Arbitrismo

Testuinguru honetan, Erregeak erresumaren mesedetan, bere subiranotasuna baliatuz eta bere borondatez har dezakeen edozein neurriri deitzen zaio "arbitrio", Habsburgotarren garaiko monarkia autoritarioaren kontzeptuari dagokion bezala. Pluralean, arbitrioak, gastu publikoetarako funtsak lortzeko erabiltzen ziren zerga jakin batzuei ematen zitzaien izena zen; "epe motzeko onurak ekartzen dituen eta zergadunekin negoziatu beharrik ez duen figura fiskala".[2]

Arbitrista erregeari memoriala zuzentzen dioena da, halako edo hau eta beste erabakia har dezan eskatuz. Literatura memorialistikoaren ekoizpenak XVI. mendeko prezioen iraultzan ekonomia errealean gertatzen ari zenaren pareko inflazioa jasan zuen, eta XVII. mendeko krisiarekin areagotu egin zen, joera ekonomiko depresibo batean.

Arbitrio eta arbitrista terminoa (soluzioa, konpontzailea) garai hartan mespretxuzkotzat hartu ziren, eta zentzugabeko eta ezinezko irizpenen eta garaiko "zoro arrazoitzaile" edo "ero publiko eta gobernu-ero" izeneko pertsonaia batzuen baliokidetzat. Testuinguru horretan arbitrismo kontzeptuaren lehen erabilera Cervantesen El coloquio de los perros (1613) eleberrian aurkitzen dugu, eta hurrengo hamarkadan zabaldu zuten.[3] Francisco de Quevedok, bere obretako zenbait pasartetan, asmo oneko arbitristak (arcigogolante) deskribatzen ditu, era guztietako hondamendiak eraginez; horietako bat hain dago bere teoriak idazten buru-belarri sartuta, ezen ez baita konturatzen lumarekin bere buruari begi bat atera diola.[4]

Baina haien artean pertsonaia argi asko zeudela arazoak zorrotz ikusten eta irtenbide egingarri batzuk aurreikusten jakin zutenak argi dago, nahiz eta horietako gehienetan arazo ekonomikoak faktore bakar batera murrizteak mugatzen duen haien ikuspegia, pentsamendu ekonomikoaren historiaren fase merkantilistari dagokion bezala. Batez ere Salamanca, Valladolid eta Toledo hirien inguruan zentratutako pentsamendu-eskola honetako figura garrantzitsuenak, besteak beste, Luis Ortiz, Sancho de Moncada, Tomás de Mercado eta Pedro Fernández de Navarrete dira. Gainbehera ekonomikoaren kontzientzia eta hori konpontzeko politika aktiboen beharra Olivares konde-dukearen politika ekonomikoaren oinarrian dago (moneta eta zerga erreformak, Batzar anitzen sorrera), eta horren porrotak inspiratzaile teorikoen izen ona galtzea ekarri zuen.

XVIII. mendean, Jean Orry edo Michel Ameloten kolbertismoaren eragin frantsesa iritsi ondoren, arbitrismoaren herentzia proiektismo ilustratua izenekora eraman zuten, gorentasun intelektual handiagoarekin, non esaterako Quesnayren fisiokraziatik (Ensenadako markesa bere katastro ospetsuarekin), Adam Smithen liberalismotik (Campomanes edo Jovellanos) edo Eugenio Larruga bezalako maila baxuko politikarien ideietatik hurbilago dauden pertsonak koka daitezkeen.[5] Gero, jada XIX. mendean, erregenerazionismorekin zuen harreman intelektuala nabarmena izan zen.

XVI. eta XVII. mendeetako arbitristen zeregina gutxietsi egin zuten Espainiako historiografia ekonomikoak berak, Manuel Colmeiroren kasuan bezala.[6] Hispanistak iritsi arte itxaron behar izan zuten bere aldarrikapenerako, batez ere Earl J. Hamiltonen obra agertu arte.[7] Gerora, beste askok aztertu dituzte, atzerritarrek zein espainiarrek, hala nola Pierre Vilarrek, José Antonio Maravallek, Fabián Estapék eta abarrek.