Aralar

Aralarko mendilerroaren mapa geologiko sinplifikatua
Horia - Tupak, lutitak, hareharriak. Aptiar-Zenomaniar
Urdina - Aptiar-Albiarreko kareharriak
Marroia - Tupak, lutitak, kareharriak. Malm - Aptiar
Berdea - Kareharriak

Aralarko Mendilerroko eskualdeko serie estratigrafikoa Jurasikoaren eta Behe Kretazeoaren materialek osatzen dute nagusiki. Aralarko azalera ia guztia itsas jatorriko arroka sedimentarioek osatzen dute, eta gutxiengoa dira jatorri kontinentalekoak.[4] Hala ere, historia geologikoa lehenago hasten da. Orain dela 240 milioi urte Iberiar penintsula Asturiasetik Nafarroa Garaira Iberiar plaka eta Europa banatzen zituen fraktura handi bat zegoen. Permiarrean faila hori zabaltzen hasi zen eta lurrazal kontinentalaren mehetzea eman zen, kontinenteen marginak eratuz. Iberiar penintsula Europarekiko erlojuaren norabidearen aurka biratzen zen eta horregatik Bizkaiko golkoa ireki zen, sedimentazio gune garrantzitsua eratuz, Eusko-Kantauriar Arroa izena ematen zaiona (EKA). EKA Permiarrean hasi zen eta Eozeno-Oligozeno garaietan itxi, Iberia eta Eurasiaren arteko talkak Alpetar orogenia sortu zuenean. Arroa itxi eta mendiak sortu ziren, higadurarekin bailarak eratu eta gaur egungo Aralar mendilerroa sortu arte.[5]

Aralarko Mendilerroan Jurasikoko hainbat arroka agertzen dira oinarrian. Hauek Liasetik Malm garaikoak dira. Dena dela, badira Keuperreko hainbat arroka arzilotsu, kabalgamenduaren aurreko aldean agertzen direnak[6]. Lias garaiko arrokak karniolak, dolomiak eta kareharri dolomitikoak dira. Sakonera txikiko eta gatz askodun itsasoan sortu ziren, kostalde bero batean. Itsas hondo horretan algak bizi ziren eta laminazioa eratu dute, fosiletan aurki daitekeena. Material hauek Iribas eta Enirio artean aurki daitezke, baina 18 kilometroko jarraipena dute eta Larraunen ere agetzen dira. Fosilei dagokionez ammoniteak, belemniteak eta brakiopodoak aurki daitezke garai hauetan, tupa eta tupa-kareharrietan. Fosildun arroka hauek sakonera handiagoan eta gazitasun baxuagoarekin sortu ziren.[4][6]

Dogger aldiko arrokak Enirio hegoaldean aurki daitezke. Belaki, brakiopodo eta amoniteak aurki daitezke. Kareharri horiek sakonera txikian sortu ziren, ziurrenik Liaseko itsasoaren oso antzekoa. Ez da ikusten fazies aldaketa nabaririk ekialdetik mendebaldera, nahiz eta 300 metroko lodiera duten mendebaldean eta 200 metro ekialdean. Amildegietan kontrakoa gertatzen da, lodiera antzekoa dute baina fazies ezberdinak. Garai honetakoak dira Aralarren aurki daitezkeen silexetako asko eta glaukonita ere aurki daiteke dolimizatutako arroketan.[4][6]

Malm garaian itsasoa azalekoago bilakatu zen eta sedimentu kontinentalak areagotzen joan ziren, batez ere hare eta kuartzoa. Eskualde honetan Malm garaia Portlandiar eta Kimmeridgiarraz ordezkatua dago[7] . Kareharri haretsuak eta konglomeratuak daude. Arroka horiek Igaratzan agertzen dira batez ere. Garai honetan lurra altxatzen hasia zegoen eta sedimentazio sinsedimentarioa ematen hasi zen. Madotzen aurki daitekeen antiklinalaren erdialdean sedimentazioa Baraibarren, Intzako dorrean eta Enirion baino 8 aldiz txikiagoa izan zen. Mendebaldeko arroken zabalera 150 eta 200 metro artekoa da, sedimentu detritiko terrigenok eta kareharri bioklastiko oolitikoak. Garai honetan Euskal-Kantauriar Arroaren tektonismoa hasi zen aurretik zeuden tolesak handituz eta higadura zonaldeak sortuz. Aurreko arroka horiek higatu eta zati bat desagertu zen. Buruntzusin aldean, adibidez, Malm erregistro osoa falta da eta Igaratza eta Madotzen diskordantzia ere ikusten da, Jurasikoko materialen gainean dagoena angeluarekin agertzen baita. Madotzen dauden arrokak 20-30 metroko kareharri dolomitizatuak dira. Garai horretan arro osoan ingurune gaziak agertu ziren eta delta txikiak sortu ziren hegoaldetik zetozen ibaien sedimentuekin. Fosilei dagokionez lumakelak aurki daitezke, batez ere Bivalviaz sortuak eta materia organiko asko duten kareharri eta lutita beltzak aurki daitezke. Sedimentu mota hori albufera ekosistema bati dagokio.[4][6]

Txindokitik ekialdera eginiko argazki honetan argi ikusten dira estratuak eta haien okerdura.

Neocomiarrean mendilerro osoan zehar hedatzen den depresio bat dago. Unako Potzua eta Aitzarretan ikus daiteke hegoaldean eta Astunal eta Etitzein iparraldean. Depresio horren hasiera Jurasikoaren amaieran koka daitekeen karofitadun geruza batek ematen du, 1 eta 5 metro artekoa. Aldakorra da haren konposaketan ekialdetik mendebaldera. Horren gainean Intzako dorrean buztin laranjen geruza bat dago, 1 eta 3 metro artekoa, mineralizatua eta kareharri eta konglomeratu baten artean. Madotz, Baraibar eta Iribas aldean 2-3 metrotik 10era luze dira eta egonkorragoak dira. Geruza horietan, karofitez gain, ostrakodoak ere aurkitu dira. Ziurrenik, arroka horiek osatzeko behar ziren sedimentuak Goi Jurasikoko arroketatik datoz, ingurune sedimentario oso ezberdina markatuta.[6]

Berriasiar eta Hauteriviarrean kareharriek serpulido, lamelibrankio eta gastropodoak ditzute. Mendebaldean arroka hauek ondo agertzen dira, 60 metroko lodierarekin. Ekialdean nahasiagoak dira eta konglomeratu eta bestelakoekin agertzen dira. Hauen gainean lehenengo arroka detritikoak agertzen dira, Unako Potzuaren inguruetan. Gainean oraindik detritikoagoak diren sedimentuak aurki daitezke.[6]

Barremiar eta Aptiar garaietan itsasoa berriro agertu zen, mailaren igoera eustatikoa dela eta. Sakonera txikiko eta delta inguruneko sedimentazio sortu zen, tupak, lutitak eta hareharriak sortuz. Tupetan ammoniteak agertzen dira Deshayesites generokoak batez ere. Orbitolinak ere ohikoak dira[6], Orbitolina, Palorbitolina, Simplorbitolina, Orbitolinopsis, Cuneolina, Haplophragvzoides, Sabaudia eta Coskinolinella generokoak, batez ere[7]. Horrelako arrokak Ataungo Domoan, Igaratzan, Astitzen eta Oderitzen aurki daitezke.

Aptiar-Albiar aroan aurkitzen den faziesari Urgondarra deitzen zaio. Arroka bereziak dira, koral eta errudistak dituzten kareharri grisak. Aralarren sortu ziren kareharri urgondar hauetan esfortzu tektonikoa handia izan zen, faila ugari sortuz. Faila hauekin sakonera handi eta txikiko itsaso zatiak bata bestearen ondoan kokatzen ziren. Kareharriak sortu ziren sakonera gutxiago zegoen zonetan eta tupa, lutita eta harreharriak besteetan. Aptiar-Albiar garaian 3.000 metroko lodiera dute sedimentuek, eta garrantzi handiko eremuak sortzen dituzte, tartean Aralarreko mendi punta eta erliebe gehienak. Arroka mota bat bereizgarria bada hauxe da, zehazki.[4] Litoestratigrafiari begiratuz gero hiru atal ezberdin ikusten dira. Ekialdean Madotzen ondo ikus daitekeen bezala kareharri eta terrigeno alternantzia bat dago; Mendebaldean batez ere terrigenoak aurki daitezke, organismo gutxirekin; eta erdialdean Txindoki-Balerdi eskualde osoa eta Altzuetatik Santutegira doan eremua, 800 eta 2000 metro arteko lodierarekin. Madalen Aitz osoa ere unitate honi dagokio. Mendebalde eta zentruan bertikalki hiru atal ikus daitezke: Aptiarreko errudistak, kareharri buztintxuak, Albiarreko lehen aldikoak, eta algadun kareharri masiboak, adibidez Bi Haizpeetan ikus daitezkeenak.[6]

Behe Aptiar garaian bakarrik 983 metro agertzen dira. Errenaga Formazioa, Sarastarri Formazioa eta Lareo Formazioa agertzen dira. Erdikoa da errudista gehien dituen formazioa[8]. 200 metro inguruko lodiera du eta azkeneko 30 metrotan tupazko zati batzuk agertzen dira, bi ur igoera gertakariri loturikoak. Bi fenomeno hauen aurretik bioklastoz osaturiko fazies laminatuak daude, lehortze garai batekoak.[9] Ataungo Domoan, Ataundik Amiltzura Mendiurkulluko kidea aurkitzen da, Dufrenoyia furcata ammonite biozonakoa. Harri hauetan ondo ikusten da progradatzen ari zen delta bateko sedimentuak direla. Aralar mendebalderantz okertu zen garai horretan eta Etzegarate aldean kainoi bat eratu zen, Aia-Zaldibia eremua albo batera utziz. Etzegarate alderantz joaten ziren sedimentuek hala jarraitu zuten Albiarrera arte, zati handiak ere agertuz.[10]

Aptiarraren bukaeran horstak eratu ziren eta bertan koral, errudista eta algak garatu ziren. Txindoki eta Lizarrusti artean kokatuko litzete jalkitze eremua. Lerro horren mendebaldean graben bat sortu zen, kareharri gutxiagorekin. Bi eremu hauen artean uharriak sortu ziren. Albiarrean Aitzondo eta Madalenaitzeko arrokak sortu ziren hasieran eta aro honen bukaeran Irurtzunen aurki daitezkeen kalkarenitak. Itsaso mailaren igoerak hondoko sedimentazio ereduak ezarri zituen. Garai honetako arroketan burdin karbonatozko noduluak sortu ziren, euren barruan askok fosilak dituztela.[4]

Araxes eta Agaunza ibaien baileratan iparraldean Albiarraren osteko sedimentuak ere badaude, flysch erakoak. Urgondar eta hauen arteko muga ondo ikusten da Txindokiren mendebaldean. Hegoaldean Lakuntza eta Irurtzun inguruan sedimentu detritikoak ere badaude, fazies nereitikokoak.[6]

Hegoaldean Sakana bailarako alderantzizko faila dago eta hortxe bukatzen dira Aralarreko sedimentuak. Iparraldean, ordea, Lazkao, Zaldibia, Bedaio eta Amezketan Cenomaniar garaiko arrokak ere badaude. Arroka horiek tupak ziren baina metamorfismoak arbelak eratu ditu.[4]

Eozenoan mendiak jada uretatik kanpo zeuden. Garai horretan oihan tropikal batek estaltzen zuen Aralarko mendilerroa. Oligozeno eta Miozenoan mendilerroaren igoerak jarraitu zuen, baina aldi berean higadura prozesua hasi zen. Garai horretan ziurrenik hasi zen karstifikazioa, baina garai hartako kobazulorik ez da heldu, guztiak higatu baitira. Pliozeno eta Pleistozenoan klima epeltzen zihoan heinean gaur egungo sistema karstiko gehienak sortu ziren. Pleistozenoan glaziazioak higadura handia sortu zuen goi mendietan, morrena batzuk sortuz.[1][11][12]

Aralarreko hiru zeharebaki ezberdin, formazio nagusiak markatuz

Aralarko mendilerroak egitura propioa dauka: nagusiki, antiklinal tolestura bikoitza da, iparralderantz zamalkatua. Kurbaduraren barnean kokatutako unitateak Jurasikoak dira (zaharrenak), eta kurbaduraren kanpoaldean, berriz, unitate Kretazeoarrak daude. Bi aldiz iparraldera eta hego-ekialdera errepikatuta dago, eta bi kasuetan iparralderanzko norabidea dauka edo, bestela esanda, iparralderantz etzaten da. Iparraldeko hegala ere puntualki alderantzikatuta ageri da.[4][5]

Xehetasunez, egiturazko ondoko barne unitateak bereiz ditzakegu: Ataungo Domoa, Ipar Antiklinala edo Txindokikoa, Aralarko Ezkata, Ekialdeko Amaiera eta Hegoaldeko Antiklinala[13][5] . Domoa Aralarko antiklinalaren itxiera periklinala da. Hau da, tolesturaren muturra da, non estratuen makurdura zirkuluerdi itxuran antolatzen baita.[4]

Hegoaldetik iparraldera doan zehar-ebaki bat egingo bagenu Uharte Arakiletik Amezketa]ra San Migel, Igaratza, Malloak eta Arritzagatik pasako ginateke, Txindokiren albo batetik. Bide horretan hasieran hegoalderantz okerturik dauden arrokak aurkituko genituzke, ia bertikalak eta bukaeran iparralderantz okerturik dauden arrokak, hauek ere oso bertikalizatuak. Honek argi uzten du arrokak tolesturik daudela antiklinak bat eratzen eta materialik zaharrenak, beraz, barrualdean egon behar direla (Alotza-Arrubi eta Malloak-Iribas eskualdean). Faila eta toles txikiagoak ere badaude, egitura guztiak bezala Ekialde-Mendebalde norabidekoak.[5]

Hegoaldean mugatzen agertzen den egiturarik nagusiena Sakanako alderantzizko faila da, Bilbo-Altsasu failaren jarraiepna. Faila honek egitura konplexuak sortzen ditu Sakanako iparraldean, batez ere Aitziber eta Etzegarate artean eta Irurtzunen, failaren bukaeran. Iparraldeko muga, ordea, Aralarko alderantzizko faila aurki daiteke, E-W norabidekoa, Larraitzen hegoaldetik Iribasera hedatzen dena Balerditik iparraldera. Baraibarren du saltorik handiena, Liaseko arrokak eta Goi Albiarrekoak batzen dituen lekua. Faila hau Latasaraino hedatzen da eta hor norabide aldaketa du (NW-SE) eta Aralarko mendilerroaren ekialdeko muga litzateke. Bi faila hauek hedaduraz Irurtzunen elkartzen dira. Beste aldean, mendebaldean, Zaldibiatik hegoaldera Angiozar-Olaberria failarekin batzen da, Bilbo-Altsasu failaren paraleloa den beste faila garrantzitsu bat.[5]

Mendebaldean ere garrantzi bereziko egitura bat aurki daiteke: Ataungo domoa. Bi antiklinalen interferentziaz sorturiko egitura berezia da. Bat Aralarreko antiklinala da, alderantzizko failarekiko paraleloa, eta bestea txikiagoa da, Zaldibiatik Lizarruztira hedatzen den antiklinala. Aralarko mendilerroaren barruan dagoen egiturarik garrantzitsuena Aralarko Antiklinala da. Bere hegoaldean Oderiz-Madotz sinklinal-antiklinal egitura dago, failekin mugatua. Latasaren hegoaldean ere beste toles txikitxo bat dago, antiklinak itxurakoa, baina hau oso zatikatua agertzen da.[5]

Mendukilo kobazuloaren sarrera

Aralarko mendilerroa, kareharriz osaturiko gunea izaki, hainbat kobazulo, leize eta egitura karstiko ditu. Espeleologoek 850 leku ikertu dituzte, horietako gehienak sakonera duten leizeak. Ormazarreta 2ko leizea da momentu honetararte ikertutako sakonena, -576 metrorekin. Haitzuloetako erreka batzuek 11 kilometroko hedadura dute eta 870 metroko jauzia. Guztira, 70.000 metro lineal ikertu dira kobazuloetan, baina animaliak bizi daitezkeen eremuak askoz gehiago dira, baita zentimetro bakar batzuetako zuloak ere. Horretaz gain dolina, lenar eta lapiazak oso ohikoak dira, batez ere basoek estaltzen ez dituzten arroken gainean. [1]

Aralarko mendilerroko egitura karstikoak sailtzeko Galanek 1978an proposaturiko sistema erabiltzen da.[14] Urgondar kareharrien esparrua hiru zatitan banatzen da: iparraldean, Txindoki inguruan dagoena; Ataungo Domoko eremua; eta hegoaldeko urgondarra, Lizarrusti inguruan kokatzen dena. Zatiketa horretaz gain Jurasikoko eremua ere hiru zatitan banatzen da, sinklinal zentralarekin erdian. Hegoaldeko antiklinala Sakanan dagoena da.[1]

Aralarko mendilerroan hainbat ibai jaiotzen dira, lau arro handitan banatuta: Agauntza, Zaldibia, Ibiur eta Amezketa. Hala ere, ingurune karstikoa izanda, ur gehiena lur azpitik igarotzen da eta gainazaleko urak iturri eta errakatxo batzuetara mugatzen da.[15] Sakana aldean Irañetan iturburu handi bat ere bada.

Aralarko mendilerroa osatzen duten arroka gehienak jatorri karbonatoduna dute. Mineral nagusiak, beraz kaltzita eta aragonitoa dira (CaCO₃). Hareharri, limolita eta lutitatan kuartzoa aurki daiteke (SiO₂), feldespato potasikoa (KAlSi₃O₈) eta plagioklasa (NaAlSi₃O₈-CaAl₂Si₂O₈). Zirkoia eta Titanita mineral akzesorioak dira.

Hala ere hidrotermalismoak beste mineral batzuk aurkitzea ahalbidetu du. XIX. mendean egon ziren familia meategi txikiak. Amezketa inguruan meategia egon zen, XX. mendean, siderita, kalkopirita, blenda eta galena ustiatuz. Goethita eta malakita sortu dira geroago mineral hauek airearekin nahasterakoan. Urkillaga inguruan, Ataunen, barita ustiatu zen. Minazuri, Pagabe eta Iturbeltzen zinka ustiatu zen, batez ere galenarekin. Zaldibian galena ustiatzeaz gain teilak egiteko mineralak ere ateratzen ziren menditik.[5]

Aralarko mendilerroan animalia ugari bizi dira. Ornodunak bakarrik 147 espezie dira[16]. Kobazuloetan ere biodibertsitate ugari deskribatu da, 220 izaki bizidun espezie guztira, horietako 102 erdizka kobazulokoak eta 52 espezie kobazuloan soilik bizi direnak. 14 espezie endemiko daude[17]. Artropodoen artean, 465 espezie aurkitu dira, horietatik % 78 intsektuak. Gainera, 63 araknido espezie, 27 krustazeo espezie, 5 diplopoda eta 5 chilopoda[18]. Animalia nabarienak basurdeak (Sus scrofa), orkatzak (Capreolus capreolus) eta otsoak (Canis lupus) dira. Otsoak XIX. mendearen bukaeran akabatu zituzten, baina azken urteotan itzuli egin dira. Beste animalia interesgarri batzuk bizi dira bertan: Microtus nivalis izenaz ezagutzen den karraskari mota, 1000 metrotik gora bizi dena. Gailurretako uhandrea ere oso interesgarria da.

Aralarko mendilerroko zuhaitz nagusiak pagoak (Fagus sylvatica) dira eta maila txikiagoan, haritzak (Quercus robur), batez ere iparraldean, eta hainbat lekutan arteak (Quercus ilex), hegoaldean batik bat. Ibaien ertzeetan, lizarrak eta zumarrak agertzen dira. Pagoen artean, haginak (Taxus baccata) eta gorostiak (Ilex aquifolium) daude. Goi-mendietan belardi nagusi dira, gizakiek sortuak maiz, ardi, zaldi eta behientzako janari gisa erabiliak.[1]

Ikuspegia Txindokitik

Aralarko mendilerroaren aldea, Gipuzkoan kokaturik, paisaien edertasunagatik eta flora zein faunaren berezitasun eta aniztasunagatik nabarmentzen da. Naturgune hau babestea funtsezkoa da Euskal Autonomia Erkidegoan alde gutxitara hedatzen diren espezie askoren kontserbaziorako. 10.917 ha ditu eta 1994ko apirilaren 26an Parke Natural[19] izendatu zuten. Abeltzaintza oso garrantzitsua da eta mendikatean zehar banatzen diren monumentu megalitiko ugariek erakusten duten bezala, lurralde horretan antzinatik praktikatzen den erabilera. Gipuzkoan tradiziorik handieneko mendialdeetarikoa da, eta bertan egiten den jolas erabilera ere garrantzi handikoa da.

Aralarko Parke Naturalak 10.956 hektareako azalera biltzen du, Gipuzkoako Abaltzisketa, Amezketa, Ataun, Lazkao, Tolosa eta Zaldibiako udal mugarteei eta Enirio-Aralar mankomunitateko lurraldeari dagozkienak.

XIV. mendetik, 19 nafar udalerrik osatutako Mankomunitate batek (Arbizu, Arribe, Atallu, Arruazu, Azkarate, Betelu, Errazkin, Etxarri-Aranatz, Gaintza, Ihabar, Intza, Irañeta, Hiriberri, Lakuntza, Lizarraga, Lizarragabengoa, Dorrao, Unanu eta Uztegi, Aralarko Errege Sailetako 2195 hektareako baso, ehiza eta larreen herri baliatzearen onurak jasotzen ditu.

Udalerri horiek Aralarko Elkartean elkartuta daude. Aralarko Elkarteak, hemeretzi udalerrietako ordezkariz osatutakoa, Aralarko Errege Sailen ustiapena arautzearen ardura du, aurrekontuen onarpena, ordenantzena, eta Errege Sailen barnean egin beharreko obra eta zerbitzuen kontratazioena. Aralarko Elkarteak ez du egoitza propiorik. Urtero, bere presidentzia eta egoitza aldatzen doa, elkartea bera osatzen duten hemeretzi udalerrietatik

Enirio-Aralarko Mankomunitatea Euskal Herriko mankomunitaterik zaharrena da. 1409. urtean sortu zen eta garaiko Villafranca (Altzaga, Arama, Ataun, Beasain, Gaintza, Itsasondo, Lazkao, Ordizia eta Zaldibia) eta Amezketako Batasuna (Abaltzisketa, Amezketa, Baliarrain, Ikaztegieta, Legorreta eta Orendain) biltzen zituen bere barnean.

Mankomunitate horren helburua Enirio-Aralarko mendien kudeaketaz arduratzea da, Aralarko mendilerroaren lurretatik Gipuzkoari dagokion zatian, betiere.

Aralarko mendilerroa Euskal Herriaren bihotzean dagoenez, betidanik euskal mitologiaren kokaleku garrantzitsua izan da: horren ondorioz, bertan gertatutako kondaira eta kontakizun multzo ugaria dago.

Mari ama lurraren bizileku omen zen haitzuloa, gerora tenpluak estaliko zuena, eta bere senar Sugaar herensugea han elkartzen zitzaion neguan:

Teodosio Goñikoaren elezaharrak hainbat aldaera ditu, eta horregatik uste da tradizioaren mamia antzinakoa dela, nahiz eta aita Burgik aurkeztutako era XVI.-XVII. mendekoa izan.[21] Honela laburbil genezake:

Done Mikel Aralarkoaren santutegia.

Done Mikel Aralarkoaren santutegia, Aralarko Done Mikel in Excelsis santutegia edo Aralarko santutegia[25][26][27] Aralarko mendilerroko santutegia da, Euskal Herriko erromanikoaren erakusgarri paregabea. Tenpluari buruz iritsi den lehen aipamena XI. mendekoa da, baina bi mende lehenago toki berean beste tenplu bat bazen, karolingiar estilokoa. Erretaula altxorrik preziatuena du, Nafarroa Garaiko kultura intereseko ondasun izendatua, Erdi Aroko europar esmaltegintzako maisulan gorenetakoa.

Santutegia 1.237 metroko garaieran dago, trikuharri ugariko ingurune batean. Santutegira igotzeko, Uharte Arakil ohiko abiapuntua da, udalerri horretan santutegia baitago.