Latindar alfabetoa

⟨C⟩ letra, izan ere, greziar gammaren mendebaldeko forma zen, baina /ɡ/ eta /k/ soinuetarako berdin-berdin erabiltzen zen, ziurrenik etruriarren eraginez, zeinak, ziur aski, leherkaririk ez zituen. Geroago, ziurrenik K.a. III. mendean zehar, ⟨Z⟩ letra (latinez behar bezala idazteko beharrezkoa ez dena) ⟨G⟩ letra berriarekin ordezkatu zen, ⟨C⟩ letra trazu horizontal txiki batekin aldatua eta alfabetoan haren lekua hartu zuena. Hortik aurrera, ⟨G⟩ letrak /ɡ/ leherkaria irudikatu zuen; bitartean, ⟨C⟩ letra leherkari ubular gorra /k/ letrarako gorde zen. ⟨K⟩ letra oso gutxitan erabili zen, Kalendae bezalako hitz kopuru txiki baterako, sarritan ⟨C⟩rekin truka zitekeena.

K.a I. mendean erromatarrek Grezia konkistatu ondoren, latinak ⟨Y⟩ eta ⟨Z⟩ letra grekoak hartu zituen (edo berriro hartu zituen, azken kasu horretan) greziar maileguak idazteko, alfabetoaren amaieran jarriz. Klaudio enperadoreak hiru letra gehigarri sartzeko saiakerak ez zuen aurrea egin. Beraz, latin klasikoaren garaian, alfabeto latindarrak 23 letra zituen: Testu etzana.

De chalcographiae inventione (1541, Mainz) 23 letrarekin. J, U eta W ez daude.

Dirua, Nuremberg, c. 1553

Erdi Arora arte ez zen ⟨W⟩ letra (jatorriz bi ⟨V⟩ko lotura bat) gehitu latindar alfabetoari Erdi Aroko latinean existitzen ez ziren germaniar hizkuntzetako soinuak irudikatzeko, eta, Pizkundearen ondoren, ⟨I⟩ eta ⟨U⟩ bokal gisa eta ⟨J⟩ eta ⟨V⟩ kontsonante gisa tratatzeko konbentzioa ezarri zen. Aurretik, lehenak ⟨I⟩ eta ⟨U⟩, alegia, bigarrenaren alografoak besterik ez ziren.

Botere politikoaren zatiketarekin, idazteko estiloa asko aldatu zen Erdi Aroan zehar, baita inprenta asmatu ondoren ere. Forma klasikoen lehen desbideratzea idazkera untziala izan zen erromatar zaharraren etzanaren garapena, eta erromatar berriko etzanetik garatu ziren minuskula (xehea) deitzen diren hainbat idazkera, zeinetatik irlandar literatoek garatutako idazkera irlandarra eta horren eratorpenak sortu baitziren, adibidez, karolingiar minuskulak izan ziren eragin handiena izan zutenak, letra minuskulak sartuz, baita ordutik estandar bihurtu diren beste idazketa-konbentzio batzuk ere.

Latinezko idazkera erabiltzen duten hizkuntzek, oro har, letra larriak erabiltzen dituzte paragrafoak eta esaldiak eta izen propioak hasteko. Maiuskulak erabiltzeko arauak aldatu egin dira denboran zehar, eta hizkuntza desberdinak aldatu egin dira letra larriz idazteko arauak[9]. Ingeles zaharrean, adibidez, oso gutxitan idazten ziren izen propioak letra larriz hasita, eta XVII. eta XVIII. mendeko ingeles modernoko idazle eta inprimatzaileek maiz idazten zuten izen gehienak maiuskulaz eta, batzuetan, guztiak[10], adibidez, Estatu Batuetako Konstituzioaren hitzaurrea eta ia guztia, eta, oraindik, praktikan, sistematikoki erabiltzen da aleman modernoan.

I eta V letren erabilera, bai kontsonanteetarako eta, bai bokaletarako deserosoa izan zen, latindar alfabetoa hizkuntza germaniar eta erromanikoetara egokitu baitzen. W bikoitza V (VV) bikoitz bezala sortu zen, VII. mendeko ingeles zaharrean aurkitzen den gutxi gorabeherako ezpaina-ozena/w/ irudikatzeko erabiltzen da. XI. mendearen amaieran, erabilera arrunta izatera iritsi zen wynn ⟨Ƿ ƿ⟩ letra ordezkatuz. Hizkuntza erromanikoetan, V-ren forma txikia u biribildua zen, eta, XVI. mendean, bokalerako, U maiuskula biribildua atera zen; kontsonanterako, berriz, V minuskula berri eta puntaduna sortu zen. I-ren kasuan, hitz-amaierako forma loratua zuen, j, kontsonanterako erabiltzen hasi zen, eta loratu gabeko forma bokal erabilerara mugatu zen. Halako konbentzioak irregularrak izan ziren mendeetan zehar. Ingelesera, J letra kontsonanterako XVII. mendean sartu zen (arraroa izan zen bokal gisa), baina ez zen unibertsalki letra bereizgarritzat hartu ordena alfabetikoan XIX. mendera arte.

1960ko hamarkadan, lehen munduko informatika eta telekomunikazio industriek karaktereak kodetzeko metodo ez-patentatua behar zela nabaritu zuten. Normalizaziorako Nazioarteko Erakundeak (ISO) latindar alfabetoa bere (ISO/IEC 646) arauan bildu zuen. Onarpen zabala lortzeko, enkapsulazio hori herri erabileran oinarritu zen. 1960ko hamarkadan, Estatu Batuek bi industrietan, informatika eta telekomunikazioa, posizio nagusia zutenez, estandarra jada argitaratutako American Standard Code for Information Interchangean oinarritu zen, ASCII izenez ezaguna, zeinak karaktere multzoan 26 × 2 alfabeto ingeleseko letrak (maiuskulak eta minuskulak) barne hartzen zuen. Geroago, ISOk emandako estandarrek, adibidez, ISO/IEC 10646 (Unicode Latin), ingelesaren alfabetoaren 26 × 2 letrak oinarrizko latindar alfabeto gisa definitzen jarraitu dute, beste hizkuntza batzuetako beste letrak kudeatzeko luzapenekin.

Latinezko idazkeraren banaketa. Eremu berde ilunek latinezko idazkera nagusi bakarra den herrialdeak erakusten dituzte. Berde argiak latinak beste idazkera batzuekin batera bizi diren herrialdeak erakusten ditu. Latinezko alfabetoak askotan gris koloreko eremuetan erabiltzen dira bigarren hizkuntza ez-ofizialak erabiltzeko, hala nola frantsesa Aljerian eta ingelesa Egipton, eta idazkera ofizialaren latinezko transliterazioa, hala nola pinyin Txinan.

Latindar alfabetoa, latina hizkuntzarekin batera, Italiako penintsulatik Mediterraneo itsasoa inguratzen duten lurraldeetara zabaldu zen Erromatar Inperioaren hedapenarekin. Inperioaren ekialdeko erdi aldeak, Grezia, Turkia, Sortalde eta Egipto barne, hizkuntza franca gisa, grekoa erabiltzen jarraitu zuen, baina, mendebaldeko erdi aldean, latina erruz hitz egiten zen, eta mendebaldeko hizkuntza erromanikoek latinetik eboluzionatu zuten heinean, latindar alfabetoa erabiltzen eta egokitzen jarraitu zuten.

Mendebaldeko kristautasunaren hedapenarekin Erdi Aroan, pixkanaka, hizkuntza zeltak hitz egiten zuten Ipar Europako herriek alfabeto latinoa bereganatu zuten (Ogam alfabetoa ordezkatuz) edo hizkuntza germaniarrak (lehengo alfabeto errunikoa ordezkatuz) edo hizkuntza baltikoak hitz egiten zituzten iparraldeko herriek, baita uraldar hainbat hizkuntzatako hiztunek ere, batez ere hungariera, finlandiera eta estoniera.

Idazkera latindarra Mendebaldeko eslaviar hizkuntzak eta hegoaldeko hainbat eslaviar hizkuntza idazteko ere erabili zen, haiek hitz egiten zuten jendeak erromatar katolizismoa hartu baitzuen. Ekialdeko eslaviar hizkuntzetako hiztunek, oro har, zirilikoa hartu zuten kristautasun ortodoxoarekin batera. Serbiar hizkuntzak bi idazkerak erabiltzen ditu, zirilikoa nagusi da komunikazio ofizialean, eta latina, beste leku batzuetan, Hizkuntzaren eta Alfabetoaren Erabilera Ofizialeko Legeak zehazten duen moduan[11].

1500. urtean, oraindik, latinezko idazkera Mendebaldeko Europa, Iparraldeko eta Erdialdeko hizkuntzetara mugatzen zen batez ere. Ekialdeko Europa eta hego-ekialdeko eslaviar kristau ortodoxoek zirilikoa erabiltzen zuten gehienbat, eta alfabeto grekoa greko hiztunek erabiltzen zuten Mediterraneo ekialdean. Arabiar idazkera oso hedatuta zegoen Islamaren barnean, bai arabiar eta arabiar ez ziren nazioen artean, hala nola irandar, indonesiar, malaysiar eta turkiar herrien artean. Asiako gainerako herrialde gehienek hainbat alfabeto brahmiko edo txinatar idazkera erabiltzen zuten.

Europar kolonizazioaren bidez, latindar idazkera Ameriketara, Ozeaniara eta Asiako, Afrikako eta Pazifikoko zatietara hedatu da, gaztelania, portuges, ingeles, frantses, aleman eta herbeheretar alfabetoetan oinarritutako formetan.

Austronesiar hizkuntza askotan erabiltzen da, Filipinetako eta Malaysiako eta Indonesiako hizkuntzetarako barne, lehenagoko arabiar eta brahmiar alfabeto indigenak ordezkatuz. Sequoyah-k garatutako Cherokee silabarioaren formetan, oinarritzat hartu zituen Letrak latinak; hala ere, soinu-balioak guztiz desberdinak dira.

Portugalgo misiolarien eraginez, alfabeto latindar bat sortu zen vietnamerarako, lehenago txinatar karaktereak erabiltzen zituena. Latinoan oinarritutako alfabetoak txinatar karaktereak ordezkatu zituen administrazioan Frantziako agintearekin, XIX. mendean.

XIX. mendearen amaieran, errumaniarrek 1439ko Florentziako kontziliora arte erabili zuten latindar alfabetora aldatu ziren[12], batez ere errumaniera hizkuntza erromanikoa delako. Errumaniar kristau ortodoxoak ziren nagusi, eta beren Eliza, 1453an, Bizantziar Greziar Konstantinopla erori eta Patriarka Greziar Ortodoxoa hartu ondoren Errusiak gero eta eragin handiagoa zuela ikusita, ziriliko eslaviarra sustatzen hasia zen.

1999ko irailaren 15ean, Errusiako Tatarstango agintariek, zirilikoarekin batera, 2011rako latinezko idazkera koofizial bihurtzeko legea onartu zuten [[Tatarera|tatarera hizkuntzarako[18]. Urtebete geroago, ordea, Errusiako gobernuak legea baliogabetu, eta latinizazioa debekatu zuen bere lurraldean[19].

2015ean, Kazakhstango gobernuak iragarri zuen 2025erako kazakhera alfabeto latindar batek ordezkatuko zuela alfabeto zirilikoa hizkuntzaren idazketa-sistema ofizial gisa[20]. Idazkera zirilikotik latinera aldatzeari buruz ere, hitz egiten da Ukrainan[21], Kirgizistanen[22][23] eta Mongolian[24]. Mongoliak, ordea, latinera aldatu beharrean, mongoliar idazkera biziberritzearen aldeko apustua egin du[25].

2019ko urrian, Kanadako Inuitentzako Erakunde Nazionalak (Inuit Tapiriit Kanatami, ITK) erakundeak iragarri zuen herrialdeko inuit hizkuntzetarako idazketa sistema bateratua ezarriko zutela. Idazketa sistema latindar alfabetoan oinarritzen da, eta Groenlandieraz erabiltzen denaren eredu da[26].

2021eko otsailaren 12an Uzbekistango gobernuak iragarri zuen 2023rako zirilikotik latinera uzbekerarako trantsizioa amaituko zuela. Latinera aldatzeko planak, izatez, 1993an hasi ziren baina, gero, geldiarazi egin zen, eta zirilikoa oso hedatua da oraindik ere[27][28].

Gaur egun, Krimeako tatarerak zirilikoa eta latina darabiltza. Latinaren erabilera, hasiera batean, Krimeako tatariar ordezkariek onartu zuten Sobietar Batasunaren erorketaren ostean[29], baina eskualdeko gobernuak ez zuen inoiz ezarri. 2014an, Errusiak Krimea bereganatu ondoren, latindar idazkera erabat baztertu zen. Hala ere, Krimeatik kanpo dauden Krimeako tatariarrek latina erabiltzen jarraitzen dute, eta, 2021eko urriaren 22an, Ukrainako gobernuak Krimeako Tatar Herriaren Mejlis-ek onartutako proposamena onartu zuen, 2025erako Krimeako Tatar hizkuntza latinera aldatzeko[30].

2020ko uztailean, 2.600 milioi pertsonak (munduko biztanleriaren % 36) latindar alfabetoa erabiltzen zuten[31].

Latin alfabeto estandarraren letra berrien adibide batzuk dira: wynn ⟨Ƿ ƿ⟩, thorn ⟨Þ þ⟩ eta eth ⟨Ð/ð⟩ hizki erruniarrak, ingeles zaharreko alfabetoari gehitu zitzaizkionak. Irlandako beste letra bat, g uhartetarra, yogh ⟨Ȝ ȝ⟩ bihurtu zen, Ingeles ertainean erabilia. Wynn ⟨w⟩ letra berriarekin ordezkatu zen geroago, eth eta thorn ⟨th⟩rekin eta yogh ⟨gh⟩rekin. Laurak jada ingeleseko edo irlandar alfabetoen parte ez badira ere, eth eta thorn oraindik ere erabiltzen dira islandiar alfabeto modernoan, eta eth alfabeto faroeran ere bai.

Mendebaldeko, Erdialdeko eta Hegoaldeko Afrikako hizkuntza batzuek IPAko baliokideen antzeko soinu-balioak dituzten letra gehigarri batzuk erabiltzen dituzte. Adibidez, adangme hizkuntzak ⟨Ɛ ɛ⟩ eta ⟨Ɔ ɔ⟩ letrak ditu, eta ga hizkuntzak, ⟨Ɛ ɛ⟩, ⟨Ŋ ŋ⟩ eta ⟨Ɔ ɔ⟩. Hausak ⟨Ɓ ɓ⟩ eta ⟨Ɗ ɗ⟩ darabiltza kontsonante inplosiboetarako, eta ⟨Ƙ ƙ⟩ eiektiboetarako. Afrikanistek estandarizatu dituzte Afrikako erreferentzia-alfabetoan.

Puntudun eta punturik gabeko ⟨İ i⟩ eta ⟨I ı⟩ turkiera, azerbaijanera eta kazakherako alfabetoek erabiltzen dituzten letraren bi forma dira[37]. Azerbaijanerak ⟨Ə ə⟩ ere du, ia irekita dagoen bokal biribildu gabea adierazten duena.

Digrafoa da soinu bat edo segidan idatzitako letrekin bat ez datozen soinuen konbinazioa idazteko erabiltzen den letra parea. Adibideak (tx), (ts), (tz) euskaraz, ⟨ch⟩, ⟨ng⟩, ⟨rh⟩, ⟨sh⟩, ⟨ph⟩, ⟨th⟩ ingelesez eta ⟨ij⟩, ⟨ee⟩, ⟨ch⟩ eta (ei) nederlanderaz dira. Nederlanderaz ⟨ij⟩ letra larriz idazten da ⟨IJ⟩ edo ⟨IJ⟩ gisa, baina inoiz ez ⟨Ij⟩ gisa, eta askotan ⟨ij⟩ lotura baten itxura hartzen du eskuz idatziz ⟨ÿ⟩ letraren oso antzekoa.

Trigrafoa hiru hizkiz osatuta dago: alemana ⟨sch⟩, bretoiera ⟨c'h⟩ edo milanesa ⟨oeu⟩ bezalakoa. Euskarak ez du trigraforik. Hizkuntza batzuen ortografietan, digrafoak eta trigrafoak, berez, alfabetoaren letra independentetzat hartzen dira. Digrafoen eta trigrafoen letra larriz idaztea hizkuntzaren araberakoa da, non lehenengo hizkia bakarrik idatzi daitekeen letra larriz edo osagaien letra guztiak aldi berean (baita izenburuaren maiuskulaz idatzitako hitzetan ere non digrafoaren edo trigrafoaren ondorengo letrak minuskulaz uzten diren).

Lotura glifo edo karaktere berri batean ematen den bi letra arrunt edo gehiagoren fusioa da. Adibideak ⟨Æ æ⟩ (⟨AE⟩-tik, errautsa izenekoa); ⟨Œ œ⟩ (OE⟩-tik, batzuetan oethel deitua); ⟨&⟩ laburdura (latinez: et, lit. eta, ampersand deitua), eta ⟨ẞ ß⟩ (⟨ſʒ⟩ edo ⟨ſs⟩-tik, ⟨s⟩-ren forma ertain arkaikoa, ondoren ⟨ʒ⟩ edo ⟨s⟩, S zorrotza edo eszett izenekoaz jarraitua.

Diakritikoa, kasu batzuetan azentu edo tilde ere deitzen zaiona, letra baten gainean, azpian edo beste posizio batean ager daitekeen sinbolo txiki bat da, hala nola ⟨ä⟩, ⟨ö⟩, ⟨ü) karaktere alemanetan erabiltzen den dieresi zeinua, edo errumaniar ă, â, î, ș, ț karaktereak, edo gaztelaniazko ü. Bere funtzio nagusia gehitzen zaion letraren balio fonetikoa aldatzea da, baina silaba edo hitz oso baten ahoskatzea ere alda dezake, edo silaba berri baten hasiera adierazi edo nederlanderaren een hitzak bezalako homografoak bereiztea, non ([ən] ahoskatuta) a edo an esan nahi duen eta één ([e:n] ahoskatuta) bat esan nahi duen. Letren ahoskatzearekin gertatzen den bezala, diakritikoen eragina hizkuntzaren araberakoa da.

Ingelesa da bere jatorrizko hiztegirako diakritikorik behar ez duen Europako hizkuntza moderno nagusi bakarra [Oh 1]. Historikoki, idazkera formalean, batzuetan dieresia erabiltzen zen letren segida baten barruan silaba berri baten hasiera adierazteko, bestela oker interpretatu zitekeen bokal bakar gisa (adibidez, coöperative, reëlect), baina idazkera-estilo modernoek halako markak baztertzen dituzte, edo marratxoa erabiltzen dute silaba-haustura adierazteko (adibidez, cooperative, re-elect). [Oh 2][38].

Euskarak, berez, duen zeinu diakritiko bakarra (ñ) da. Hala ere, eta Euskaltzaindiak azentuari[39] eta azentu grafikoari[40] buruz, gaur egun 2023ko martxoaren 13an, araurik eman ez badu ere, bai plazaratu du ofiziala ez den iritzia Euskara Batuaren Eskuliburuaren bitartez[41].