Aranguren

Aranguren[3] ([aɾanɣuɾen]) Nafarroa Garaiko udalerria da. Iruñerria eskualdean dago, Zangozako merindadean. 40 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2019ko urtarrilaren 1ean 10.859 biztanle zituen.

Artikulu hau Nafarroako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Aranguren (argipena)».
Aranguren
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Mendebaldeko Aranguren Pagaditik.

Bandera

Arangurengo armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaIruñerria
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
Izen ofiziala Aranguren
AlkateaManuel Romero Pardo
(Herri Kandidatura, ezkerreko indep.)
Posta kodea31192
INE kodea31023
Herritarraarangurendar
Geografia
Koordenatuak42°47′21″N 1°32′10″W
Azalera40,6 km²
Garaiera442 metro
Distantzia3 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria12.517 (2023:  361)
alt_left 5.391 (%43,1)(2019) (%43,7) 5.468 alt_right
Dentsitatea308,3 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 6,78
Ugalkortasuna[1]‰ 57,93
Ekonomia
Jarduera[1]% 78,02 (2011)
Desberdintasuna[1]% 3,82 (2011)
Langabezia[1]% 8,49 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1][2]% 9,70 (2018: %3,47)
Datu gehigarriak
Webguneahttp://www.aranguren.es/eu/ www.aranguren.es

Iruñeko metropoli eremuko beste hainbat herritan bezala, Iruñerriko Mankomunitatea arduratzen da zabor bilketaz, ur-horniduraz eta bestelako zerbitzuak eskaintzeaz.

Geografia

Inguru naturala eta kokapena
Arangurengo Mutiloa kontzejuaren ikuspegia.

Aranguren Iruñerriko gune metropolitarraren ekialdean dago, udalerri handia da, 40,6 kilometro koadro dauzka, eta hala, Iruñearekiko distantziak desberdinak dira, 3 kilometrokoa Iruñetik hurbilen dagoen aldean eta 10 kilometrokoa urrunenean. Arangurenek Iruñearekin eta Galar Zendearekin egiten du muga mendebaldean, Elorzibarrekin hegoaldean, Untzitirekin , Lizoainibar-Arriasgoitirekin eta Izagaondoarekin ekialdean, eta Lizoainekin eta Eguesibarrekin iparraldean.

Klima eta landaredia

Arangurengo klima mediterraneoa da, urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu bitartekoa, eta prezipitazioa 800mm eta 1000mm bitartekoa da. Urteroko egun euritsuak 110 inguru dira, urte osoan zehar banaturik, nahiz eta uda garaian bi hilabete nahiko lehor izaten diren.

Berezko landarediaren aztarna gutxi geratzen dira gaur egun, oro har, gizakiaren eraginak nahiko andekatu ditu, haritzak, pinuak, pagoak eta arteak. Azken mendeetako birlandaketengatik haraneko zuhaitzik ohikoena pinua da, bai pinu lariziarra zein Austriatik ekarritako pinu beltza. Basoak udalerriaren azaleraren %17 hartzen du.

Estazio meteorologikoa

Ibarreko Ilundain kontzejuan, itsasoaren mailatik 573 metrora, Espainiako Meteorologia Agentziako (AEMET) estazio meteorologikoa dago.[4]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Herriak

Ondoko herri hauek osatzen dute Aranguren: Aranguren, Gongora, Ilundain, Labio, Lakidain, Mutiloabeiti, Mutiloagoiti, Taxoare eta Zolia.

Historia

Arangurengo ibarra osatzen duten herrien historia antzekoa da, XIX. mendera arte jaurerriak izan ziren, jaun batek gobernaturiko jabetzak. Horregatik, kontzeju gehienetan jauregi bat dago, kontzeju horren jabearen bizitokia. Ibarrari buruzko lehen dokumentu idatzia erreinuko kontuei buruzko 1280ko dokumentu bat da. Bertan ibarrak 15 liberako petxa ordaintzen zuela adierazten da. 1466an Juan II.a erregeak petxa gutxitu egin zuen.

XIII. mendean Larrekodorrea eta Iriberriko herrixkak hustu ziren, eta hamarkada batzuk geroago XV. mendearen hasieran Idoi izeneko gunea ere herri-hustu bihurtu zen. Haranak gogor jasan zituen XVI. mendearen amaieran Nafarroak bizi izandako krisialdi demografiakoa, eta biztanleriak %20 egin zuen behera. Ibarraren garapena, Iruñeatik hurbil zegoela eta, baldintzaturik egon zen beti, eta nekazaritza izan zen mende askotan zehar Arangurengo herritarren ogibidea. XIX. mendera arte, larre lur asko izan ziren herrian, eta horrela abelburuen kopurua ere nahiko handia zen.

XIX. mendeko erreforma administratiboaren ondoren, jaurerriak bertan behera geratu, eta jabetza udaletara igaro zen, eta ibarreko herri guztiak Udal Erregimen komunaren menpe geratu ziren. Errepiderik ez zegoen arren, herrian ekoitzitako produktuak erraz saltzen ziren Nafarroako hiriburuan, Irunberritik zetozen herri bideak erabilita. XIX. mendeko desamortizazioak eragin txikia izan zuen, eta oraindik ere ibarrak lur komun handiak dauzka (landu daitezkeen lurren %20).

Mutiloa eta Mutiloabitarte proiektuak
Iruñerriko etxebizitza egitasmoak zehazten dituen mapa.

Egitasmoaren arabera, 1.600 etxebizitza berri eraikiko dira Mutiloagoitiko eta Mutiloabeitiko kontzejuak batzeko asmoarekin. Auzo berria dentsitate txikikoa izango da eta txaletak eta 2-3 solairuko etxebizitzak izango dira. Horrez gain, Arangurengo udalak, udaletxe berria eraikiko du bateraturiko gunearen udaletxe moduan erabiltzeko.

2008ko abenduan Nafarroako Gobernuak Arangurengo Mugartea gunean 1.000 etxebizitza gehiago eraikitzeko konbenioa sinatu zuen, auzune berri hau Mutiloagoiti eta Mendillorri bitartean kokatuko da. Lehen etxebizitzak 2012. urtean amaituko dira, eta eraikiko diren bizitokien %70 babes-ofizialekoak izango dira.[5]

Ekonomia

Mende askotan zehar ekonomiaren ardatza nekazaritza izan ondoren, XX. mendearen amaieran aldaketa sakona bizi izan da ibarreko Mutiloabeitin eta Mutiloagoitin. Gaur egun, Iruñerriko gune metropolitarraren kanpoaldean ezarritako enpresak dira nagusi bertan, eta horrela zerbitzuek nekazaritza baino garrantzia handiagoa lortu dute.

Demografia

XX. mende ia osoan populazioa mantendu ondoren, 1980ko hamarkadatik aurrera hazkunde itzela izan zuen herriak, batez ere Mutiloan sortutako etxebizitza multzo berrien ondorioz. Mutiloaren hazkundea Iruñeak hego-ekialderantz izandako hedapenaren ondorio izan zen.

Arangurengo biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 358 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %5,52 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).

Politika

Udaletxea

Antzina Zolina kontzejuan egon zen udaletxea. Gaur egungo eraikina, librea da, ez du inongo eraikin atxikirik inguruan, eta bi zatitan banaturik dago. Gaur egungo itxura 1964. urtean eginiko berreraikuntzaren ondorio da.

  • HELBIDEA: Mutiloa Plaza 4, (Mutiloabeiti kontzejua)

Udal hauteskundeak

Azken agintaldietan Arangurengo alkatea "Aranguren Ibarreko Herri Kandidatura" (CPVA Candidatura Popular del Valle de Aranguren, AIHK) ezkerreko talde independenteko Manolo Romero[6] da. 2007an Udaleko hamahiru zinegotzietatik hamar herri kandidatura horietakoak ziren, udala gehiengo osoaz gobernatu zuena. Boto zuriak 77 izan ziren (%2,47), eta baliogabeko botoak 30, emandako botoen %0,83.

2011n ere Herri Kandidatura (10 zinegotzi) izan zen nagusi. 2.558 botorekin Nafarroa osoan botorik gehien jaso zuen hautagai zerrenda independentea izan zen[7]. Gehienetan gertatu den gisan, ezkerreko alderdiek, abertzaleek eta euskaltzaleek (Bildu, NaBai 2011, I-Ek) ez zuten zerrendarik aurkeztu Herri Kandidaturaren arrakasta ez oztopatzeko. Udalbatza UPNk (3) osatzen du, PPk eta PSNk ez baitzuten bat ere zinegotzirik lortu.

2015eko udal hauteskundeetan Herri Kandidatura berriro nagusitu zen, eta hamar zinegotzi eskuratu zituen. UPNk 2 eskuratu zituen eta Euskal Herria Bilduk bat.

Arangurengo udalbatza

Alderdia

2015eko maiatzaren 24a

2011ko maiatzaren 22a

Zinegotziak Boto kopurua Zinegotziak Boto kopurua
CPVA Candidatura Popular del Valle de Aranguren
10 / 13
3.382 (% 65,47)
10 / 13
2.558 (% 65,94)
Nafar Herriaren Batasuna (UPN)
2 / 13
801 (% 15,51)
3 / 13
859 (% 22,14)
Euskal Herria Bildu
1 / 13
466 (% 9,02)
Datuen iturria: 2015eko hauteskundeen emaitzak interior.es webgunean, 2011ko hauteskundeen emaitzak mir.es webgunean
Arangurenko udal hauteskundeak
Alderdi politikoa 2015[8] 2011[9] 2007[10] 2003[11] 1999[12] 1995[13] 1991[14] 1987[15] 1983[16] 1979[17]
Aranguren Ibarreko Herri Kandidatura %65,47 10 %65,94 10 %60,12 10 %61,37 8 %53,29 6 %51,75 6 %85,71 9 %81,19 9 - - - -
Nafar Herriaren Batasuna (UPN) %15,51 2 %22,14 3 %20,66 3 %23,73 3 %31,51 4 - - - - - - - - - -
Euskal Herria Bildu (EH Bildu) / Bildu %9,02 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Nafarroako Alderdi Sozialista-PSOE (PSN-PSOE) %4,10 0 %3,84 0 %5,81 0 %7,53 0 - - - - - - - - - - - -
Alderdi Popularra (PP) %3,29 0 %4,61 0 - - - - - - - - - - - - - - - -
Mutilvasetako eta Arangureneko Haraneko Herritarrak - - - - %4,24 0 - - - - - - - - - - - - - -
Izquierda-Ezkerra (I-Em) - - - - %4,07 0 %4,42 0 %12,05 1 %12,53 1 - - - - - - - -
Nafarroako Demokraten Elkargunea (CDN) - - - - %2,64 0 - - - - %31,98 4 - - - - - - - -
Independenteak 2 - - - - - - - - - - - - - - - - %56,93 5 - -
Independenteak 1 - - - - - - - - - - - - - - - - %43,07 4 %48,06 4
Zentro Demokratikoaren Batasuna (UCD) - - - - - - - - - - - - - - - - - - %51,94 5
Ezkerreko Nafar Batasuna (UNAI) - - - - - - - - - - - - - - - - - - %0,00 0

Alkateak

Hauek izan dira Arangurengo azken alkateak:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[18]
1979 1983 UCD
1983 1987 Independenteak
1987 1991 Independenteak
1991 1995 Independenteak
Manuel Romero Pardo 1995 1999 Independenteak
Manuel Romero Pardo 1999 2003 Independenteak
Manuel Romero Pardo 2003 2007 Candidatura Popular del Valle de Aranguren
Manuel Romero Pardo 2007 2011 Candidatura Popular del Valle de Aranguren
Manuel Romero Pardo 2011 2015 Candidatura Popular del Valle de Aranguren
Manuel Romero Pardo[18] 2015 2019 Candidatura Popular del Valle de Aranguren
Manuel Romero Pardo[18] 2019 Jardunean Candidatura Popular del Valle de Aranguren

Garraioa

Udalerri honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 4 linea daude:

  Eskualdeko Hiri Garraioa
Aranguren 
Eguneko Zerbitzua
Gaueko Zerbitzua
Gongora, Irulegi eta Ilundain Labiotik.

Kultura

Euskara

Nafarroako gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Aranguren eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, gaztelania eta euskara, biak dira hizkuntza ofizialak. 2010eko otsailaren 18an hartu zuen erabakia Nafarroako Parlamentuak.[19] 2001eko erroldaren arabera, herritarren %6,23k zekien euskaraz hitz egiten.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Aranguren) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako legebiltzarrean. UPN ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, PSN alderdiaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena[20]. Baina, Nafarroako Parlamentuak 2010eko otsailean eremu mistoan sartzea onartu zuen.[19]

Jaiak eta ospakizunak

Ondasun nabarmenak

Arangurendar ezagunak

Erreferentziak
  1. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. Nafarroako Meteorologi Agentziaren webgunea.
  5. Diario de Navarra egunkariko albistea.
  6. Aranguren, bastión de los independientes, Diario de Noticias, 2011ko maiatzaren 25a.
  7. 2011ko hauteskunde emaitzak.
  8. Arangurenko udal hauteskundeak 2015.
  9. Arangurenko udal hauteskundeak 2011.
  10. Arangurenko udal hauteskundeak 2007.
  11. Arangurenko udal hauteskundeak 2003.
  12. Arangurenko udal hauteskundeak 1999.
  13. Arangurenko udal hauteskundeak 1995.
  14. Arangurenko udal hauteskundeak 1991.
  15. Arangurenko udal hauteskundeak 1987.
  16. Arangurenko udal hauteskundeak 1983.
  17. Arangurenko udal hauteskundeak 1979.
  18. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-06-09).
  19. Nafarroako Parlamentuak lau herri eremu mistoan sartzea onartu du. (Noiz kontsultatua: 2010-02-18).
  20. Euskarakultur.com webguneko albistea.

Bibliografia
  • Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXVII, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1510-9

Ikus, gainera

Kanpo estekak
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Nafarroa
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.