzia duela, txerriarena baino apur bat gutxiago[5]. Ardiak bere taldekideak eta zaintzen duen gizakia ezagutu eta urteetan gogoratzen ditu haien aurpegiak[18]. Aurpegiko keinuei ere erreparatzen die eta gai da egoera emozionalak identifikatzeko. Ardiak bere izena ere ikasten du[5].

Ardiaren erabilera ekonomikoaren ondorioz, eta Nazio Batuen Janari eta Nekazaritza (FAO) zerbitzuak emandako datuen arabera, 2018an 1.209.470.000 ardi zeuden munduan. Haietatik gehienak Txinan eta Australian.

Ardi kopurua (2018)[19]

#	Herrialdea	Kopurua (milioika abelburu)	Munduko ekozipenaren ehunekoa
1	Txina	164,08	% 13,57
2	Australia	70,07	% 5,79
3	India	61,67	% 5,09
4	Nigeria	42,97	% 3,55
5	Sudan	40,84	% 3,38
6	Iran	39,67	% 3,28
7	Erresuma Batua	33,78	% 2,79
8	Turkia	33,68	% 2,78
9	Txad	33,22	% 2,74
10	Etiopia	31,69	% 2,62

Ardiaren esnea eta haragia hasierako zibilizazioetan dagoeneko kontsumitzen zen[15].

XXI. mendearen hasieran ardi-haragiaren kontsumitzaile handienak Persiar golkoa inguratzen duten estatu arabiarrak, ozeaniarrak eta europarrak dira (Grezia, Erresuma Batua eta Irlanda)[5]. Arkume haragia jaten da batez ere, xamurrena bera baita, baina ardiaren edozein atal ere jangarria da – hesteak, adibidez[20].

Ardiaren esnea herrialde batzuetan asko kontsumitzen bada ere gaur egun ekoizpen handiena esnekiena da, gazta eta, neurri txikiagoan, jogurta. Euskal Herrian ardi gazta mota ugari ditugu, ezagunena ardi Latxaren esneaz egiten den Idiazabal gazta da[21]. Erronkariko gazta[22] eta Iparraldeko gasnak ere ezagunak dira.

Artilea izan zen ardiaren lehenengo erabilera etxekotzearen ondoren. Ardiaren ilearekin artilea egin eta jantzigintzan erabiltzen da. Europan bereziki garrantzi handia izan zuen, baina XX. mendean zuntz sintetikoak sortzearekin batera prezioek gainbehera handia izan zuten[5]. Larruarekin jantziak egiteaz gain, botak ere egiten dira eta baita alfonbrak ere. Ardiaren gantzarekin xaboiak eta kandelak egiten dira eta kartilagoekin lekedak, gelatina eta abar[15]. Ardien hesteak hestebeteak egiteko erabiltzen dira eta arkumeen hesteekin sutura kirurgikoak eta musika tresnen sokak egiten dira[23].

Ardiaren gorotzek zelulosa ugari dute eta ongarri gisa ezezik papera egiteko ere erabiltzen dira.