Araba

Hiru mendilerro nagusik zeharkatzen dute, ekialdetik mendebaldera, Araba: iparraldean, Gipuzkoa eta Bizkaiko mugan, Aratz, Elgea, Anboto eta Gorbeia (gailurrik altuena, 1.475 m) mendialdeak hedatzen dira. Erdialdean altxatzen dira, Nafarroatik datozen kateei jarraipena emanez, Urbasa, Andimendi, Entzia, Iturrieta, Gasteiz mendiak eta Argantzongo mendiak. Hegoaldean daude, azkenik, Kodes, Izkiz, Toloño mendilerroa, Toloño mendia eta Buradon aldeko mendiak. Ipar-mendebaldean ageri diren Kantaurialdeko haranak (Arabako Kantaurialdea, Nerbioi harana, 328 km²) sakonak dira, Bizkaia eta Gipuzkoakoen antzekoak. Gorbeia eta Elgea mendilerroetatik hegoaldera zabaltzen da Arabako lautada, 785 km²-ko hedadura duen eremu laua (525 m); Gasteiz du hiri nagusi. Gasteiztik hegoaldera, berriz, Arabako Mendialdea ageri da (487 km²), muga hauek dituela: Kanpezu, Kodes, Toloño mendilerroa eta Gasteizko mendiak artean. Toloño mendilerroaren hegoaldean hedatzen da Arabako Errioxa (316 km²). Araba mendebaldeko haranak (Añana, 648 km²), urak Ebro ibaian isurtzen dituzten adarrek osatuak dira.

Herrialdeko mendirik garaiena Gorbeia (1.481 m) dugu, Bizkaiko mugan dagoena. Bestela, Toloño mendilerroan Palomares (1.446 m) eta Peña del Castillo (1.432 m) mendiek ere 1.400 metroko maila gainditzen dute. Halaber, Altzaniako mendilerroan Aratz (1.443 m) eta Kodesko mendilerroan Joar (1.418 m) eta Kodes (1.414 m) tontorrak ere maila horren gainetik daude.

Probintzia osoko herririk garaiena Erroeta da, Arabako Mendialdean, 1.025 metrorekin.

Arabako ibai garrantzitsuenek Mediterraneo aldera jotzen dute (2.600 km²; Ebro eta beronen ibaiadarrak: Omecillo, Baia, Zadorra, Ihuda, Jugalez, Ega eta Burunda). Kantauri aldera jotzen duten ibaiek askoz ere hedadura txikiagoa hartzen dute (380 km²): Aramaio (Deba ibaia), Altube (Nerbioi ibaia), Izoria (Nerbioi), Llanteno (Cadagua) eta Artziniega (Cadagua). Uren banalerroa Araia, Elgea, Altube, Gujuli, Urduña eta Salbada mendikateetatik igarotzen da. Arabak ez du aintzirarik, Arreo aintzira txikia izan ezik. Gasteiz eta Bilbo Handia urez hornitzen dituzten Zadorrako urtegi artifizialek, bestalde, guztiz paper garrantzitsua izan dute herrialdearen garapenean.

Bi eskualde nagusi bereiz daitezke Araban, klimatologiari dagokionez: herrialdeko iparraldean klima ozeaniko epela nagusi den bitartean, hegoaldera joan ahalean klima mediterraneo eta kontinentala nagusitzen dira. Era berean, euriteak urritu egiten dira hegoaldean (828 mm batez beste, Gasteizen). Neguak hotzak eta hezeak dira; udako tenperaturak askoz ere altuagoak izan ohi dira. Errioxako ezaugarriak erabat kontinentalak dira: negu hotzak, uda beroak eta euri-ur kopuru eskasa.

Klimatologiaren arabera, hainbat landaredi molde ageri dira Araban: iparraldean jatorriz nagusi ziren zuhaitz mota atlantikoak (haritza, pagoa, gaztainondoa) eta, azkenaldi honetan ugaldu den intsinis pinuaren landaketak. Ekialdeko eta erdialdeko mendietan harizti eta artadiak ageri dira behe aldeetan; pagadiak eremu gorenetan. Gainerako lurraldeetan landaretza mediterraneoa (artea) nagusitzen da, nahiz bitarteko eremuetan ametzak ageri diren.

Zazpi kuadrilla edo eskualdetan zatituta dago:

Arabako zazpi kuadrilla edo eskualdeak: Ipar-mendebaldean, Aiaraldea; Iparraldean, Gorbeialdea; Ipar-ekialdean, Arabako Lautada; Erdialdean, Gasteiz; Mendebaldean, Añana; Ekialdean, Arabako Mendialdea eta Hegoaldean, Arabako Errioxa.

Trebiñuko barrendegia, herrialdearen erdialde geografikoan, Trebiñu eta Argantzon udalerriek osatzen dute. Trebiñuko barrendegia Burgosko (Gaztela eta Leon) administrazioaren pean dago.

• Ipar-mendebaldean: Aiaraldea (Aiara, Amurrio, Artziniega, Laudio eta Okondo).
• Iparraldean: Gorbeialdea (Aramaio, Arratzua-Ubarrundia, Legutio, Urkabustaiz, Zigoitia eta Zuia).
• Ipar-ekialdean: Arabako Lautada (Agurain, Asparrena, Barrundia, Burgelu, Donemiliaga, Dulantzi, Iruraiz-Gauna eta Zalduondo).
• Erdialdean: Gasteiz (Gasteiz).
• Mendebaldean: Añana (Añana, Armiñon, Berantevilla, Erriberabeitia, Erriberagoitia, Gaubea, Iruña Oka, Kuartango, Lantaron, Zanbrana).
• Ekialdean: Arabako Mendialdea (Arraia-Maeztu, Bernedo, Harana, Kanpezu, Lagran, Urizaharra).
• Hegoaldean: Arabako Errioxa (Bastida, Ekora, Eltziego, Elvillar, Guardia, Kripan, Lantziego, Lapuebla de Labarca, Leza, Mañueta, Moreda Araba, Navaridas, Oion, Samaniego, Villabuena Araba).

Bestela, Burgosko (Gaztela eta Leon) administrazioaren pean dago Trebiñuko barrendegia, herrialdearen erdialde geografikoan, Gasteiz eta Mendialdea artean. Trebiñu eta Argantzon udalerriek osatzen dute.

51 udalerri daude Araban (Trebiñuko 2 udalerriez gain). Arabar gehienak hiriburuan bertan bizi dira ( %75 baino gehiago ), Gasteiz izanik hiri nagusia alde handiz. Hauek dira herrialdearen udalerri nagusiak:

Arabako udalerri txikienak biztanle kopuru hau zeukaten 2019an Añana (156 biztanle), Lagran (157 biztanle ) eta Zalduondo (183 biztanle ).

Arabako udalerriak, gainera, kontzejuetan azpibanatzen dira gehienetan. Guztira, 334 kontzeju daude Arabako udalerrietan.

Estibalitz, Arabako santutegia eta topaleku historikoa

Historiaurreko aztarnategi eta monumentu megalitikoen arrastoa handia da Araban. Trikuharri esanguratsuak aurki daitezke, besteak beste, Aizkomendikoa Egilatzen eta Sorginetxekoa Arrizalabagan. Egungo Araban, garai hartan, karistiarrak eta barduliarrak bizi ziren. Erromatarrak heldu baino lehenagotik, Gesaltza Añanako gatzaga indarrean zen dagoeneko, gatza erauzteko gune ekonomiko garrantzitsua. Erromatarren garaian, berriz, hainbat mansus (bentak) eta fundus (herrixka modukoak) aurkitu izan dira agirietan, baita haien aztarnak ere; izan ere, Ab Asturica Burdigalam galtzara nagusiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen zuen egungo Arabako lurraldea, lautadan barrena.

Veleia deitutako gotorlekua (Iruña) gune garrantzitsua bihurtu zen, eta bisigodoek konkista kanpaina batean sortutako Victoriacum ere hor zegoela uste dute aditu batzuek: VIII. mendeko Veleia Alavensis izan daitekeela pentsatzen da. Egilon izan zen Arabako lehen jaun ezaguna eta, bere ondoren, arabarrak hainbatetan matxinatu ziren asturiarren eta gaztelarren kontra. IX. mendean ageri da lehenengoz Araba izena, Arba (Cronica Abeldensis).

Zalduondoko eliza, San Adriango pasabidera igo aurretik

Aiarako Gure Andra Mariaren santutegia (Dulantzitik gertu)

Araba «nafarren» (euskaldunen) lurraldean kokatzen zen eta, XI. mendetik XII. mendera, Iruñeko Erresumak izena aldatu zuen, Nafarroa bilakatu. Gaztelak, baina, Nafarroa eskuratu nahi zuen, bereziki haren mendebaldeko lurraldea, Araba tartean. 1199-1201. urteetan, Nafarroako errege Antso Jakituna egungo Aljerian negoziazioetan zebilela, gaztelarrek Durangori eta Arabari eraso zieten, Trebiñu eta Gasteizi zehazki. Bi gotorlekuek gogor eutsi zieten, baina etsipenak jota, Erregeren baimenaz, amore eman zuten.

Harrezkero, Araba Gaztelako Koroan sartu zen. 1332. urtean, Arriagako kofradiak Araban zeuzkan lurralde guztiak eman zizkion Gaztelari. Ondoren, jauntxoak gailendu ziren: Aiaratarren leinua, Mendozatarrena, eta Gebaratarrena, eta Bandoen Gerra piztu zen Araban ere. Ia aldi berean, Arabak onurak atera zituen kostaldea eta barrualdea lotzen zituzten bideetan eta Donejakue bidean zuen kokapen estrategikoagatik (Miranda – Gasteiz – Agurain – Lizarrate).

Beste euskal lurraldeek bezala, XVI. mendean Aldundi Nagusia eratu zen. XVIII. mendearen bigarren erdialdean, berriz, euskararen atzerakada handia jazo zen Araba gehienean. Galtzeko zorian geratu zen Lautada osoan eta Trebiñun. 1766an, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortu zen, eta hainbat pertsonaia Ilustrazioaren eragin handia izan zuten, arlo desberdinetan: Samaniego, Montehermosoko kondea, Borica, Landazuri, Foronda eta abar. 1794an, berriz, Konbentzio Gerran, frantses armada Mirandaraino heldu zen eta, orduko eskuizkribuek agerian uzten dutenez, hainbat herritar eta agintariren abegia izan zuten, hurrengo hamarkada osoan ere.

1813ko uztailean, Iberiar Penintsulako Gerra, Arthur Wellesleyren portuges eta britainiar armadak Gasteizera sartzekotan izan ziren, baina Alaba jeneralak eragotzi zien; halaxe, Gasteizko gudua bukatu ondoren hiria arpilatzea eragotzi zuen. 1833an, berriz, Lehen Karlistaldia piztu zen, Hego Euskal Herri osoan errotua. Zumalakarregiren indarrak Araba osotik zabaldu ziren, eta denbora luzean lurraldearen kontrola izan zuten, Gasteizen izan ezik. Karlistek, baina, gerra galdu zuten 1839an; 1841ean, Baldomero Espartero liberalaren aurkako altxamendu bat izan zen, eta espainiar buruzagiak armada bidali zuen Araba, Gipuzkoa eta Bizkaira. 1841eko urrian, Gasteiz okupatutik, foruak baliogabetzen zituen dekretua eman zuen. Aldiz, Arabako Aldundi Nagusiak eta foruek indarrean jarraitu zuten.

Mateo Moraza foruen defendatzaile sutsuaren omenezko estatua

Modernitatearen sinbolo bat, burdinbidea, 1862an heldu zen Mirandatik Ziordiraino. Handik gutxira, Bigarren Karlistaldia piztu zen eta gerraren amaierak foruen behin betiko galera ekarri zuen (1876). Biztanleriaren gainbehera gertatu zen hurrengo hamarkadetan. Araba nekazari lurralde bat izaten jarraitu zuen, industrializaziorik gabe. 1936ko uztailean, militarren estatu kolpea garaile atera zen Gasteizen eta Araba gehienean, eta bataila bakarra Legution izan zen urte bereko azaroan. 1937an Gipuzkoak eta Bizkaiak ez bezala, Arabak ez zuen itun ekonomikoa galdu gerra ondoren. 60ko eta 70eko hamarkadan hirigintzaren eta industriaren garapen handia izan zen, Gasteizen oso zentratuta. Lizarra eta Bergara lotzen zituen Anglo-Vasco-Navarro trenbide historikoa 1967an desmuntatu zuten, errepideko garraioaren indarrak alboratuta. Haran Atlantikoetan industria asko garatu zen. Aldi berean, Espainiako etorkinen emari handia izan zen urte horietan, bereziki Gasteizera.

Franco diktadorea hil ondoren (1975) zabaldu zen aro politiko berrian, Araba Eusko Kontseilu Nagusian, lehenik, eta Euskadiko Autonomia Erkidegoan, ondoren, sartu zen, Gipuzkoa eta Bizkaiarekin batera. Lehenengo ikastolen haziak erein ziren Arabako hainbat herritan: Agurain, Gasteiz, Amurrio, Oion, Bastida, etab. 1980tik, berriz, Eusko Jaurlaritza eta Eusko Legebiltzarra Gasteizen finkatu ziren eta, era berean, Araba erkidego berrian eroso sentitzeko, 25 eserleku esleitu zitzaizkion Eusko Legebiltzarrean, beste lurraldeek baino askoz biztanleria txikiagoa izan arren. EHUk hainbat fakultate ezarri zituen bertan. Aldi berean, ordea, handia zen kalean politika arloko aztoramena eta langile protestak, baita ETAren eta erregimenari atxikitako legez kanpoko taldeen eraso armatuak ere. 1976an, Gasteizko martxoaren 3ko sarraskia gertatu zen, polizia indarrek eraginda. Aldundian, EAJ eta PP gailendu ziren alderdi politiko nagusien artean eta, Gasteizen, Jose Angel Cuerdak izan zuen hiriburuko alkatetza 1979tik 1999ra.

Urte hauetan, hobekuntza handiak izan ziren azpiegituretan. Nafarroa Garaiko erregionalismo espainiartzalearen antzeko bat, Unidad Alavesa, 1989an indartsu sortu bazen ere, ez zen errotu, eta 2005ean desegin zen. Bestalde, Gaztela eta Leongo gobernuek ukatzen jarraitu zuten Trebiñuk gehiengoz Araban sartzeko egindako ahalegin guztiak. Horrekin batera, Garoñako zentral nuklearraren kontrako borroka piztu zen, arabar alderdi gehienek babestua; lurraldean poz handia sortu zuen hura ixteko aginduak 2017an. Urteotan, sendotu egin da Gasteizen nagusitza beste herrien aldean, baina hiriburua gainerako eskualdeekin lotzeko azpiegitura sare bikain batez konpentsatua.

Lazarragaren eskuizkribuan, (1567–1602), dokumentatu da lehen aldiz 'Euskal Herria': eusquel erriau; (gaurko grafiaz 'Euskal Herri hau')

Hego Euskal Herriko literaturan ezaguna den euskarazko libururik zaharrena Lazarragaren eskuizkribua da (1567–1602), Larreko Joan Perez Lazarraga arabarrak idatzia. Egungo egileen artean, aldiz, nabarmentzekoak dira Josemari Velez de Mendizabal eta Xabier Montoia.

Gaztelaniazko idazleen artean, aipatzekoak dira Felix Maria Samaniego, Ramiro Maeztu, Ignacio Aldekoa eta Toti Martinez de Lezea.

• Musikariak: Klasikoak (Jesus Guridi) eta garaikideak (Xabier Montoia).
• Musika taldeak: Hertzainak, M-ak, La Polla Records, Betagarri, Soziedad Alkoholika, Potato, Cicatriz, Danba, En Tol Sarmieto (ETS), Paranoia taldea.

Eustaten 2006ko datuen arabera, orduan ia 75.000 arabar euskaldunak ziren, biztanle guztien %25 inguru, beraz. Udalerri euskaldunenak, euskal hiztunen ehunekoari dagokionez, Aramaio (ia %85,5) eta Legutio (%39) ziren, iturri horren arabera.

Euskal Autonomia Erkidegoko gainerako lurraldeetan bezalatsu, aurrera egin du euskarak Araban azken urteotan, eta aurrerapen hori nabarmenagoa izan da, gainera, Araban, Aramaio inguruan izan ezik, euskara, berez, ia desagertuta zegoela kontuan izanez gero. 1996an bi urtetik gorako arabar guztien %14,6 euskalduna zen, eta antzeko kopuruak ia-euskalduntzat zuen bere burua, baina handik hamar urtera %25ekoa zen kopuru hori. Atal honetan ere, nabarmena da Arabako lautadak eta hiriburuak duten garrantzi demografikoa batezbestekoa finkatzerakoan. Nolanahi ere, Gorbeia inguruko eskualdea da oraindik ere Arabako eskualde euskaldunena, bertakoen %37,4 euskaldunak baitziren 2001ean.

Euskarak Araban egin duen aurrerapausoak zerikusi zuzena du hezkuntzan izan duen hedapenarekin. 1999–2000 ikasturtean, esaterako, unibertsitatez kanpoko ikasleen ia erdia (%47) D eta B ereduetan ari zen ikasten Araban. 2010-2011 ikasturtean, berriz, %75tik gora ziren, horietatik %42 D ereduan eta soilik %25 A ereduan.

Gainerako lurraldeetan bezala, derrigorrezko hezkuntzako lehen mailetan, nabarmena zen euskarazko ereduen nagusitasuna. 2011n, haur hezkuntzari begiratuta soilik, %53,4 ari zen euskarazko D ereduan, %42 B eredu elebidunean eta %4,5 A ereduan.[3]

Arabako jai nagusia apirilaren 28a da, San Prudentzio eguna, katolikoen santu hori baita probintziaren zaindaria.

2015eko ekainaren 30ean Arabako Batzar Nagusiek Ahaldun Nagusia hautatzeko osoko bilkura egin zuten. Horretan bi hautagai aurkeztu ziren; alde batetik EAJko Ramiro González, eta bestetik Irabaziko José Damián García. PSE-EEk eta EAJk lortutako ituna ez zen izan nahikoa lehenengo bozketan, gehiengo osoa beharrezkoa baitzen eta bi alderdietako prokuradoreek 51tik 18 bozka gehitzen baitzituzten. Gainerakoek boto zuria eman zuten, Irabazikoa izan ezik, bere buruari bozka eman baitzion. Bigarren bozketan gehiengo erlatiboa zen nahikoa, eta emaitzak errepikatu zirenez, Ramiro Gonzalez Arabako Ahaldun Nagusi izendatu zuten.

Gaur egun Arabako Talde Kontsularra ondorengo kontsulatuak osatzen du:

•  Luxenburgo (Laudion).