Betelgeuse

Betelgeuse M1-2 espektro motako supererraldoi gorria da, begi hutsez ikus daitekeen izarrik handienetakoa. Gaueko zeruko hamargarren izarrik distiratsuena izaten da, eta, Rigelen ondoren, Orion konstelazioko bigarren izarrik distiratsuena. Izar aldakor erdierregular gorrixka nabarmena da, +0,0 eta +1,6 arteko itxurazko magnitudea duena, lehen mailako edozein izarrek erakutsitako aldaketa-tarterik zabalena du. Hurbileko infragorriaren uhin-luzeretan, Betelgeuse gaueko zeruko izarrik distiratsuena da. Bayer izena α Orionis da, latinizatua Alfa Orionis bezala eta laburtua Alfa Ori edo α Ori bezala.

Betelgeuse (α Ori)

Betelgeuse Orionen.
Behaketa data
Garaia J2000.0      Ekinokzioa J2000.0
Konstelazioa Orion
Igoera zuzena 05h 55m 10.3053s
Deklinazioa +07° 24′ 25.426″
Ezaugarriak
Mota espektralaM2Iab
Itxurazko magnitudea (V)0.42 (0.3 to 1.2)
Itxurazko magnitudea (J)-2.99 ± 0.10
U−B kolore indizea2.06[1]
B−V kolore indizea1.85[1]
Aldakor motaSR c (erdirregular)
Astrometria
Abiadura erradiala (Rv)+21.91 km/s
Berezko mugimendua (μ) IZ: 24.95 ± 0.08 mas/u
Dec.: 9.56 ± 0.15 mas/u
Paralajea (π)5.07 ± 1.10 mas
Distantzia643 ± 146 au
(197 ± 45 pc)
Magnitude absolutua (MV)−6.02[2]
Zehaztasunak
Masa15–20 M☉
Erradioa950-1200 R☉
Argitasuna120,000±30,000 L☉
Gainazaleko grabitatea (log g)-0.5[3]
Tenperatura3,140-3,641[4] K
Metaltasuna0.05 Fe/H[5]
Errotazioa5 km/s
Adina~7.3×106 urte
Beste izendapenak
Betelgeuse, α Ori, 58 Ori, HR 2061, BD +7° 1055, HD 39801, FK5 224, HIP 27989, SAO 113271, GC 7451, CCDM J05552+0724AP, AAVSO 0549+07
Datubase erreferentziak
SIMBADdata

Gure eguzki-sistemaren erdian egongo balitz, haren azala asteroide-gerrikotik haratago egongo litzateke, eta Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marteren orbitak hartuko lituzke. Hala ere, Esne Bidean are izar handiagoak daude, besteak beste, Mu Cephei eta VY Canis Majoris hipererraldoia. Betelgeusen masaren kalkuluek emaitza bat baino gehiago ematen dituzte: Eguzkia baino hamar edo hogei aldiz handiagoa izango litzateke. Zenbait arrazoirengatik, distantzia neurtzea nahiko zaila izan da; gaur egungo estimaziorik onenak Eguzkiaren 500 eta 600 argi-urte bitartekoak dira, eta ziurgabetasun handia dago nahiko hurbileko izar bat izateko. Bere magnitude absolutua -6 inguru da. 10 milioi urte baino gutxiago ditu Betelgeusek, eta azkar eboluzionatu du, masa handia duelako. Bere eboluzioa supernoba-leherketarekin amaitzea espero da, 100.000 urte baino gutxiagoan seguruenik. Orion OB1 elkartean (Orionen Gerrikoan dauden izarrak barne dituena) jaio zen, baina bertatik bota zuten eta, orain, izarren arteko ingurunean mugitzen da, 30 km/sko abiaduran. Bere mugimenduak lau argi-urteko zabalera duen arku-talka bat sortzen du.

1920an, Betelgeuse izan zen fotosferaren tamaina angeluarra neurtu zen lehenengo izarra Eguzkitik kanpo. Ondorengo azterketek diametro angeluarra (i.e., itxurazko tamaina) 0,042 eta 0,056 arku-segundo bitartekoa izan dute; determinazio-maila hori bere esferikotasun gabeziari, ertzaren iluntzeari, pultsazioei eta uhin-luzera desberdinei egozten zaie. Inguratzaile konplexu eta asimetriko batez ere inguratuta dago, izarraren beraren masa galtzeak sortua, izarra bera baino 250 aldiz handiagoa dena. Betelgeusek Lurrean duen diametro angeluarra R Doradusek eta Eguzkiak baino ez dute gainditzen.

2019ko urritik aurrera, Betelgeuseren distira gutxitzen hasi zen, eta 2020ko otsailaren erdialdera distira gutxitu egin zitzaion 3 inguruko faktore batean, 0,5etik 1,7 magnitudera. 2020ko otsailaren 22rako, Betelgeusek distira galtzeari utzi eta berriz hasi zen irabazten; eta, 2022ko otsailaren 25ean jakinarazi zen bezala, distira berriro normaltasunera itzuli zen. Infragorrien behaketek ez zuten aldaketa esanguratsurik aurkitu distiran azken 50 urteetan. Horrek esan nahi du itzaltzea edo "tamaina handiko hauts zirkunestelarra" aldatu zelako gertatu zela, izarraren argitasuna aldatu beharrean. Hubble teleskopio espaziala erabiliz egindako 2022ko azterketa baten arabera, hauts oklusiboa gainazaletik masa kanporatzeak sortu zuen. Gainazaletik masa kanporatze horrek materiala botatzen du izarretik milioika kilometrora, eta gero hoztu egin zen, izarraren distira galera eragin zuen hautsa sortzeko.

Nomenklatura

Johann Bayer-ek 1603an emandako α Orionis (Alfa Orionis) da izarraren izendapena.

Betelgeuse izen tradizionala arabierazko يد الجوزاء (Yad al-Jauza) izenetik dator, "Orionen eskua" esan nahi duena.[6] Akats baten ondorioz, XIII. mendean, arabiar ya letra ba bezala irakurri zen, europar izena hartzerakoan. Ingelesaren eraginez, maiz /ˈbɛtəldʒuːz/ edo /ˈbiːtəldʒuːs/ bezala ahoskatzen da.

2016. urtean, Nazioarteko Astronomia Batasunak Izarren Izenei buruzko Lan Taldea (WGSN) antolatu zuen izarrentzako izen egokiak katalogatu eta estandarizatzeko.[7] WGSNren 2016ko uztaileko lehen buletinean, WGSNk onarturiko lehen bi izenen taula onartu zen, Betelgeuse izena hobetsiz izar honentzat[8][9].

Behaketaren historia

Betelgeuse eta haren kolore gorria antzinatik behatu dira; Ptolomeo astronomo klasikoak ὑπόκιρρος bezala izendatu zuen (hypókirrhos, ia laranja), beranduago beste egile batzuek erabili zutena. Adibidez, Ulugh Begen lanaren itzulpenean rubedo gisa agertzen da, "gorritasun" esan nahi duen latinezko termino bat[10]. Gaur egungo sailkapen sistemen aurretik, Angelo Secchik Betelgeuse sartu zuen III. klaseko izarren (laranjatik gorrira) prototipotzat. Aldiz, Ptolomeo baino hiru mende lehenago, astronomo txinatarrek Betelgeuse kolore horikotzat ikusi zuten; zuzena bada, behaketa horrek iradoki lezake izarra fase hori supererraldoi batean zegoela garai horren inguruan, aukera bat dena izarraren ingurune konplexua aztertuz gero.

Aurkikuntza berriak

Australiako hegoaldeko aborigen-taldeek Betelgeuseren distira aldagaiari buruzko ahozko ipuinak partekatu dituzte 1.000 urtez gutxienez.[11]

Sir John Herschel 1846an

Betelgeuseren distiraren aldaketa 1836an deskribatu zuen Sir John Herschelek, Outlines of Astronomy argitaratu zuenean. 1836tik 1840ra, aldaketa nabarmenak behatu zituen magnitudean, Betelgeusek Rigel eklipsatu zuenean distiran 1837ko urrian eta berriro 1839ko azaroan.[12] 10 urteko periodo lasaia jarraitu zuen; gero, 1849an, Herschelek beste aldakortasun-ziklo labur bat adierazi zuen, 1852an bere puntu gorena lortu zuena. Geroagoko behatzaileek ohiz kanpoko maximo altuak erregistratu zituzten urte tarte batekin, baina aldaketa txikiak besterik ez, 1957tik 1967ra. Amerikako Izar Behatzaile Aldakorren Elkartearen (AAVSO) erregistroek 0,2 distira maximoa erakusten dute 1933an eta 1942an, eta 1,2 distira minimoa, 1927an eta 1941ean behatua.[13] Distiraren aldakortasun horrek azal dezake zergatik Johann Bayer-ek, 1603an Uranometria argitaratuta, alfa izarra izendatu zuen, ziur aski Rigel (beta) distiratsuena baino nabarmenagoa zelako. Latitude artikoetatik, Betelgeusen kolore gorriak eta zeruko kokapen altuagoak Rigelek baino distira gehiago izatea dakarte, horregatik deitu zuten Ulluriajjuaq, "izar handia".

1920an, Albert Michelsonek eta Francis Peasek 6 metroko interferometroa jarri zuten Mount Wilson behatokian 2,5 metroko teleskopioaren aurrealdean. John Anderson-en laguntzaz, hirukoteak Betelgeusen diametro angeluarra 0,047″ neurtu zuen; kopuru hori 3,84 x 108 km-ko diametroa (2,58 UA) proposatzen zuen, 0,018″ko paralaxiaren balioan oinarrituta.[14] Hala ere, kanpoaldearen iluntzea eta neurketa-akatsak ziurgabetasun bihurtu ziren neurketa horien zehaztasunari buruz.

1960ko hamarkadak izar-konbekzioaren teoriari eragiten zioten bi garapen ikusi zituzten supererraldoi gorrietan: Stratoscope proiektuak eta Izarren Egitura eta Bilakaera 1958ko argitalpena, batez ere Martin Schwarzschilden lana eta Richard Härm Princetongo Unibertsitateko bere kidea.[15] Liburu horrek ideiak zabaldu zituen izar-ereduak sortzeko teknologia informatikoak aplikatzeko moduari buruz; Stratoscope proiektuek, berriz, Lurraren zurrunbiloaren gainetik sostengatutako teleskopioak hartuta, inoiz ikusi gabeko eguzki-pikorren eta eguzki-orbanen irudirik onenak sortu zituzten, eta, hala, eguzki-atmosferan konbekzioa zegoela berretsi zuten.[15]

Berrikuntzak irudigintzan
1998/9 Betelgeusen UV HST irudiak, pultsazio asimetrikoak dituztenak dagozkien espektro-profilekin

1970eko hamarkadan, astronomoek aurrerapauso garrantzitsuak eman zituzten irudi astronomikoen teknologian. Hasteko, Antoine Labeyriek espekulo-interferometria asmatu zuen; prozesu horrek nabarmen murriztu zuen ikuspegi astronomikoak eragindako efektu lausoa. Lurreko teleskopioen bereizmen optikoa handitu egin zen, eta Betelgeusen fotoesferaren neurketa zehatzagoak egin ziren.[16][17] Hobera egin zuten Mount Wilsonek, Mount Lockek eta Mauna Keak Hawaiin teleskopia infragorrian, eta astrofisikoak supererraldoia inguratzen zuten bilgarri zirkunestelar konplexuetan zelatatzen hasi ziren, konbekzioaren ondorioz gas-burbuila izugarriak zeudela susmatzeko.[18][19][20][21] Baina laurogeiko hamarkadaren bukaera eta laurogeita hamarreko hamarkadaren hasiera arte ez zen Betelgeuse irekiduraren interferometriarako ohiko ikergai bihurtu, eta aurrerapenak eman ziren argazkigintza infragorrian zein argi-ikusgarrian. John E. Baldwinek eta Cavendish Astrofisika Taldeko kideek aitzindari-lana egin zuten. Teknika berriak zenbait zulo zituen maskara txiki bat erabili zuen teleskopioaren begi-niniaren planoan, eta irekidura ad hoc moldaketa interferometriko bihurtu zen.[22] Teknikak Betelgeusen neurri zehatzenetako batzuk ekarri zituen, izarraren fotoesferan puntu distiratsuak errebelatzen zituen bitartean.[23][24][25] Hauek izan ziren Eguzkia ez den izar-disko baten lehen irudi optiko eta infragorriak; lehenik, lurrean oinarritutako interferometroetatik eginda, eta, ondoren, COAST teleskopioaren erresoluzio handiko irudietatik. Tresna horiekin behatutako "partxe distiratsuek" edo "puntu beroek" Schwarzschild-ek izar-azaletako konbekzio zelula masiboak azaltzeko proposaturiko teoria berretsi zuen.[26][27]

1995ean, Hubble Teleskopio Espazialeko Objektu Ahulen Kamerak irudi ultramore bat hartu zuen, lurrean oinarritutako interferometroek lortutakoa baino bereizmen handiagoarekin: beste izar baten diskoaren lehen teleskopio-irudia (edo irudi-zuzena NASAren terminologian).[28] Lurreko atmosferak argi ultramorea xurgatzen duenez, espazio-teleskopioek hobeto egiten dituzte behaketak uhin-luzera horietan. Aurreko argazkietan bezala, irudi horrek adabaki distiratsu bat zuen, izar-gainazala baino 2.000 Kelvin beroagoa den eskualde bat adierazteko hego-mendebaldeko koadrantean). Goddarden bereizmen handiko espektrografoarekin hartutako ondorengo espektro ultramoreek iradoki zuten puntu beroa Betelgeusen errotazio-poloetako bat zela. Horren ondorioz, errotazio-ardatzak 20º inguruko inklinazioa izango luke Lurraren norabiderantz, eta 55-eko posizio-angelua zeruko iparraldearekiko.[29]

2000ko hamarkadako ikerketak

2000ko abenduan argitaratutako azterlan batean, izarraren diametroa Interferometro Espazial Infragorria (ISI) erabiliz neurtu zen, batez besteko infragorriaren uhin-luzeran, eta alboietako iluntzea 55.2±0.5 maseko zenbatespen iluna eragin zuen. Kopuru hori bat dator Michelsonek 80 urte lehenago egindako aurkikuntzekin.[14][30] Argitaratu zenean, Hipparcos misioaren paralaxia 7.63±1.64 mas handiagoa zen, eta Betelgeuse-rentzat 3,6 UAko erradioa kalkulatzea lortu zen. Hala ere, 2009an argitaratutako interferometria infragorriaren azterketa batek iragarri zuen izarra %15 murriztu zela 1993tik aurrera, gero eta erritmo handiagora, magnitudean nabarmen jaitsi gabe.[31][32] Ondorengo behaketek iradokitzen dute itxurazko uzkurdura izarraren atmosfera hedatuko maskor-jardueraren ondorio izan daitekeela.[33]

Izarraren diametroaz gain, Betelgeusen atmosfera hedatuaren dinamika konplexuari buruzko galderak sortu dira. Galaxiak osatzen dituen masa birziklatu egiten da izarrak sortu eta suntsitu ahala, eta supererraldoi gorriak dira eragile nagusiak, baina masa galtzeko prozesuak misterio bat izaten jarraitzen du.[34] Metodologia interferometrikoetan egindako aurrerapenekin, astronomoak dilema hau konpontzetik hurbil egon daitezke. 2009ko uztailean, Hegoaldeko Europako Behatokiak argitaratutako irudiek, Teleskopio Oso Handiaren Interferometroak (VLTI) lurzoruan oinarrituta hartutakoek, 30 AUko gas-kantitate handia erakutsi zuten izarretik inguruko atmosferaraino.[35] Kanporatze masibo hori Eguzkiaren eta Neptunoren arteko distantziaren berdina izan zen, eta Betelgeuseko inguruko atmosferan gertatzen den gertaera ugarietako bat da. Astronomoek gutxienez sei geruza identifikatu dituzte Betelgeusen inguruan. Izar baten eboluzioaren azken etapetan gertatzen den masa-galeraren misterioa argitzeak izar-erraldoi horien heriotza leherkorra eragiten duten faktoreak adieraz ditzake.[31]

2019-20ko argitasun galera
AAVSOren V bandaren magnitudea, 2018ko irailetik 2021eko otsailera

Erdi-erregularra den izar aldakorra izaki, Betelgeuse, distira handitu eta txikitzeko hainbat ziklori lotuta dago, haren tamaina eta tenperatura aldatu egiten direlako. Betelgeuseren distira-galera lehen aldiz nabaritu zuten astronomoek, Villanova Unibertsitateko Richard Wasatonic eta Edward Guinan astronomoek eta Thomas Calderwood amateurrek teorizatzen dute 5,9 urteko argi-ziklo normala eta 425 eguneko itzaltze aldia batera izatea eragiten duten faktoreak direla.[36] 2019ko amaieran hipotetizatutako beste kausa batzuk gas- edo hauts-erupzioa edo izarraren azaleko distiraren fluktuazioak izan ziren.[37]

2020ko abuztuan, Betelgeuseko epe luzeko azterketek, batez ere Hubble teleskopio espazialaren behaketa ultramoreak erabiliz, iradokitzen dute ustekabeko murrizketa espazioan kanporatutako material superbero kantitate ikaragarri batek eragin zuela. Materiala hoztu egin zen, eta hauts-hodei bat sortu zen, Betelgeuseko azaleraren laurden bateko izarren argia blokeatu zuena. Hubble-k material trinko eta berotuaren seinaleak hartu zituen, eta izarraren atmosferan zehar mugitu zen irailean, urrian eta azaroan, zenbait teleskopiok abenduan eta 2020ko lehen hilabeteetan gehien markatzen zen itzaltzea ikusi aurretik.[38][39]

2020ko urtarrilean, Betelgeusek 0,5eko magnitudea 1,5era murriztu zuen gutxi gorabehera, eta otsailean +1.614ko gutxieneko errekorrera jaitsi zen. 25 urteko behaketen baitan "argi gutxien eta hotzena" da, eta erradioa ere murriztu egin da.[40] Astronomy aldizkariak "itzaltze bitxi" gisa deskribatu zuen, eta herri-espekulazioak ondorioztatu zuen horrek berehalako supernoba bat adieraz zezakeela.[41][42][43] Horren ondorioz, Betelgeuse zeruko 10 izar distiratsuenetako batetik 20ra iritsi zen, gertuko Aldebaran baino nabarmen gutxiago.[36][37] Komunikabideetako informazio nagusiek eztabaidagai izan zuten Betelgeuse supernoba gisa esplotatzeko zorian egon zitekeela, baina astronomoek uste dute supernoba datozen 100.000 urteetan gertatuko dela, beraz, ez dirudi laster gertatuko denik.[44][45][46][47][44][46]

2020ko otsailaren 17rako, Betelgeuseren distira konstante mantendu zen 10 egunez, eta izarrak suspertze-zantzuak zituen.[48] 2020ko otsailaren 22an, Betelgeusen itzalaldia erabat amaitu zen.[49] 2020ko otsailaren 24an, ez zen aldaketa esanguratsurik atzeman azken 50 urteetan infragorrian igorritako argian; badirudi horrek ez duela zerikusirik argitasuna galdu izanarekin, eta iradoki zuen litekeena dela nukleoaren berehalako kolapsoa gertatzea.[50] 2020ko otsailaren 24an ere, beste azterketa batzuen arabera, "pikor handiko hauts zirkunestelarraren" oklusioa izan liteke izarra iluntzeko azalpenik probableena.[51] Uhin-luzera submilimetrikoak dituzten behaketak erabiltzen dituen azterlan batek hautsaren xurgapenaren ekarpen esanguratsuak baztertzen ditu. Haren ordez, badirudi izar-orban handiak direla itzaltzearen arrazoia.[52] Jarraipen azterlanak 2020ko martxoaren 31n egin ziren, eta Betelgeuseren distira azkar handitu zela ikusi zuten.[53]

Betelgeuse ia ezin da ikusi lurretik maiatzetik abuztura, Eguzkitik hurbilegi dagoelako. Eguzkiarekin 2020. konjuntzioan sartu aurretik, Betelgeusek +0,4 distira zuen. 2020ko ekainean eta uztailean STEREO-A espazio-ontziarekin egindako behaketek erakutsi zuten izarra 0,5 itzali zela Lurreko azken behaketatik apirilean. Harrigarria da hori, 2020ko abuzturako/irailerako maximoa espero baitzen, eta hurrengo minimoa 2021eko apirilerako. Hala ere, jakina da Betelgeuseren distira modu irregularrean aldatzen dela, eta horrek iragarpenak zailtzen ditu. Itzaltzeak adieraz lezake beste murrizte-gertaera bat espero baino askoz lehenago gerta daitekeela.[54] 2020ko abuztuaren 30ean, Betelgeusek igorritako hauts-hodei bat detektatu zutela jakinarazi zuten astronomoek, eta izarraren argitasuna nabarmen murriztu dela (bigarren mailako gutxienekoa abuztuaren 3an).[55]

2021eko ekainean, hautsak, seguruenik, bere fotoesferan eragin zuela esan zuten, eta abuztuan bigarren talde independente batek emaitza horiek berretsi zituen.[56][57][58][59][60][61] Uste da hautsa izarretik kanporatutako gasa hoztearen ondorioa dela. Hubble teleskopio espaziala erabiliz egindako 2022ko abuztuko azterketa batek aurreko ikerketak berretsi zituen, eta gainazaleko masaren eiekzio batek hautsa sor zezakeela iradoki zuen.[62][63] Halaber, pentsatu zen itzalaldia epe laburreko minimo batetik etor zitekeela, epe luzeko minimo batekin bat datorren minimo batetik, 416 eguneko ziklo batetik eta 2010 eguneko ziklo batetik, hurrenez hurren. Mekanismo hori Leo Goldberg astronomoak iradoki zuen lehenengoz.[64]

Erreferentziak
  1. Nicolet, B.. (1978). «Catalogue of homogeneous data in the UBV photoelectric photometric system» Astronomy and Astrophysics 34: 1–49. Bibcode: 1978A&AS...34....1N..
  2. {{erreferentzia |izenburua=Betelgeuse |egilea=Wolfram Alpha |url=http://www.wolframalpha.com/input/?i=betelgeuse |data=2009-5-18
  3. Lobel, Alex; Dupree, Andrea K.. (2000). «Modeling the Variable Chromosphere of α Orionis» (PDF) The Astrophysical Journal, 545 (1): 454–74.  doi:10.1086/317784. Bibcode: 2000ApJ...545..454L..
  4. Harper, Graham M.; Brown, Alexander; Lim, Jeremy. (2001). «A Spatially Resolved, Semiempirical Model for the Extended Atmosphere of α Orionis (M2 Iab)» The Astrophysical Journal, Volume 551, Issue 2, pp. 1073-1098. 551 (2): 1073–1098.  doi:10.1086/320215. Bibcode: 2001ApJ...551.1073H..
  5. Ramírez, Solange V.. (2000). «Stellar Iron Abundances at the Galactic Center» (PDF) The Astrophysical Journal, 537 (1): 205–20.  doi:10.1086/309022. Bibcode: 2000ApJ...537..205R..
  6. Ridpath, Ian. «Orion: the meaning of Betelgeuse» Star Tales.
  7. IAU Working Group on Star Names (WGSN). International Astronomical Union (IAU).
  8. Bulletin of the IAU Working Group on Star Names. 1 International Astronomical Union (IAU).
  9. IAU Catalog of Star Names. International Astronomical Union (IAU).
  10. Allen, Richard Hinckley. (1963). Star names : their lore and meaning. (Dover ed. argitaraldia) Dover Publications ISBN 0-486-21079-0. PMC 637940. (Noiz kontsultatua: 2022-10-29).
  11. Boutsalis, Kelly. (10 August 2020). «Teaching Indigenous Star Stories» The Walrus (The Walrus).
  12. Wilk, Stephen R.. (1999). «Further Mythological Evidence for Ancient Knowledge of Variable Stars» The Journal of the American Association of Variable Star Observers 27 (2): 171–74. Bibcode: 1999JAVSO..27..171W..
  13. Davis, Kate. (December 2000). Variable Star of the Month: Alpha Orionis. American Association of Variable Star Observers (AAVSO).
  14. Michelson, A.A.; Pease, F.G.. (1921). «Measurement of the diameter of Alpha Orionis with the interferometer» Astrophysical Journal 53 (5): 249–259.  doi:10.1086/142603. Bibcode: 1921ApJ....53..249M..
  15. Tenn, Joseph S.. (June 2009). Martin Schwarzschild 1965. Astronomical Society of the Pacific (ASP).
  16. Labeyrie, A.. (May 1970). «Attainment of diffraction-limited resolution in large telescopes by Fourier analysing speckle patterns in star images» Astronomy and Astrophysics 6: 85. Bibcode: 1970A&A.....6...85L..
  17. Bonneau, D.; Labeyrie, A.. (1973). «Speckle interferometry: Color-dependent limb darkening evidenced on Alpha Orionis and Omicron Ceti» Astrophysical Journal 181: L1.  doi:10.1086/181171. Bibcode: 1973ApJ...181L...1B..
  18. Sutton, E.C.; Storey, J.W.V.; Betz, A.L.; Townes, C.H.; Spears, D.L.. (1977). «Spatial heterodyne tnterferometry of VY Canis Majoris, Alpha Orionis, Alpha Scorpii, and R Leonis at 11 microns» Astrophysical Journal Letters 217: L97–L100.  doi:10.1086/182547. Bibcode: 1977ApJ...217L..97S..
  19. Bernat, A.P.; Lambert, D.L.. (November 1975). «Observations of the circumstellar gas shells around Betelgeuse and Antares» Astrophysical Journal 201: L153–L156.  doi:10.1086/181964. Bibcode: 1975ApJ...201L.153B..
  20. Dyck, H.M.; Simon, T.. (February 1975). «Circumstellar dust shell models for Alpha Orionis» Astrophysical Journal 195: 689–693.  doi:10.1086/153369. Bibcode: 1975ApJ...195..689D..
  21. Boesgaard, A.M.; Magnan, C.. (June 1975). «The circumstellar shell of alpha Orionis from a study of the Fe II emission lines» Astrophysical Journal 198 (1): 369–371, 373–378.  doi:10.1086/153612. Bibcode: 1975ApJ...198..369B..
  22. Bernat, David. (2008). «Aperture masking interferometry» Ask An Astronomer (Cornell University Astronomy).
  23. Buscher, D.F.; Baldwin, J.E.; Warner, P.J.; Haniff, C.A.. (1990). «Detection of a bright feature on the surface of Betelgeuse» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 245: 7. Bibcode: 1990MNRAS.245P...7B..
  24. Wilson, R.W.; Dhillon, V.S.; Haniff, C.A.. (1997). «The changing face of Betelgeuse» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 291 (4): 819.  doi:10.1093/mnras/291.4.819. Bibcode: 1997MNRAS.291..819W..
  25. Burns, D.; Baldwin, J.E.; Boysen, R.C.; Haniff, C.A.; Lawson, P.R.; MacKay, C.D.; Rogers, J.; Scott, T.R. et al.. (September 1997). «The surface structure and limb-darkening profile of Betelgeuse» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 290 (1): L11–L16.  doi:10.1093/mnras/290.1.l11. Bibcode: 1997MNRAS.290L..11B..
  26. Tuthill P.G.; Haniff, C.A.; Baldwin, J.E.. (March 1997). «Hotspots on late-type supergiants» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 285 (3): 529–39.  doi:10.1093/mnras/285.3.529. Bibcode: 1997MNRAS.285..529T..
  27. Schwarzschild, Martin. (1975). «On the scale of Pphotospheric convection in red giants and supergiants» Astrophysical Journal 195 (1): 137–44.  doi:10.1086/153313. Bibcode: 1975ApJ...195..137S..
  28. Gilliland, Ronald L.; Dupree, Andrea K.. (May 1996). «First image of the surface of a star with the Hubble Space Telescope» Astrophysical Journal Letters 463 (1): L29.  doi:10.1086/310043. Bibcode: 1996ApJ...463L..29G..
  29. Uitenbroek, Han; Dupree, Andrea K.; Gilliland, Ronald L.. (1998). «Spatially Resolved Hubble Space Telescope Spectra of the Chromosphere of α Orionis» The Astronomical Journal 116 (5): 2501–2512.  doi:10.1086/300596. Bibcode: 1998AJ....116.2501U..
  30. Weiner, J.; Danchi, W.C.; Hale, D.D.S.; McMahon, J.; Townes, C.H.; Monnier, J.D.; Tuthill, P.G.. (December 2000). «Precision measurements of the diameters of α Orionis and ο Ceti at 11 microns» The Astrophysical Journal 544 (2): 1097–1100.  doi:10.1086/317264. Bibcode: 2000ApJ...544.1097W..
  31. Sanders, Robert. (9 June 2009). «Red Giant Star Betelgeuse Mysteriously Shrinking» UC Berkeley News (UC Berkeley).
  32. Townes, C. H.; Wishnow, E. H.; Hale, D. D. S.; Walp, B.. (2009). «A Systematic Change with Time in the Size of Betelgeuse» The Astrophysical Journal Letters 697 (2): L127–28.  doi:10.1088/0004-637X/697/2/L127. Bibcode: 2009ApJ...697L.127T..
  33. Ravi, V.; Wishnow, E.; Lockwood, S.; Townes, C.. (December 2011). «The many faces of Betelgeuse» Astronomical Society of the Pacific 448: 1025. Bibcode: 2011ASPC..448.1025R..
  34. Bernat, Andrew P.. (1977). «The circumstellar shells and mass-loss rates of four M supergiants» Astrophysical Journal 213: 756–66.  doi:10.1086/155205. Bibcode: 1977ApJ...213..756B..
  35. Kervella, P.; Verhoelst, T.; Ridgway, S.T.; Perrin, G.; Lacour, S.; Cami, J.; Haubois, X.. (September 2009). «The close circumstellar environment of Betelgeuse. Adaptive optics spectro-imaging in the near-IR with VLT/NACO» Astronomy and Astrophysics 504 (1): 115–25.  doi:10.1051/0004-6361/200912521. Bibcode: 2009A&A...504..115K..
  36. Guinan, Edward F.; Wasatonic, Richard J.; Calderwood, Thomas J.. (23 December 2019). «ATel #13365 - Updates on the "Fainting" of Betelgeuse» The Astronomer's Telegram.
  37. Byrd, Deborah. (2019-12-23). «Betelgeuse is 'fainting' but (probably) not about to explode» Earth & Sky.
  38. Overbye, Dennis. (14 August 2020). «This star looked like it would explode. Maybe it just sneezed» The New York Times.
  39. Dupree, Adrea K.. (13 August 2020). «Spatially resolved ultraviolet spectroscopy of the great dimming of Betelgeuse» The Astrophysical Journal 8991: 68.  doi:10.3847/1538-4357/aba516. Bibcode: 2020ApJ...899...68D..
  40. Guinan, Edward F.; Wasatonic, Richard J.. (1 February 2020). «ATel #13439 Betelgeuse Updates – 1 February 2020; 23:20 UT» The Astronomer's Telegram.
  41. Carlson, Erika K.. (27 December 2019). «Betelguese's bizarre dimming has astronomers scratching their heads» Astronomy.
  42. Andrew Griffin. (29 December 2019). «Betelgeuse: Star Is Behaving Strangely And Could Be About To Explode Into A Supernova, Say Astronomers» The Independent.
  43. Erick Mack. (2019-12-27). «Betelgeuse star acting like it's about to explode, even if the odds say it isn't» CNET.
  44. Drake, Nadia. (26 December 2019). «A giant star is acting strange, and astronomers are buzzing» National Geographic Society.
  45. Kaplan, Sarah. (27 December 2019v). «Is Betelgeuse, one of the sky's brightest stars, on the brink of a supernova?» The Washington Post.
  46. Iorio, Kelsie. (27 December 2019). «Is Betelgeuse, the red giant star in the constellation Orion, going to explode?» ABC News.
  47. Sparks, Hannah. (26 December 2019). «Massive 'Betelgeuse' star in Orion constellation due for explosive supernova» New York Post.
  48. Bruce Dorminey. (17 February 2020). «Betelgeuse Has Finally Stopped Dimming, Says Astronomer» Forbes.
  49. Guinan, Edward; Wasatonic, Richard; Calderwood, Thomas; Carona, Donald. (22 February 2020). «ATel #13512 – The Fall and Rise in Brightness of Betelgeuse» The Astronomer's Telegram.
  50. Gehrz, R.D.. (24 February 2020). «ATel #13518 – Betelgeuse remains steadfast in the infrared» The Astronomer's Telegram.
  51. Levesque, Emily M.; Massey, Philip. (24 February 2020). «Betelgeuse just isn't that cool: Effective temperature alone cannot explain the recent dimming of Betelgeuse» The Astrophysical Journal Letters 891 (2)  doi:10.3847/2041-8213/ab7935. Bibcode: 2020ApJ...891L..37L..
  52. Dharmawardena, Thavisha E.; Mairs, Steve; Scicluna, Peter; Bell, Graham; McDonald, Iain; Menten, Karl; Weiss, Axel; Zijlstra, Albert. (2020-06-29). «Betelgeuse fainter in the submillimeter too: An analysis of JCMT and APEX monitoring during the recent optical minimum» The Astrophysical Journal 897 (1): L9.  doi:10.3847/2041-8213/ab9ca6. ISSN 2041-8213. Bibcode: 2020ApJ...897L...9D..
  53. Sigismondi, Costantino. (31 March 2020). «ATel #13601 – Rapid rising of Betelgeuse's luminosity» The Astronomer's Telegram.
  54. Andrea Dupree; Edward Guinan; William T. Thompson. (28 July 2020). Photometry of Betelgeuse with the STEREO Mission While in the Glare of the Sun from Earth. Astronomer's Telegram.
  55. Sigismondi, Costantino. (30 August 2020). «ATel #13982: Second dust cloud on Betelgeuse» The Astronomer's Telegram.
  56. «A dusty veil shading Betelgeuse during its Great Dimming» Nature 594 (7863): 365–368. 16 June 2021  doi:10.1038/s41586-021-03546-8. PMID 34135524. Bibcode: 2021Natur.594..365M..
  57. «Great Dimming of Betelgeuse explained» Nature 594 (7863): 343–344. 16 June 2021  doi:10.1038/d41586-021-01526-6. PMID 34135515. Bibcode: 2021Natur.594..343L..
  58. «Imaging the Great Dimming of Betelgeuse» Nature 16 June 2021.
  59. Overbye, Dennis. (17 June 2021). «Betelgeuse Merely Burped, Astronomers Conclude – The dramatic dimming of the red supergiant in 2019 was the product of dust, not a prelude to destruction, a new study has found.» The New York Times.
  60. (Ingelesez) Alexeeva, Sofya; Zhao, Gang; Gao, Dong-Yang; Du, Junju; Li, Aigen; Li, Kai; Hu, Shaoming. (2021-08-05). «Spectroscopic evidence for a large spot on the dimming Betelgeuse» Nature Communications 12 (1): 4719.  doi:10.1038/s41467-021-25018-3. ISSN 2041-1723. OCLC .8342547 PMID 34354072. Bibcode: 2021NatCo..12.4719A..
  61. (Ingelesez) Harris, Margaret. (2021-08-06). «New evidence supports dark-spot theory for Betelgeuse's 'Great Dimming'» Physics World.
  62. Garner, Rob. (2020-08-13). «Hubble Finds Betelgeuse's Mysterious Dimming Due to Traumatic Outburst» NASA.
  63. (Ingelesez) «How Betelgeuse blew its top and lost its rhythm» Physics World 2022-08-22.
  64. (Ingelesez) Goldberg, L.. (May 1984). «The variability of alpha Orionis» Publications of the Astronomical Society of the Pacific 96: 366.  doi:10.1086/131347. ISSN 0004-6280. Bibcode: 1984PASP...96..366G..

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.