Apolo
Greziar eta, geroago, erromatar mitologian, Apolo[1] (grezieraz Ἀπόλλων—Apóllōn edo Ἀπέλλων—Apellōn) olinpiar jainko nagusietako bat da. Delfoseko zaindaria, han orakulu famatua zuen.
| Apolo | |
|---|---|
| Antzinako Greziako erlijioa | |
 | |
| Ezaugarriak | |
| Sexua | gizonezkoa |
| Bizitokia | Olympus (en)  eta Olinpo |
| Baliokideak | Apollo (en) , Sun (en) , Sol (en) eta Belenos |
| Ogibidea | Dragonslayer (en) |
| Familia | |
| Aita | Zeus |
| Ama | Leto |
| Ezkontidea(k) | Urania eta Amphissa (en) |
| Bikotekidea(k) | Manto (en) , Paphos (en) , Chione (en) , Acacallis (en) , Aethusa (en) , Antianeira (en) , Zirene, Kaliope, Terpsikore, Klio, Coronis (en) , Arsinoe (en) , Corycia (en) , Creusa (en) , Dryope (en) , Evadne (en) , Hekuba, Hypermestra (en) , Melia (en) , Othreis (en) , Parthenope (en) , Proclia (en) , Psamathe (en) , Rhoeo (en) , Sinope (en) , Syllis (en) , Talia, Thero (en) , Thyia (en) , Celaeno (en) , Melaena (en) , Thyria (en) , Bolina (en) , Rhodope (en) , Philonis (en) , Anatheippe (en) , Chrysothemis (en) , Rhytia (en) , Cia (en) , Leuconoe (en) , Areia (en) , Babylon (en) , Chrysorthe (en) , Cleobule (en) , Cyrene (en) , Phthia (en) eta Cresse (en) |
| Seme-alabak | Oncius (en) , Asklepios, Troilus (en) , Aristeo, Ion, Cycnus (en) , Mopsus (en) , Orfeo, Lino, Linus (en) , Acraepheus (en) , Aegipan (en) , Amphithemis (en) , Amphissus (en) , Hymen (en) , Garamas (en) , Naxos (en) , Cydon (en) , Eleuther (en) , Thestor (en) , Oaxes (en) , Idmon, Ialemus (en) , Filamon, Coronus (en) , Parthenus (en) , Lycorus (en) , Agreus (en) , Iamus (en) , Anfiarao, Icadius (en) , Lycomedes (en) , Laodocus (en) , Polypoetes (en) , Tenes (en) , Linus (en) , Anius (en) , Syrus (en) , Lapithes (en) , Zeuxippus (en) , Chaeron (en) , Delfo, Ptous (en) , Trofonio, Telmissus (en) , Apis (en) , Chariclo (en) , Epidaurus (en) , Erymanthus (en) , Euridize, Melaneus (en) , Phemonoe (en) , Megareus of Onchestus (en) , Ismenus (en) , Cicon (en) , Philander (en) , Phylacides (en) , Dorus (en) , Aeneus (en) , Galeotes (en) , Arabios (en) , Cinyras (en) , Miletus (en) , Autuchos (en) , Branchus (en) , Castalius (en) , Centaurus (en) , Cephisso (en) , Apollonis (en) , Borysthenis (en) , Chius (en) , Chryses (en) , Koribante, Cynnes (en) , Cyzicus (en) , Eriopis (en) , Euripides (en) , Curetes (en) eta Pythaeus (en) |
| Anai-arrebak | Artemisa |
Kouros (bizarrik gabeko gaztea) ideala, Apolo da argiaren eta eguzkiaren jainkoa; egia eta profeziena; arkularitzarena; medikuntzarena; musikarena, poesiarena eta arteena, eta beste hainbat jarduerarena ere bai.
Oso pertsonai konplexua da Apolo, mito asko zuten bera protagonista, funtzio asko izan zituen, izen anitz eta askotariko modutan irudikatu zuten[2].
Jatorria
Ez du ematen Apoloren jatorria Heladean (greziarren artean) soilik dagoenik, eta hainbat sorterri proposatu zaizkio. Testu mizenikoetan, jainko honen aipuak ez dira argiak, baina aro arkaikoko epikan (Homero) aho betean agertzen da. proposatu izan diren jatorrietako bat dorioena izan da. Jainkoaren izen zaharrenetako bat Apellon da, antigoaleko dorioen artean, batzarrekin lotutako hitza da; Espartan, gari klasikoetan oraindik hitz hori erabiltzen zen espartarren bilera izendatzeko. Gainera, Espartan, jainkoak gazteen erritoetan parte hartzen du, Apolo Ephebos izenarekin. Jainkoari erantzi zitzaion beste osagai bat, minoikoa izan zela proposatu da. Ekialdeko eragina ere egon zela esan daiteke, eta Zipreko irlaren bitartez, Reshef jaiko semitaren ezaugarri batzuk hartu zituen, zehazki jainko-arkularia izatea eta noizbehinka lehoiarekin agertzea. Aro arkaikoan greziarrek Asia Txikiarekin lotzen zuten bere gurtza, eta Asia Txikian bertan, Lician zehatzago, bere botere orakularrek hedapen zabala izan zuten[2].
Mitoak
Zeus eta Leto dira Apoloren gurasoak eta Artemisa arreba bikia.
Herak, Letoz jelosturik, jainkosa hau erditzeko unean onar zezaten debekua emana zien lurreko leku orori. Leto toki batetik bestera atseden hartu gabe zebilela, uharte batek eman zion babesa, zeren hain zoritxarreko zen non ez baitzuen ezeren beldurrik. Artemisa eta Apolo bertan jaio ziren eta jainko honek, esker onez, mundu grekoaren erdian finkatu zuen uharte hura, eta Delos («Distiratsua») izena eman zion. Jaio eta zazpi egunetara heldutasunera iritsirik, Delfosa abiatu zen, bertan, Zeusen aginduari men eginez, santutegi bat eraikitzearren; beltxargek tiratzen zuten orgak, alabaina, hiperboreoen lurraldera eraman zuen. Haien artean urtebete iraganik, Delfosa iritsi zenerako, Temisen orakuluaz jabetua zen Piton suge odolzaleak bere mende hartua zuen lurraldea. Munstroa hil ondoren eta haren izpiritua baketzearren Joko Pitikoak ezarri zituen.
Orakulua beretu zuen eta tripode sakratua ezarri zuen santutegian; haren gainean emakume apaiz Pitia deituak, jainkoak inspiraturiko orakuluak ematen zituen. Geroago, bere anaia Heraklesen aurka borrokatu zen, hark orakuluaz jabetu nahi izan baitzuen.
Apolo eta maitasuna
Oro har, Apolo ez zen oso zoriontsua izan maitasun kontuetan: ninfek eta emakumeek ihes egiten zioten, baina zenbaitetan bortxatu egiten zituen. Talia musarekin elkartzearen ondorioz Koribanteak sortu ziren, Uraniarekin Orfeo musikaria izan zuen eta Koronis ninfarekin Asklepio, medikuntzaren jainkoa. Haren mendekuak izugarriak izan ziren: Ziklopeak hil zituen, baita Nioberen haurrak ere; Martsias satiroa bizirik larrutu zuen, musikari gisa desafio egiteagatik, Troiako gerran, izurria zabaldu zuen greziarren artean Krise bere apaiza mendekatzeko, Agamemnonek haren alaba bahitua zuelako; Laokoon eta horren semeak Apolok bidalitako sugeek ito zituzten bere kontrako laidoa zigortzearren.
Mitoak kontatzen du Apolok Kupidorekin lehian aritu nahi izan zuela gezi-jaurtiketaren artean[3]. Apoloren harrokeriak Kupido mindu zuen eta mendeku hartzea erabaki zuen. Horretarako, urrezko gezi bat jaurtiki zion Apolo jainko ederrari. Gezi honek zaurituz gero, berehalako maitasuna sortzen du zaurituarengan. Aldiz, Dafne ninfa, maitasuna mesprezatu eta arbuiatzea eragiten duen berunezko geziaz zauritu zuen Kupidok. Horrela, egun batean Apolok Dafne ikusi, maitasunez eri sentitu eta Kupidoren atzetik, segika, abiatu zen. Baina Dafnek, kontrakoa sentitzen zuenez, ihesari ekin zion. Ninfak geratu gabe egin zuen korrika, harik eta neka-neka eginda amari laguntza eskatu zion arte. Amak Dafne ereinotz bihurtzea erabaki zuen. Apolo Dafnerengana heldu zenean, Dafne itxuraz aldatzen hasita zegoen: gorputza azal gogor batez estali zitzaion, hankak lurrean hondoratzen ziren sustraiak bihurtu zitzaizkion eta ilea hostoz bete. Apolok negarrari eman zion, zuhaitzari besarka. Eta esan zuen: "Ene emaztea ezin izan zaitezkeenez, ene zuhaitz kutuna izango zara eta zure hostoak, beti ere berde, garaipenaren ikur izango dira eta garaileen burua jantziko".
Sinbolismoa
Egeoko herrien ezaugarria den sinkretismoa mamitzen da Apolorengan, heleniar munduaren mugez kanpotik iritsitako hainbat jainko biltzen baititu. Mendeetan zehar atributu anitzez hornituko dute (lira, arkua, tripodea, erramua, oreina, etab.), harenganako gurtzak hartu zuen hedaduraren adierazgarri. Igarmen, musika eta poesiaren jainkoa, musen babeslea (Musageta), aldi berean gerrari eta artzaina da. Eguzki jainko gisa garbitzaile eta sendatzaile izanik ere, mendekatzaile eta bortitz ageri da batera, maiz aski sumindurak bereturik. Argitasunaren sinboloa, erlijio orfikoaren jainkoa izan zen.
Apoloren ezaugarri batzuk
Apolo sarritan joaten da iparraldera, bere santutegiak utzita. Delfosen, Apolo ez zegoenena, Dionisok hartzen zuen bere lekua, neguan, eta Apolo bat-batean etortzen zen udaberrian, bere zaleek deitzen ziotenean. Jainko hau badirudi askotan urrun egoten dela, leku batetik bestera ibiltzen, eta agertzen denean, tupustean egiten duela. Iparralde urruna ere garrantzia du Apoloren mitoetan, beste jainko-jainkosen epopeietan ez bezala. Greziarrentzat, hiperboreoen lurraldea paradisu moduko bat zen, gerlarik, eritasunik eta ez zegoen lekua, bertako biztanleek egun osoa ematen zuten lanik egin gabe, dantzan eta musika egiten. Apolo hara joaten zen askotan, han bere pertsonalitatearekin bat zetorren bizimodua egin zezakeelako.
Bere irudietan, hegalak dituzten zaldiez tiratutako gurdi batean ager daiteke, alboan bi neska dituela eta greziarrek hiperboreartzat zituztenak. Deloseko Brontze Aroko bi hilobi ere lurralde hartako hildako batzuena zirela uste zuten ere. Iparraldera joaten zenez, Eguzkiarekin identifikatu zuten greziarrek, baina hori ez zen geratu K.a V. mendea baino lehen.
Apoloren alderdi asko kontrajarriak dira. Bere bi sinbolo nagusiak arkua eta lira dira: zibilizazioa dakarren jainkoa da, baina aldi berean mendekatzaile izugarria da, eta heriotza ekartzen duena. poeta, musikaria, jakintsua, Olinpon beste jainko-jainkosentzat musika egiten du eta, aldi berean, bere arkuaz heriotza eta hondamendia eramaten ditu. Apoloren geziak, izurriren metafora dira eta horrela irudikatzen zaio Iliadaren lehen bertsoetan (I, 44 hh). Arrazoi beragatik, medikuntzaren jainko gisa gurtzen zuten, eta horrexegatik eraiki zioten tenplua Joniako Didima hirian eta Messenian Bassai hirian. Forma horrekin sartuko da ere Erroman K.a. V. mendean. Baina geroago, bere semea Asklepiosek hartuko dio erreleboa medikuntzaren jainko bezala.
Etruriarren artean, Apulu edo Aplu izeneko eguzkiaren eta osasunaren jainko bat gurtu zuten, Apoloren parekoa.
Tenpluak
Bere gurtza oso zabalduta egon zen greziar mundu osoan. Apolorenak ziren, greziarren santutegi nagusietako bi, Delfosekoa eta Delosekoa. Bestalde bere ezaugarri orakularrari esker, orakulu asko eraiki ziren bere zaintzapean, Asia Txikiko hegoaldeko eta mendebaldeko itsasertzean batez ere. Azkenik, oso paper garrantzitsua izan zuen greziar kolonizazioan, prozesu horren burua baitzen. Itsas ertzetan sortutako kolonia askotan berari santutegi bat eskaini zioten.
Hala eta guztiz ere, Delfos zen bere santutegia nagusia. Mitoaren esanetan, Apolok aurretik zeuden beste jainko-jainkosak bota zituen handik, Gaia, Poseidon eta Piton sugea. Apolo berak Piton sugearen izena epitetotzat hartu zuen, Apolo Pitio. Greziar klasikoengan eragin handia izan zuen, moral berriaren iturri: "Ezagutu zure burua" esaldia, Delfoseko Apoloren tenpluan idatzita zegoen eta greziarren politika moduetan eta bizitza pribatuen erabateko itzala izan zuen[2].
Iruditegia
.jpg.webp)
Apoloren estatu. K.a. IV edo V. mendea. Espainiako Museo arkeologikoko pieza.
Apolo eta Marsias mosaiko erromatar batean. Goi Inperioko garaia. Cadizeko museoan ikusgai..jpg.webp)
Apolo Dafne jazartzen. Peter Paul Rubens eta Theodoor van Thulden, XVII. mnendea. Pradoko Museoaren pieza.
Apolo Pitio. Espainiako Biblioteca Nacionaleko XVII. mendeko grabatua.
Apollo Sauroktonos. K.a. IV mendeko eskultura baten k.o. I. edo II. mendeko kopia erromatarra. Louvre museoko pieza.
Apoloren tenplua Korinton.
Apoloren irudia duen kyix batean. Grezia klasikoa.
Apollo Citharoedus Atenaseko akademiaren lorategian. Leonidas Drosis, XVIII. mendea.
Apolo eta Kupido. Francois Duquesnoy, XVII. mendea.
Delfoseko Apoloren tenplua._H%C3%A9mistat%C3%A8re_%E2%80%9Cau_sanglier_aurige%E2%80%9D.jpg.webp)
Apoloren aurpegia duen txanpona. Galia Belgikako kaletiarren K.a. II edo I. mendeko estatero erdia.
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- Euskaltzaindiaren 82. araua: Grezia eta Erromako pertsonaia mitologikoak
- (Gaztelaniaz) Blázquez, José María. (1999). Historia de las religiones antiguas : Oriente, Grecia y Roma. Cátedra, 246-248 or. ISBN 84-376-1207-1. PMC 31207596. (Noiz kontsultatua: 2023-03-19).
- Ottopop310. (2013-01-25). «Mitomundu: Kupido, Apolo eta Dafne» Mitomundu (Noiz kontsultatua: 2019-06-06).
Ikus, gainera
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|---|
| Jainko-jainkosak |  | |
|---|---|---|
| Jainko-jainkosa abstraktuak | ||
| Kondairazko fundatzaileak | ||
| Testuak | ||
| Ohiturak | ||
| Ikus, gainera | ||