Euskoalgonkin

Euskoalgonkina (algonkin-euskara pidgina edo euskara-algonkin pidgina izenez ere ezaguna) míkmaqek, innuek zein Ternua eta Labradorko beste amerindiar batzuek eta Euskal Herriko baleazaleek erabilitako pidgin hizkuntza izan zen. Frantsesek ere erabili zuten geroago, inguru haietara joan zirenean baleak harrapatzera eta larruekin tratuak egitera.[1]

Euskoalgonkina
Euskal Herriko baleazaleen guneak erakusten dituen mapa.
Datu orokorrak
Lurralde eremua Kanada
 Saint-Pierre eta Mikelune
Hiztunak0
EskualdeaTernua, Quebec, Labrador penintsula, Eskozia Berria (batez ere Cape Breton uhartea), Brunswick Berria.
AraugileaEz
Hizkuntza sailkapena
Euskara?
Hizkuntza kodeak
Glottologbasq1252

Hiztegia nagusiki mikmakerako, innuerako eta euskarako hitzek osatzen bazuten ere, hitz gaskoiak ere bazituen, Ipar Euskal Herrian gaskoiz ere egiten zenez gero. Euskaldunak 1527 inguruan iritsi bide ziren eskualde hartara eta, 1530 inguruan pidgina erabiltzen hasi zirelarik,[2] haren urrezko aroa 1580 eta 1635 artean izan zen.

Garai hartako zenbait iturrik pidgin baten berri ematen dute, baina hitz solteak (30 inguru) eta esaldi batzuk baino ez zaizkigu iritsi. 1612an Marc Lescarbotek Histoire de la Nouvelle France liburuan aipatzen du bertakoek euskararekin nahasitako hizkuntza bat erabiltzen zutela kanpotarrekiko hartu-emanetarako.

Historia

1000. urtean, Kristobal Kolon Amerikara iritsi baino bost mende lehenago, bikingoak egungo L'Anse aux Meadows herrian kokatu ziren, baina ez ziren luzaroan egon.

1412an, Grundarfjörðuretik 500 itsas milia mendebaldera Euskal Herriko hogei baleontzi dabiltzala diote islandiar berriemaileek.[3] Lehen agiri haiek ez dute esaten beste lurralderik aurkitu zuten Ipar Atlantikoan.

XV. mendean, euskaldunak balea ehizan eta bakailao arrantzan zebiltzan eta arrantza-postu aurreratuak ipini zituzten Labradorren eta Ternuan[4]. Postu horietako handiena Red Baykoa izan zen, 900 lagun ingururekin.

Aurrerago, arrantzale europarrek, batez ere portugaldarrek eta espainiarrek, bisita ugari egin zituzten Ternuako arrain sardetara. Ingalaterrako eta Frantziako koroek ere espedizioak bidali zituzten Ipar Amerikara, Indietarako bide laburragoa aurkitzeko ez ezik, arrantza eskualdeak kartografiatzeko. Frantsesak San Laurendi golkoan kokatu eta Kanadako lurra bereganatzeari ekin zioten.

Pidgina
1592ko Ipar Atlantikozko baleguneen mapa

Amerindiar herritarren eta euskaldunen arteko hartu-emanak pidgin bat sortu zuen[5][6]. Hiztegi murritza -euskara eta hizkuntza algonkinoen nahasketa bat- eta gramatika oinarri-oinarrizkoa zituen. [5] Ziurrenik, míkmaq eta innu (orduan montagnais deituak) herriek izan zuten euskaldunekin harremanik estuena, eta hizkuntza-hesia hausteko asmatu zen pidgina. Ordurako arrantzale euskaldunek beste pidgin bat sortua zuten Islandia mendebaldeko fiordoetan, euskaran eta islandieran oinarritua.

Hizkuntza algonkinetan zein euskaraz aditz pasiboa izateko <A> itsasten bada ere, ezin da esan euskara bezalako hizkuntza isolatu batek Amerikako hizkuntza aurreeuropar batekin inongo loturarik duenik.[7]

Michel Usereau-ren hitzetan: «Euskal-amerindiar kreolera bat ez da inoiz izan. Hala ere, ba ote, harreman baketsuak izan zituzten herrien artean, hala nola euskaldunak eta amerindiarrak, pidgin bat garatzea? Peter Bakker Amsterdamgo Unibertsitateko ikerlariak baietz uste du. »

Luzaroan, historialariek uste izan dute Amerikan frantsesezko pidgin bat zegoela[5], baina behin pidgin horren lexikoa ikusita, euskarazkoa zela frogatu zen.

Pidgin horren hiztun ezagunena Mathieu da Costa izan zen, Kanadan bizi izandako lehen beltza: ziur asko, frantsesa, nederlandera, portugesa eta «euskal pidgina» ezagunak zituen. Izan ere, dialekto hura bertoko herriek erabiltzen zuten merkataritza-hizkuntza erabiliena zen, duda barik.»[8]

Morfologia

Pidginaren hitzek euskarazko morfologiari jarraitzen diote: ia hitz guztiek <A> dute itsatsita bukaeran. Adibidez, <kapitaina> hitzak (frantsesezko capitaine edo gaztelaniazko capitán hitzetik hartua) erromantze hizkuntzetan ez du <A> itsatsirik; pidginezko capitaina hitzak, aldiz, bai[5].

Aipamenak

Esteban Garibai historialariak 1571n Anberesen argitaratutako kroniketan, euskara ikastea ez zela zaila frogatu nahirik, Kanadako amerindiar herriak aipatu zituen adibide gisa:[9]

« ...puesto que los marineros de la provincia de Gipuzkoa y del señorío de Bizkaia y el País de los vascos van cada año a la tierra recientemente descubierta Ternua para pescar y cazar, los salvajes de aquella región aprendieron su lenguage cántabro [hau da, euskara] a pesar de la breve comunicación, de tan poca duración, que mantienen con la gente de aquí una sola vez al año, durante un período de menos de tres meses. Y si esa gente privada de razón y organización es capaz de aprenderlo, cuanto más fácilmente podría la gente de vida respetable de nuestro viejo mundo.  »

Lope Martinez de Isasti lezoar historialariak 1625ean honela idatzi zuen:[4]

« ...en region tan remota como Terranova han aprendido los salvages montañeses con la comunicación que tienen con los marineros bascongados, que van cada año por el pescado bacalao, que entre otras cosas preguntándoles en bascuence: nola zaude, como estás: responden graciosamente: Apaizac obeto, los clérigos mejor: sin saber ellos, qué cosa es clérigo, sino por haberlo oido. Hablan y tratan con los nuestros, y ayudan á beneficiar el pescado en la ribera á trueque de algun pan bizcocho y sidra que allá no tienen ellos.  »

Euskalerritar baleazaleek kristautasuna ere eraman zuten hara. Hau da míkmaq herritar batek europar misiolari bati esandakoa:[10]

« Noukhimami Jesus, ïagoua Khistinohimaonitou Khik hitouina caié Khiteritamouïn. Ca cataouachichien Maria ouccaonia Jesu, cacataouachichien Joseph aïamihitouinan.
Jesus ene jauna, irakatsi zure hitzak eta zure nahia! Maria, Jaungoikoaren ama! Jose ona! Otoitz egin nire alde!		  »

Egun ia ez dugu pidgin honen beste aztarnarik. Eta ditugunak beste hizkuntza batzuetan daude eta hitz solte batzuk baino ez dituzte jasotzen. 1616an misiolari jesuita batek idatzi zuenez, Eskozia Berriko Port-Royaleko amerindiarrek frantziarrak agurtzeko adesquidex hitza erabiltzen zuten. 1603an Taduzaken zegoen misiolari frantziarrak aipatu zuen Montagnais amerindiarrek frantziarrak agurtzeko ania hitza erabiltzen zutela; haien arteko harremanetan, aldiz, nichtais hitza.

Adibideak

Hitz solteak
Eskozia Berriko Míkmaq bikotea, 1865ean.
Míkmaqen zazpi barrutiak

Pidginak, euskarazko hitzak ez ezik, frantsesetik (garramersies: grand merci, eskerrik asko) eta portugesetik (macharoa: passaro, hegaztia; chave: saber, jakin) hartutako hitzak ere bazituen[9]. Hona hemen euskarazkoak.

Urtea Algonkin hizkuntza
(mikmakera)		 Euskara
1603 matachia patatxa, txanpon
1612 matachiaz patatxa, txanpon
1613 souricoua zurikoa
1613 pilotoua pilotua
1616 adesquidex/s adiskide
1616 bascua euskalduna
1616 chabaya xabaia, basatia
1618 atouray atorra
1618 baccalaos bakailao[11]
1618 endia handi
1618 escorken moskor
1618 canadaquoa kanadakoa
1618 kessona gizona
1618 mercatoria merkateria
1618 muschkucha biskotx
Datu gabe ania (Innu) anaia
Datu gabe capitaina kapitaina
Datu gabe caracona gari ona/ogia
Datu gabe carcaria/ircay irri-karkara
Datu gabe castaigne gaztaina
Datu gabe chimonutz txima luze
Datu gabe echpata ezpata
Datu gabe elege errege
Datu gabe makia makila
Datu gabe maria balea
Datu gabe martia marta/lepahoria
Datu gabe orignak oreinak
Datu gabe tabaguia tapakia/aterpea
Datu gabe barilia barrika

Esaldiak
Míkmaq amerindiarrak, Mac Vernoll, Le Monde illustré, 53. alea, 1858/04/17.

Ternua eta Labradorko amerindiarrek ez zuten kreolera oso bat eratu, mikmakerazko eta euskarazko hiztegietatik hartutako hitz solte edo esaldi batzuk baizik, frantses eta montagnais hizkuntzen aztarna ere badutenak.[9]

Hona hemen algonkin-euskarazko esaldi batzuk:

  • Algonkin-euskara => Ania, kir capitana?
  • Euskara => Anaia, kapitaina al zara?
  • Algonkin-euskara => Ania capitana ouias amiscou.
  • Euskara => Anaia kapitaina kastor haragia.
  • Algonkin-euskara => Endia chave Normandía.
  • Euskara => Frantsesek gauza asko dakite.
  • Algonkin-euskara => Gara gara ender-quir gara gara.
  • Euskara => Gerra izango dugu.
  • Algonkin-euskara => Nola zaude? Apezak obeto.
  • Euskara => Nola zaude? Apaizak hobeto.

Eragina eskualdeko toponimian
XVI. mendeko innu bikotea.

Hona hemen euskal jatorria duten edo euskaldunak nahiz pidgin haren hiztunak bertan izan zirela erakusten duten toponimoak:[12][13]

  • Quebec
  • Ternua
    • Bay of Biscay
    • Port au Choix (Portutxoa)[16]
    • Barachois (Barratxoa) eta Barachois Point (Saint-Mary's Strait)
    • Port-à-port (Opor-portu)[16]
    • Port-aux-Basques
    • Biscay Bay
    • Placentia (Plazentzia)
    • Île-aux-Basques
    • Bonne Bay (Baia Ederra)
    • Ourougnousse (Renews)
    • Barbochino (Saint Barbe
  • Bizkaia Berria
    • Ingornachoix Bay (Aingura Txar)[18], Igarnatxoa.
    • Longue pointe (Punta mehea)
    • Portutxo Zaharra
    • Antton Portu
    • Portu Txarra
    • Balea Handia
    • Amuitz
    • Miarritz
  • Labrador[19]
    • Balea Baya (Red Bay)
    • Lili (Lily island)

Batzuen ustez, Quebeceko hiriburuaren lehendabiziko izenak, Huron herriak jarritako Hochelaga delakoaren -aga leku-atzizkiak, lotura izan lezake euskararekin.

Pidginaren azken erabilera

Ezin da esan pidgin hori noiz desagertu zen, baina 1710ean ere erabiltzen zen. Peter Bakker ikertzaileak topatutako agiri batek zioen Kanadako mendebaldeko amerindiar herriek "hala moduzko lingua franca bat" erabiltzen zutela, "euskara eta beste hizkuntza basati batzuek osatutakoa".

Bestalde, egungo mikmakeraren zenbait hitz euskarazko maileguak dira. Adibidez:

Bibliografia
  • Koldo Mitxelena (1984): "Lingüística inmanente y lingüística trascendente", "Julio Urquijo" Euskal Filologiaren Seminoarioaren Urtekaria, 18, 251-266. orr, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
  • Peter Bakker (1989): "The language of the coast tribes is half basque", Antropological linguistics 31: 117-147. orr.

Ikus, gainera

Erreferentziak
  1. Luistxo Fernandez: «Basque-Icelandic and Basque-Algonquian pidgin languages» eta Muturzikin: «Euskal pidginak!»
  2. Muñagorri Garmendia, Lander. (2016-10-20). «Euskaratik sortutako hizkerak» Berria.
  3. Mark Kurlansky "The Basque History of the World", 1999, ISBN 0-8027-1349-1
  4. zientzia.net: Ameriketarekiko antzinako harremanak
  5. Michel Usereau: Euskal-amerindiar pidgina, Montréal, 2003ko urtarrila
  6. Stephen Adolphe Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tyron "Atlas of languages of intercultural communication in the Pacific, Asia, and the Americas" 1115. orr. Online
  7. C.C. Uhlenbeck: "Le caractère passif du verbe transitif ou du verbe d'action dans certaines langues d'Amérique du Nord"
  8. Patrimoine Canadien: Qui était Mathieu da Costa?
  9. Vascos en América (sí, otra vez)
  10. The Jesuit Relations: and Allied Documents Travels and Explorations of the Jesuit Missionaries in New France 1610—1791
  11. Bakailaoa arrantza egiteko guneak sekretuak ziren XVI. mendeko mapetan. Ternuak "Uharte Mamua" ezizena zuen Euskal Herriko arrantzaleen artean. Egungo izena lehendabizikoz 1508an Joao Vaz Corte-Realek erabili zuen. Ikusi Mythical Islands
  12. Peter Bakker, (2002), Amerindian tribal names in North America of possible Basque origin, Artiagoitia, X., Goenaga, P., Lakarra, J.A. argitaratutako Seminario de Filologia Vasca Julio de Urquijo, Donostia 47-59. orr
  13. Recherches amérindiennes au Québec Troc, trafic et commerce 1994 (XXIV. Liburukia). Artikuluak: Laurier Turgeon: Vers une chronologie des occupations basques du Saint-Laurent du XVIe au XVIIIe siècle : Un retour à l'histoire, eta Peter Bakker La traite des fourrures et les noms de tribus: quelques ethnonymes amérindiens vraisemblablement d'origine basque dans le Nord-Est. Lapurpena online frantsesez
  14. Parc de l'aventure basque en Amérique, Trois Pistoles
  15. Encyclopédie canadienne: Les Basques dans le site de l'« Encyclopédie canadienne »
  16. ‘Apaizac Obeto’ espedizioa, Kanada, 2006
  17. Wikimapia: Baie du Havre-aux-Basques
  18. On the trail of the basque whalers: Logbook
  19. Twentieth-century Shore-station Whaling in Newfoundland and Labrador Anthony Bertram Dickinson, Chesley W. Sanger


Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.