Aragoiera

Aragoiera (aragonés edo luenga aragonesa) Aragoiko (Espainia) Pirinieotako zati batzuetan mintzatzen den erromantze hizkuntza da. Erdi Aroko hizkuntza gisa, mundu akademikoan nafar-aragoiera izenaz ezaguna da.

Aragoiera
Idioma aragonés — Aragonés
Aragoieraren hizkerak urdinez (arrosa argiz, benasquera, aragoiera eta katalanaren arteko trantsiziozko mintzaira).
Datu orokorrak
Lurralde eremuaEspainia
Hiztunak~25 556 (2011)
RankingaEz 100 mintzatuenen artean
OfizialtasunaAragoiko berezko hizkuntza[1]
EskualdeaAragoi (Huescako Pirinioetako bailara batzuetan)
UNESCO sailkapena3: arriskuan
AraugileaAcademia Aragonesa de la Lengua (BOA 24/05/2013)
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
indoeuropar hizkuntzak
hizkuntza italikoak
hizkuntza erromantzeak
italo-mendebaldeko hizkuntzak
mendebaldeko hizkuntza erromantzeak
hizkuntza galo-iberiarrak
hizkuntza galo-erromantzeak
Hizkuntza okzitaniar-erromantzeak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiasubjektu aditza objektua
Denbora gramatikalakpast anterior (en) Itzuli
Modu gramatikalakindikatiboa
Kasu gramatikalaknominatiboa
Alfabetoalatindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1an
ISO 639-2arg
ISO 639-3arg
Ethnologuearg
Glottologarag1245
Wikipediaan
UNESCO330
IETFan
Endangered
Languages Project
949

Egile batzuek VIII. mendearen inguruan latinetik jaio zela uste dute[erreferentzia behar]. Historikoki, euskararen eragina jaso zuen hastapenetan, bai eta ondoko katalanarena, okzitanierarena eta gaztelaniarena ere: azkena eragile nagusia da.

2009ko azarotik, aragoiera eta katalana babesteko asmoz, Aragoiko hizkuntzak erabili, babestu eta bultzatzeko legea onartu zuen Aragoiko gobernuak. Lege horrek ez du aragoieraren koofizialtasunik jasotzen, baina hizkuntzaren lurraldean eskubide batzuk onartzen ditu[1].

Idaztarauari dagokionez, eztabaida izan da, bi erabiltzen baitira: 1987ko Uescako arauak[2] (Consello d'a Fabla Aragonesak bultzatua), batetik, eta 2004tik Sociedat de Lingüística Aragonesak defendatutakoa[3] (Grafía SLA deitua), bestetik, 2010eko otsailean, banaketa bukatzeko, Academia de l'Aragonések Behin-behineko proposamen ortografikoa kaleratu zuen[4] eta 2023an onartu zen ortografia bateratua.[5]

Hiztunen geografia

10.000 hiztun inguru daude, Huescako hurrengo lekuetan, batik bat: Graus, Monzón, Balbastro, Fonz, Hecho, Estadiella, Benás, Samianigo, Chaca, Plan, Ansó, Ayerbe, Broto eta Lo Grau.

Dialektoak
Artikulu nagusia: «Aragoieraren dialektoak»

Historia

Lehen testu ezagunak, Doneiliagako glosak izenekoak, X. mendekoak dira. XII. eta XIII. mendeetan lekukotza idatziak ugaritu ziren, eta XIV.ean, Juan Fernández de Heredia, lehen idazle esanguratsua, bizi izan zen.

XVII. mendean, Ana Abarca de Bolea serorak testu batzuk utzi zituen, baina hiztunek XX. mende arte ez zuten euren hizkuntzaz irakurtzeko hainbeste aukera izan. 1977an, Francho Nagorek lehen gramatika liburua kaleratu zuen, bai eta zenbait fikziozko liburu idatzi ere.

2005ean abiatu zuten Chuntos por l'aragonés egitasmoa, hizkuntza batua lortzeko helburuarekin eta hainbat elkarte eta hiritarrek sostengatua. Horren emaitza Academia de l'Aragonés erakunde araugilearen sorrera izan zen, urte bat geroago: 2023an, elkarte horrek ortografia estandarra adostu zuen.[5]

Literatura
Sakontzeko, irakurri: «Aragoierazko literatura»

Egile klasikoen artean, Juan Fernández de Heredia azpimarratzekoa da. Gure garaikideen artean, Chuse Inazio Nabarro, Francho Nagore, María Pilar Benítez Marco, Nieus Luzía Dueso, Óscar Latas Alegre, Chusé María Satué edo Ana Tena Puy ezagunenetarikoak dira.

Musika

Mallacan, Biella Nuei, Prau, Lurte eta La Orquestina del Fabirol taldeak aipagarriak dira, bakoitza bere estiloan.

Elkarteak

Hedabideak

Oinarrizko esamoldeak
  • Buen día / Buen diya – Egun on
  • Buena tardi – Arratsalde on
  • Buena nueit – Gabon
  • Muitas grazias – Eskerrik asko
  • Vaiga bueno! / Au! – Agur
  • Por favor / Per favor – Mesedez
  • Biemplegato – Ongi etorri
  • No repleco / No acato – Ez dut ulertzen
  • Lun(e)s – Astelehena
  • Martes – Asteartea
  • Miércols – Asteazkena
  • Chueves – Osteguna
  • Viernes – Ostirala
  • Sabato – Larunbata
  • Domingo – Igandea

Hiztegiak
  • Aragonario Gaztelania/aragoiera hiztegi elektronikoa. Internet bidez kontsulta daiteke, gaztelaniazko hitzak aragoeiraz nola esaten diren jakiteko. Consello d'a Fabla Aragonesa-k 2013an argitaratu zuen Antonio Martínez Ruiz-en paperezko hiztegian oinarritua.[6]

Erreferentziak
  1. (Gaztelaniaz) "10/2009 Legea, abenduaren 22koa, Aragoiko berezko hizkuntzak erabili, babestu eta bultzatzeko. Aragoiko Boletin Ofiziala, 252. zkia., 2009ko abenduaren 30a"
  2. (Aragoieraz) Normas graficas d l'aragonés, Aragoieraren Normalizaziorako I. Kongresua, Huesca, 1987.
  3. (Gaztelaniaz)De Lingva Aragonensi aldizkarirako ortografiari buruzko oharrak, Sociedat de Lingüística Aragonesa, 2006.
  4. (Aragoieraz) Propuesta Ortografica Provisional de l'Academia de l'Aragonés, 2010eko otsaila
  5. «Aragoieraren ortografia bateratua osatu eta onartu dute» Argia (Noiz kontsultatua: 2023-04-22).
  6. Martínez Ruiz, Antonio, 1945-. (2002). Vocabulario básico bilingüe aragonés-castellano y castellano aragonés. (2a. ed. corr. y aum. argitaraldia) Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa ISBN 8495997029. PMC 433172866. (Noiz kontsultatua: 2019-05-06).

Ikus, gainera

Kanpo estekak
Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.