Ankylosaurus

Amerikako Historia Naturalaren Museoak 1906an Barnum Brown paleontologoa buru zuen espedizioa egin zuen Hell Creek Formazioan, Gilbert Creek (Montana). Taldeko Peter Kaisen bltzaileak aurkitu zuen eta garezurraren gainaldea, bi hortz, sorbalda-gerrikoaren zati bat, hainbat orno, sahietsak eta 30 osteodermotik zituen[1]. 1908an deskribatu zuen brownek berak eta Ankylosaurus magniventris izena eman zion. Generoaren izena ankilosi gaixotasunetik atera zuen, hezurrak elkar fusionatzen baitira eta gorputza zurrundu egiten da. Espeziearen izena latinezko magnus ("handia") eta ventrer ("sabela") hitzen elkarketatik dator eta "sabel handia" esan nahi du.

Barnum Brownek 1908. urtean osatutako irudia, albotiko eta goitiko ikuspegiak[1].

1908an deskripzioa egiterakoan zatiak falta zitzaizkionez Stegosaurus-a hartu zuen oinarri[1], horregatik bizkarralde kurbatua marraztu zion eta isatsa beherantz marraztu zuen, mailurik gabe, oraindik aurkitu gabea baitzen ankylosauroaren mailu berezia[3]. 1908. urtean bertan Samuel Wendell Willinstonek Brownen eraikuntza kritikatu zuen esanez gaizki egina zegoela eta aztarna horiek berez Stegopelta generoari zegozkiola, Willistonek berak 1905ean izendaturikoa, eta beraz Ankylosaurus haren sinonimoa baino ez zela[4]. Gainerako paleontologoek ez zuten Willistonen proposamena onartu eta gaur egun ere bi genero desberdin izaten jarraitzen dute[5]. Hain ezaguna egin zen Brownen marrazkia, 1980. hamarkadan ere oraindik erabili izan zela.

Aurrez, 1900. urtean, Wyomingeko Lance Formazioan Tyrannosaurus-aren fosilen bila ari zela 77 osteodermo jaso zituen[6] eta 1908an Ankylosaurus-aren deskribapenean aipatu bazituen ere Tyrannosaurus-ari zegozkiola uste zuen.

AMNH 5214 alearen aurkikuntza lekua, 1910ean, Kanada mendebaldean.

1910. urtean Brown-ek beste espedizio bat gidatu zuen Kanada mendebaldeko Scollard Formazioan (Alberta) eta Ankylosaurus-aren fosil berria aurkitu zuen, garezurra, barailak eta orain arte aurkitu den mailudun isats bakarra. AMNH 5214 izena eman zitzaion. 1947an Charles M. Sternberg eta T. Potter Chamney fosil biltzaileek kilometro bat iparralderago garezurra eta baraila berria aurkitu zituzten. Ezagutzen den garezur handiena da baina hainbat ataletan kalteak ditu. 1960. hamarkadan isatseko orno zati bat aurkitu zen Hell Creek Formazioan eta ondoren hainbat osteodermo solte eta hainbat hortz aurkitu dira[7].

Historian zehar hezurdura oso bat aurkitu ez zenez, bildutako fosilekin animaliaren deskribapena egitea ez zen erraza. New Yorken 1964ko Munduko Ferian ankilosauro bat eraiki zen eta haren itxura gelditu zen kultura popularrean iltzaturik[7]. Dordoka baten itxura zeukan, sahietsetatik arantzak ateratzen zitzaizkiola eta mailudun isatsa zeukan, lurrean arrastaka eramaten zuena.

Aurkitu diren ale handiena (CMN 8880) eta txikiena (AMNH 5214) gizakiarekin alderatuta.

Ankylosauridae familiako ale handiena da[8]. K. Carpenterrek inoiz aurkitu den garezur handiena (CMN 8880) 64'5 cm luze eta 75'5 cm zabal zela ikusita animaliak 6'25 metrotako luzera eta aldaka inguruan 1'7 metrotako altuera izango zuela kalkulatu zuen. Aurkituriko garezur txikienaren (AMNH 5214) jabeak aldiz 5'4 metrotako luzera eta 1'4 metrotako altuera izango zuela ondorioztatu zuen[7]. 2014an Roger B. J. Benson-en taldeak ankilosauro txikienak 4'78 tonako pisua izango zuela proposatu zuen.

Arbour eta Mallonek ankylosaurido osoagoekin konparatu zuten CMN 8880 alea eta 7'56 eta 9'99 metro arteko luzera estimatu zioten, AMNH 5214 aleari aldiz 6'02-7'95 metro. Pisuari dagokionez handienari 7'95 tona kalkulatu zioten eta txikienari 4'78 tona[8].

AMNH 5214 alearen garezurra.

Jaso diren ankylosauroen hiru garezurrek elkarren arteko diferentziak badituzte baina fosilizazio baldintzei eta aleen arteko bariazioarei egotzi zaizkie.

Ankylosaurus-en garezurra lau samarra zen, triangelu itxurakoa eta zabalagoa luzea baino. Mokoa zuen muturrean. Begien orbitak pixkat obalatuak ziren eta ez zuten zuzenki begiratzen. Orbiten gainean atzerantz luzatzen diren adarrak zeuden. Hasiera batean garezurretik bereiziak izango zirela uste da, Pinacosaurus eta Euoplocephalus-etan ikusten den bezala. Hezur jugalek ere adarrak osatzen zituzten, atzerantz eta beherantz okertuak. Bigarren adar pare hau osteodermoak izango ziren gerora garezurrarekin fusionatuko zirenak[7].

Garezurraren muturra okertua zegoen, moko itxura hartuz. Sudurzuloak alboetara zabaltzen ziren; luzeak ziren eta septuma zuten tartean. AMNH 5214 aleak 34-35 hortz-albeolo ditu goiko barailan. Hortzak hosto itxurakoak ziren eta garezurraren tamainarekin alderatuta oso txikiak[9].

Arbour eta Malonek 2017an proposaturiko eredua.

Osteodermoz osaturiko armadura da Ankylosaurus-en ezaugarri nabarmenena. Bildutako osteodermo txikienak zentimetro bateko luzera du eta handienak 35'5 cm-takoa. Osteodermo hauek azalean txertaturik zeuden eta ez zuten artikulaziorik. Horma finak zituzten eta barnealdean hutsunea zuten. Osteodermo txikienek gila zuten.

Lepo inguruan plakaz eraturiko bi eraztun zituen, baina ez da egitura zehatza ezagutzen, zatiak baino aurkitu ez direlako.

Aurkitu den isats mailudun bakarra.

Ankylosaurus-aren isatsak bi osteodermo handi ditu eta erdiko lerroan osteodermo txikien ilara bat. AMNH 5214-ren isatsa baino ez da jaso eta honek 450mm-tako zabalera du. Isatsaren azkenengo zazpi ornoek osatzen dute Mailuaren "kirtena". Orno hauek elkarrekin fusionaturik zeuden, tartean kartilagorik gabe, eta beraz egitura zurruna osatzen zuten. Lotailu osifikatuek gogortu egiten zuten isatsa[10].

Badirudi isatsak babes funtzioa zuela eta erasotzailearen hezurrak hausteko hainako kolpea eman zezakeela. Posible da espezie barneko borroketan ere erabili izana[11].

CMN 8880 alearen azpiko baraila (E-F) eta hortza (G).

Ornithischia taldeko kide guztiak bezala ankylosauroa ere belarjalea zen eta altuera txikiko landareak jaten zituen[7]. Ez zituen zuntz gogorreko edo zurezko landaretaz elikatzen. Hostoak eta fruituak jaten bazituen ere[15] iratzeek osatzen zuten dietaren gehiengoa. Endotermikoa zela suposatuz 60 kilogramo iratze jango zituen egunero, gaur egungo elefante handi batek kontsumitzen duena beste. Elikagai osagarri gisa hainbat ornogabe ere jango zituela pentsatzen da[8].

1969an Georg Hass paleontologo austriarrak aipatu zuen garezurraren tamaina handia izan arren bertan txertatzen ziren muskuluak ahulak zirela eta landare suabe ez urratzaileak jango zituela iradoki zuen[16], baina taldekide duen Euoplocephalus-aren ikerketek erakutsi dute gora-beherako mugimenduez gain alboetarako mugimendua ere egiten zuela eta indar handia eragiteko gai bazela[17].

Teresa Maryańska paleontologo poloniarrak 1977an garezurreko barrunbeak eta zuloak ikertu zituen. Garezurraren pisua txikitzeaz gain usaimen guruina kokatzen zen zuloa aurkitu zuen eta ahotsaren erresonantziarako ganbera gisa ere funtzionatzen zuela iradoki zuen[18]. Carpenterrek hipotesi horri aurka egin zion, tetrapodoek soinuak larinjean sortzen zituztela eta ez sudurzuloetan argudiatuz. Usaimen guruina izan zezaketela ere zalantzan jarri zuen[7].

2011n Tetsuto Miyashitak eta bere taldeak sudurzuloak oso baskularizatuak zeudela ikusi zuten eta bertan mukosa zabala kokatuko zela pentsatuz airea berotzeko eta hezetzeko balioko zutela proposatu zuten. Soinuaren erresonantzia ganberaren ideiari eutsi zioten, saigaren eta beltxargaren antzeko pasabideak zituztela argudiatuz. Pasabide hauek ez zituzten usaimenarekin erlazionatu, baina alboetako beste egitura batzuek bai, eta usaimen zentzua nahiko garatua zegoela proposatu zuten.[19].

W. Coombs-ek 1978an ankylosauroaren aurreko hankak berreraiki zituen eta animaliaren gorputzaren gehiengoari eusten ziotela iradoki zuen. Eskuetan apatx antzerako egiturak zituzten eta lurra zulatzeko erabiliko zutela pentsatzen zuen[20]. Dirudienez ankylosauroa animalia geldoa zen baina beharra zuenean mugimendu azkarrak egiteko gai bazen[21].

Adin desberdinetako Pinacosaurus laginak aztertuta ikusi da ankilosaurido gazteen sahietsak ornoekin fusionatzen zirela. Hazi ahala aurreko hankak sendotu egitenzitzaizkien baina atzekoak ez ziren handitzen. Zerbikaletako eraztunak ere fusionatu egiten ziren[22]. Garezurrean ere muturreko hezurrak eta atzekaldeko ertzak fusionatu zitzaizkien.

Ankylosaurus-aren isatsaren ikuspegia.

Ankylosaurus-aren osteodermoak gainerako ankilosauridoekin alderatuta finagoak ziren eta hezurretan txertaturiko kolagenozko zuntzek gogortzen zituzten. Horri esker Ankylosaurus-ak armadura gogorra eta arina zuen, hausturkiko eta harraparien horzkadarekiko oso erresistenteak[23]. Carpenterrek 1982an armadura oso baskularizatua zegoella ikusi zuen eta erregulazio termikoan eragina izango zuela iradoki zuen, gaur egungo krokodiloetan gertatzen den antzera[24].

Isatseko mailua ere arma eraginkorra izango zen. Ornoak heltzen zituzten lotailuak osifikaturik zeuden eta arma zurruna osatzen zuten. 1979an Coombsek iradoki zuen atzeko hanketako muskuluek isatsaren balantza kontrolatuko zutela eta mailuaren kolpe bortzitzek terapodo handien hezurrak hautsiko zituztela[21].

2009ko ikerketa batek ankilosauridoek isatsak 100º-ko angeluan mugitzeko gaitasuna baieztatu zuen. Dena dela ezin izan da ebatzi ea harraparien aurkako arma gisa erabiltzen zuten edota espezie barneko borroketan[25]. Tony Thulbornek isatseko mailuaren funtzio berria proposatu zuen 1993an; isatsa altxatu eta etsaiak burua zela pentsa zezakeen[26]. Carpenterrek ideia hori errefusatu zuen, ankilosauridoen artean tamaina eta itxura desberdineko isatsak aurkitzen zirela argudiatuz[7].