Alexandria

Alexandriak, mugakide duen basamortuko klima bero bat du (Köppen klima sailkapena: BWh)[3], klima erdiidor bero batetara hurbilduz (BSh). Egipto iparraldeko gainerako kostaldea bezala, iparraldeko haize nagusiak, Mediterraneoan zehar jotzen duenak, basamortuaren barnealdeko klima baino leunagoa ematen dio hiriari[4]. Rafa eta Alexandria[5], Egiptoko tokirik hezeenak dira; beste tokirik hezeenak, Rosetta, Baltim, Kafr el-Dawwar eta Mersa Matruh dira. Hiriko klimak Mediterraneo itsasoaren eragina du, bere tenperaturak motelduz, negu euritsu aldakorrak eta uda nahiko bero eta luzeak eraginez, batzuetan oso hezeak izan daitezkeenak; urtarrila eta otsaila dira hilabeterik hotzenak, eguneko tenperatura maximoak 12° C eta 18° C artekoak izaten dira eta tenperatura minimoak 5° C izatera irits daitezkeenak, eta batzuetan elurra egiten du.

Alexandriak ekaitz bortitzak, euria eta, batzuetan, elurra eta txingorra izaten ditu hilabeterik hotzenetan; gertaera horiek, drainatze-sistema eskasarekin konbinatuta, iraganean noizbehinkako uholdeak eragin dituzte hirian, oso gutxitan gertatzen badira ere[6]. Uztaila eta abuztua urteko hilabeterik bero eta lehorrenak dira, eguneko batez besteko tenperatura 30° C-koa da. Urteko batez besteko prezipitazioa 200 mm ingurukoa da, baina 417 mm-ra iritsi da[7].

Port Said, Kosseir, Baltim, Damietta eta Alexandriak, tenperatura aldaketarik txikiena dute Egipton.

Erregistraturiko tenperaturarik altuena 45° C izan zen 1961eko maiatzaren 30ean, eta tenperaturarik hotzena 0° C 1994ko urtarrilaren 31n[8].

Datu klimatikoak (Alexandria)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	18.4	19.3	20.9	24.0	26.5	28.6	29.7	30.4	29.6	27.6	24.1	20.1	24.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	13.4	13.9	15.7	18.5	21.2	24.3	25.9	26.3	25.1	22.0	18.7	14.9	20.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	9.1	9.3	10.8	13.4	16.6	20.3	22.8	23.1	21.3	17.8	14.3	10.6	15.8
Euria (mm)	52.8	29.2	14.3	3.6	1.3	0.01	0.03	0.1	0.8	9.4	31.7	52.7	195.9
Euri egunak (≥ 0.01 mm)	11.0	8.9	6.0	1.9	1.0	0.04	0.04	0.04	0.2	2.9	5.4	9.5	46.9
Eguzki orduak	192.2	217.5	248.0	273.0	316.2	354.0	362.7	344.1	297.0	282.1	225.0	195.3	3307.1
Iturria: World Meteorological Organization (UN),[9] eta Hong Kongeko Behatokia[10] eguzki orduak, batez besteko tenperaturak[11], eta hezetasunari buruzko grafiko klimatikoak[12]

Duela gutxiko erradiokarbono bidezko itsas maskor zatien datazioak eta berun bidezko kutsadurak, toki honetan, giza aktibitatea erakutsi dute Antzinako Inperioaren garaian (K.a. 27-21 mendeen artean), eta berriz K.a. 1000-800 bitartean.

Alexandro Handia, Alexandria sortzen.

Ondoren, jarduerarik eza gertatu zen[13]. Antzinako iturrien arabera, Ramses Handiaren garaian leku komertzial bat egon zen, Kretarekin merkataritzan aritzeko, baina Alexandro iritsi zenerako[14] aspalditik galduta zegoen. Rhakotis izeneko egiptoar arrantzale herri txiki bat (egiptoeraz: *Raˁ-Ḳāṭit, written rˁ-ḳṭy.t, = eraikitzen dena), K.a. XIII. mendetik existitu zen. Handik gertu, eta, azkenik, hiriko auzo egiptoar bihurtu zen[14]. Alexandriatik ekialdera (gaur egun Abu Qirko badia dagoen tokian), antzinaroan, zingirak eta zenbait uharte zeuden. Jada, K.a. VII. mendean, Kanopus eta Heraklion hiri garrantzitsuak zeuden. Azken hau, berriki aurkitu zen urpean.

K.a. 332. urtean, persiarrek mendean zuten Egipto. Urte hartan, Alexandro Handia garaile sartu zen Niloko lurralde honetan, persiarren errege Dario III.a garaitu ondoren. Egiptoarrek Alexandro onartu zuten eta askatzailetzat aldarrikatu. Kontuan izan behar da Egipton aspaldidanik zeudela hainbat greziar kolonia; beraz, haien ustez konkistatzaile berriak ez ziren atzerritarrak.

K.a. 331eko apirilean, Alexandrok bere izena eman zion Niloren deltan fundatutako hiriari. Hiri hura Rakotis izeneko arrantzale herrixkaren gainean eraiki zen. Kokapena oso egokia zen, alde batetik Nilo ibaiaren gorabeheren babestuta zegoelako, eta bestetik, ibilguaren hurbil egonda, merkantziak porturaino helaraztea posible zelako. Helburu horrekin, ubide bat egin zuten Nilo eta portua komunikatzeko, Mareotis aintzira zeharkatuz.

Hiriko kokalekua Faros[14] uhartearen aurrean zegoen. Denbora igaro ahala, dike bat egin zuten uhartea hiriarekin elkartzeko. Rodasko Dinokrates arkitektoa zen arduraduna. Dikearen luzera zazpi estadiotakoa zen[oh 1], hortik datorkio Heptastadion (antzinako grezieraz: Επτασταδίων) izena. Dikeak bi portu zituen: ekialdekoa, Portu Handia, garrantzitsuena zen; eta mendebaldean Itzulera Oneko Portua (Εύνοστος), oraindik ere erabiltzen da.

Portuaren kai zabal haietara Atlantiko eta Mediterraneo itsasoetatik zetozen itsasontziak. Ekarritako salgaiak kaietan metatzen ziren, hala nola, Iberiar penintsulako brontzezko lingoteak, Britainiako eztainuzko barrak, Indiako kotoia, Txinako zetak, eta abar. Nabigatzaileei bidea erakusteko, itsasargi famatua zuen Alexandriak, Faros uhartean K.a. 280. urtean eraikia. Gainaldean, etengabeko sua piztuta zegoen, baina 1340. urtean desagertu zen.

Alexandriak, antzinako greziar kolonia zen Naukratis ordezkatzeko asmoa zuen, Egiptoko gune helenistiko eta Grezia eta Niloren haran aberatsaren arteko lotura izateko. Fundazioa sortu eta hilabete batzuetara, Alexandrok Egipto utzi zuen, eta sekula ez zen hirira itzuli.

Dinokrates arkitektoa Alexandriaren trazaketaz arduratu zen, diseinu hipodamiko bat eginez. K.a. V. mendetik erabiltzen zen sistema honen ezaugarri nagusiak ziren: plaza handi bat, kale nagusi batek (30 m. zabalera eta 6 Km. luzera) hiria zeharkatzen zuena. Honek bazituen kale paraleloak eta perpendikularrak. Honetaz gain, auzoak eratu ziren eta kaleen zehar ur gezaren hornidurazko hodieriak antolatu ziren. Administratzeko bost distritutan banatu zen zeinak identifikatuta baitzeuden greziar alfabetoko lehenengo hizkiekin, hurrenez hurren. Alexandrok Egiptotik alde egin zuenean pertsiarren kontrako gerra jarraitzeko, Kleomenes Naukratiskoa utzi zuen Alexandriako gobernadore.

Alexandro hil ondoren, K.a. 323an, bere jeneral Ptolomeo Laguidesek hartu zuen Egiptoren jabetza eta Alexandroren gorpua berarekin eraman zuen Egiptora[15]. Ptolomeok, hasieran, antzinako Egiptoko Menfis hiriburutik gobernatu zuen. K.a. 322/321 Kleomenes exekutatzeko agindu zuen. Azkenik, K.a. 305ean, Ptolomeok bere burua Ptolomeo I.a Soter (Salbatzailea) izendatu zuen, eta Egiptoren hiriburua Alexandriara eraman zuen, hiri oparoa bilakatu zuena. Ptolomeoren sagak marmolezko jauregi bat egin zuen, non lorategi handi bat baitzegoen iturri eta irudiekin. Lorategi horren beste aldean, marmolezko beste eraikin bat, Museo izenekoa (Μουσείον), jaso zen. Hau Ptolomeo I.a Soterren berrikuntza zen, garai hartako jakintza guztia biltzeko. Museoak liburutegi handi bat zuen. Eraikin honen ondoan, greko-egiptiarreko Serapis jainkoaren oroimenez tenplu bat altxatu zen. Hiriko gunean Asanblea, enparantzak, merkatuak, tenpluak, bainuak, gimnasioak, estadioak eta gainerako instalazioak kokatzen ziren. Kleomenes, nagusiki, Alexandriaren garapen goiztiarra gainbegiratzeaz arduratu zen arren, Heptastadiona[16] eta lehorreko auzoak, nagusiki, ptolomeotar lanak izan zirela dirudi. Tiroko merkataritza heredatuz, eta Europa eta Ekialde arabiar eta indiarraren arteko merkataritza berriaren erdigune bihurtuz, hiria belaunaldi bat baino gutxiagotan hazi zen, Kartago baino handiagoa izateko. Mende batean, Alexandria, munduko hiririk handiena bihurtu zen, eta, beste mende batzuetan, Erromak bakarrik gainditu zuen. Egiptoko greziar hiri nagusia bihurtu zen, hainbat jatorritako greziar jendearekin. Hiri horren biztanle gehienak greziarrak ziren, baina kontuz ibili zen populazioko hiru etnia handienen bereizketari eusteko: greziarra, judua eta egiptoarra[17]. Honetaz gain, bazegoen arrantzaleen auzo bat. Azken hau, hiriko txiroena zen. Luze gabe, Alexandria greziar kulturaren erdigunea bilakatu zen. Modu honetan, erromatarrak heldu zirenerako, Egipto elebiduna zen. Egiptoar estiloarekin bakarrik artea eta arkitektura lantzen zen. Hiri hura Egiptotik hurbileko Alexandria izenaz ezaguna zen (latinez: Alexandria ad Aegyptum), Egiptoren garrantzia eklipsatuz.

Idazle greziarra Plutarkok, (K.o. 46-125), Alexandro Handiaren biografia idatzi zuena, kontatzen du konkistatzaileak nondik hartu zuen inspirazioa hiria fundatzeko. Dirudienez, amets batean agure bat agertu zitzaion behin eta berriz Odisearen pasarte bat errezitatuz: Jarraian badago irla bat itsas zurrunbilotsuan, Egiptoko parean, Faros deitutakoa. Altxatu zenean, irlara joan eta bere egoera pribilegiatuaz nabaritu zen, baina hobe zitekeen dike batekin kostara lotuz gero. Orduan, igeltsuaren faltan, irinarekin markatu zuen eraikitzekoa zen tokia. Bukatu orduko, ibaitik eta itsasotik hainbat motatako txoriak etorri ziren hedatutako irina jatera. Alexandro, hau ikustean, asaldatu zen augurio txarra zela pentsatuz. Baina Aristandrok, bere ondoan zegoen igarleak, seinale ona moduan interpretatu zuen: txorien prozedurak iragartzen zuen hiri aberatsa izango zela, edozein arrazako gizakiak elikatzeko modukoa.

Antzinako antzinako liburutegia

Ptolomeo I.ak jauregi handi bat agindu zuen eraikitzea dinastia ptolemaiko guztiari ostatua emateko. Bere semea, Ptolomeo II.a Filadelfoa, lorategiaren beste aldean zegoen eraikinaren bultzatzailea izan zen. Eraikin honen izena Museo zen, jakintzaren errespetuz eta musen ohorez –arteen eta zientzien jainkosak- sagaratutako santutegia zelako. Askoren ustez, munduko lehen zientziategia zen, goi mailako unibertsitate bat zuena.

Eraikinaren parte batzuk jakintzari dedikatuta zeuden. Hauek, denboraren poderioz, handitu ziren garrantzi gehiago hartuz. Hauetariko bat, handiena eta ospetsuena Liburutegia zen.

Konplexu honetako atalen artean bazeuden lorategi botanikoa, garai hartan ezagunak ziren herrialdeen landareekin, zoologikoa, behatoki astronomikoa eta anatomiazko gela, non hiltzaileen bibisekzioa eta gorpuen disekzioak egiten baitziren.

Bazeuden ere logelak jakintsu, gramatiko eta medikuentzat. Gastu guztiak erregeen pentzutan zeuden. Erregeak hain arro sentitzen ziren erakunde honetaz non askotan pertsona hauekin bazkaltzen baitzuten. Jakintsuek, ikerketak eta ikasteak egiteaz gain, ikasleek eskatuta hitzaldiak eta irakasgaiak ematen zituzten. Alexandrian 14.000 ikasle egon ziren. Hiri honen biztanleen artean bazeuden gramatikoak (erretorika eta gramatikako legeak ezarri zituztenak), geografoak (munduko mapak diseinatu zituztenak) eta filosofo ospetsuak (erlijio mota bat fundatu zutenak).

Jakintsu haien artean hurrengo hauek aipatuko ditugu: Arkimedes (Sirakusakoa); Euklides, bere geometria Alexandrian garatu zuena; Hiparko Nizeakoa, trigonometria eta unibertsoaren ikuspegi geozentrikoa azaldu zuena[oh 2]; Aristarko Samoskoak kontrako teoria zuen: sistema heliozentrikoa defendatu zuen (Lurraren eta planeten Eguzkiaren inguruko mugimendua); Eratostenesek geografia bat idatzi zuen, ezagututako munduaren mapa nahiko zehatza egin zuen[oh 3]; Herofilo Kaltzedoniakoa fisiologoak uste zuen adimena ez zegoela bihotzean baizik eta burmuinean; Pergamoko Apolonio matematikari handia; Heron Alexandriakoa, engranajezko kutxen eta lurrunezko izugarrizko aparailuen asmatzailea (automatak lanaren idazlea zen, munduan errobotikari buruz ezagutzen dugun lehen lana). Geroago, II.  mendean, baditugu Klaudio Ptolomeoaren -astronomoa, eta geografoa- lanak baita Galeno medikuarenak ere. Azken honek osasunaz eta anatomiazko lan asko idatzi zuen. Bere teoriek Errenazimendua arte iraun zuten.

Eratostenesen mapa

III. mendean, zientzia berri bat agertu zen, alkimia. Hau oinarrituta zegoen egiptoarren substantzia materialeko ezagueretan eta elementuei buruzko greziar teorietan. Zientzia hau geroko kimikaren enbrioia izan zen. Antoine Laurent Lavoisierrek jarri zituen zientzia esperimental honen oinarriak.

Alexandriako Errege Liburutegia, munduko liburutegirik handiena izan zen behin. Orokorrean, K.a. III. mendearen hasieran sortu zela uste da. Egiptoko Ptolomeo II.aren erregealdian. Ziuraski, bere aitak, liburutegiaren multzoaren lehen zati bihurtuko zena eraiki ondoren sortu zen, Musen tenplua: Museion izenekoa, grezierazko "ουσείος" (nondik museo hitza eratortzen den). Askotan esan da liburutegia, edo bildumaren zatiak, suak behin baino gehiagotan suntsitu zituela (liburutegietako suteak ohikoak ziren eta eskuizkribuen ordezkapena oso zaila, garestia eta geldoa izan zen). Gaur arte, suntsipenaren (edo suntsipenen) xehetasunak biziki eztabaidatzen da[18]. Alexandrina Liburutegia 2002an inauguratu zen, Liburutegi Zaharretik gertu[19].

Izen honekin ezagutzen dugu korronte filosofiko neoplatonikoa, II. eta III. mendeetan hiri honetan garatu zena. Korronte honen ezaugarria sinkretismoa eta eklektizismoa zen. Olinpiodorok eta Hipatiak teoria honen sustatzaileak ziren.

Alexandriako eskola[20] izena erabili zen ere Filoneren filosofia judua adierazteko. Pertsona hau Alexandrian bizi zen I. mendean eta Biblia interpretatu zuen platonismo estoikoaren metodoak erabiliz. Pentsalari alexandriarren eskola filosofikoak, II. eta III. mendeetakoak, eragina handia izan zuen hasierako kristautasunean. Ordezkaririk aipagarrienak Klemente Alexandriakoa[21] (greziar filosofo kristaua) eta Origenes (Elizaren aita).

Zentzu zabalagoan, Alexandriako eskolak dira, K.o. I. mendeetako eskola zientifikoak. Beren ideia eklektikoek eta neopitagorismo paganoek beste hiritan eragina izan zuten. Pertsona ospetsuenak: Aristarko Samoskoa (astronomo eta matematikari greziarra), Hiparko Nizeakoa (astronomo, geografo eta matematikari greziarra), Klaudio Ptolomeo (geografo eta matematikari greko-egiptiarra), Diofanto (matematikari greko- egiptiarra), Eratostenes (greziar matematikari, geografo eta astronomoa), Amonio Sakkas (neoplatonismoaren fundatzailea) eta Filon Alexandriakoa (filosofo judua, greko-egiptiar jatorrikoa).

Julio Cesarrek, Kleopatra eta Ptolomeo XIII.a anaia-arreben arteko liskarrez baliatuz,  K.a. 46an Alexandria menperatu zuen. Itsasoko gudan sute bat piztu zen Alexandrian. Zenbait liburu biltegi erre ziren portuan, baina Liburutegi Handia ez. Kleopatra Egiptoko tronuan ezarri eta bere neba txikiarekin –Ptolomeo XIV.a- ezkondu ondoren, Julio Cesar Erromara itzuli zen. Julio Cesar eta Kleopatrak maitasun harreman estua zuten, eta ondorengo bat utzi zuten, Zesarion[22]. Julio Cesar hil eta gero, Erroman gerra zibila hasi zen. Lehiakide bat, Marko Antonio, Egiptora joan zen Kleopatraren laguntza lortzearren, baina gerra horretako galtzailea Egipto izan zen. Augustok, K.a. 30ean, hiria eta Egipto kontrolatzean eta bere jabego bilakatu ondoren, Egiptoren independentzia amaitu zen. Augustoren garaian, hiriko harresiek 5,34 Km²-ko azalera hartzen zuten, eta, erromatar garaian, biztanleria osoa 500-600.000 ingurukoa zen[23].

Ponpeioren zutabea

Erromatarrek Egipto inperioaren aletegia bilakatu zuten. Hiriak garrantzia handiago hartu zuen bere portuko biltegietan uzta gordetzen zelako: gariari zegokionez, urtero Erromak kontsumitzen zuenaren heren bat Alexandriatik irten zen. Hiri honetako burtsan, Egiptoko annonak prezio eta kantitatea zehazten ziren. Herrialdea isolatuta zegoenez, ez zen erromatar moneta erabili tokikoa baino. Neurri hauek hiriaren garapena eta kosmopolitismoa ahalbideratu zuten. Alexandria eskualdeko gune finantzario bilakatzean ehun mila baino gehiagoko biztanle lortu zituen.

Filon Alexandriakoren arabera, K.o. 38. urtean, juduen eta Alexandriako greziar hiritarren artean istiluak piztu ziren Agripa I.a errege juduak Alexandriara egindako bisita batean, batez ere nazio juduak erromatar enperadoreari ematen zion errespetuagatik. Berehala igo zen bi talde etnikoen arteko irain irekiak, indarkeria eta sinagoga alexandrinoen profanaziora. Indarkeria itzali zen, Kaligulak parte hartu zuenean eta Flaccus erromatar gobernaria hiritik atera ondoren[24].

Erromatar garaian hiriak hondamendi anitz izan zituen: Kitosko Gerra (115-117) eta Gerra Bukolikoa (172-175); Karakalaren arpilatzea 215ean; Valerianoren txikizioa 253an; Zenobia, Palmiraren erreginaren hondatzea 269an; Aurelianoren sakaila 273an. Azken honek arpilatu eta zeharo birrindu zuen Brutxiona[25] eta honekin batera Museoa eta Liburutegia. Dirudienez, jakintsuek Serapeuman babesa bilatu zuten, baina beste batzuek, berriz, Bizantziora emigratu zuten. Beranduago, 297an, Lucio Domicio Domiciano usurpatzailearen matxinadan, Dioklezianoren tropek, zortzi hilabeteko setioaren ondoren, hiria menperatu eta arpilatu zuten (garaipen hau Ponpeio zutabeak gogorarazten du). Hiria konkistatu ondoren, Dioklezianok agindu omen zuen sarraskiarekin jarraitzeko, odola bere zaldiaren belaunaldiraino heldu arte. Agindu hau ez zen bete, Diokleziano, odol putzu batean laban egin ondoren, hil zelako.

Honetaz gain, zenbat lurrikara bortitzak jaso ziren. Kalte gehien egin zuena 365ko uztailaren 21ekoa izan zen[26], ordu batzuetara tsunami bat jarraitu ziona[27]. Iturri askoren arabera, 50.000 hildako gertatu ziren Alexandrian[28], urtero ekitaldi batean (izugarrikeriazko eguna) gogoratzen da[29]. Franck Goddioren taldeak, Institut Européen d´Archéologie Sous-Marine, portuaren ur azpian ehunka objektu eta zutabeen zatiak aurkitu zituen. Honen arabera, hiriaren %20 uretan hondoratu zen, Brutxiona barne, liburutegia kokatuta zegoen tokia[30].

Azkenean, 616an, Khosro II.aren pertsiarrek hiria okupatu zuten.

Antzineko ohitura baten arabera, Alexandriara heldutako lehenengo kristaua San Markos izan zen, K.o. 63an. Tradizio berberak dio aurreneko kristautasunera bihurtutakoa Aniano izan zela. San Markosek haren eskuko zauria sendatzeaz gain, kristautasunaz hitz egin zion. Garai hauetatik aurrera, Alexandriako eta Egiptoko kristauek tradizio ebanjeliko handia izan zuten. San Markos jazarrita izan zen Neron enperadorearen garaian. Azkenean, 68an martirizatu eta erail zuten. Ordutik eta Trajano enperadorearen garaia arte (II. mendearen hasieran), kristauek jazarpenen beldur, beren sineskerak ezkutatu zituzten. Geroago, Alexandrian eta Nilo ibaiaren luzeran, tolerantzia hedatu zen.

Bigarren mendean, Pantenok eta beranduago Klemente Alexandriakoak eta bere ikasleak Origenes

Origenes

teologiazko eskola bat ezarri zuten -Alexandriako eskola katekista-, baina kristandadeak mesfidantzaz ikusi zuen. Konstantino I.a Handia enperadorearen garaian, Afrikako iparraldean eta Alexandrian liskar larriak sortu ziren kristau komunitatearekin. Tentsio horiek zismara eraman zuten. Haustura honetan zerikusi handia izan zuten Arrio presbiteroak eta bere doktrinak, arrianismoak. Hori dela eta, enperadoreak Nizea kontzilioa konbokatu zuen, non kredoaren oinarriak ezarri baitziren.

Beste aldetik, garai hartako hiri garrantzitsuenen artean (Konstantinopla eta Alexandria) lehia sortu zen. Norgehiagoka honetan monofisitek eta Kalzedoniako ortodoxoek Kristoren natura eztabaidatu zuten.

Kristauen arteko borrokek jarraitu zutenez, Justiniano I.a enperadoreak 553an, Konstantinoplako II. kontzilioa antolatu zuen. Han Alexandriarren ortodoxia heretikotzat hartu zen. Enperadore honen azken urteetan Siriako monofisitek beste kristauen aparteko eliza bat, berezko egiturarekin, eratu zuten.

Arabiarrek Egipto konkistatzean 641ean, hango kristauei qubt deitu zioten, hortik kopto hitza. Kristoren gurutzearen sinboloari dagokionez, Alexandrian hasi zen erabiltzen. Katakonbetan ez zen existitzen ezta Konstantinoren labaruan ere, non Krismon bat baitzegoen.

619an, Alexandria persiar sasaniarren eskuetan erori zen. Heraklio bizantziar enperadoreak 629an berreskuratu zuen arren, 641ean, 'Amr ibn al-' jeneralaren agindupean zeuden arabiarrek, Egiptoko musulmanen konkistan inbaditu zuten.

Musulmanen konkistaren garaian, Alexandria Mediterraneoko hiri garrantzitsuenetariko bat zen. Bere patriarkak, Zirok, inbaditzaileen aurrean 641eko irailean kapitulatu zuen. Gobernu inperialak errendizioa onartu ez zuenez, alexandriarrak musulmanen kontra altxarazi zituen. Hamalau hilabeteko setioren ondoren, musulmanek hiria 642an konkistatu zuten[31]. Eutikio historialariak gutun bat aipatzen du (ilberriaren ostiralean idatzitakoa, Hejiraren[32] 20. urtean) non komandante musulmanak, Amr ibn al-Asek, hirian sartzean Mahomaren bigarren ondorengoari, Umar ibn al-Jatabbi, Alexandriako inbentarioa bidali zion: 4.000 jauregi, 12.000 koipe-merkatari, 12.000 lorazain, 40.000 judu, 400 antzoki eta aisialdirako toki. Ibn al-Kiftik jakintsuen kronikan adierazten du Liburutegi Handia birrindu zela. Posible da arabiarrek liburu asko erretzea, baina ordurako Liburutegi Handia eta Serapeoarena ez ziren existitzen. Hauek aspaldidanik desagertuta zeuden erromatarren guda zibiletan, hondamendi naturalen erruz eta koptoen fanatismoarengatik. Egipto birkonkistatzeko flota inperial bat lehorreratu zen Alexandrian 645ean, baina arabiarrek armada hau garaitu zuten. Setio berri eta luze baten ondoren, 646an, arabiarrek hiria hirugarrenez hartu zuten eta geroago birrindu bizantziarrek lubakitu ez zitezkeen itsasoaren laguntzarekin. Honela 975 urteko lotura mundu greko-latindarrarekin amaitu ziren[33]. Hiria 811 eta 827ren bitartean, pirata andaluziarren esku egon zen, geroago arabiarrek kontrolatu zuten. Veneziako nabigatzaileek San Markosen gorpua 828an hiritik berreskuratu zuten eta espresuki helburu horrekin eraikitako Veneziako San Markos basilikan utzi zuten. Gainbehera luze baten ondoren, Gurutzaden garaian Alexandria birsortu zen eta oparotasunezko aldia bizi zen merkataritzari esker. Aragoitarrek, genoarrek eta veneziarrek, ekialdetik zetozen produktuak Itsaso Gorriaren zehar, banatzen zituzten. Gurutzatuek, Zipreko Petri erregeak zuzenduta, hiria arpilatu zuten. Beranduago, XIV. eta XV. mendeetan Veneziak, konkurrentziarik gabe, Alexandriako biltegia erabili zuen Europan espeziak banatzeko. Monopolio hau desagertu zen portugaldarrek 1498an Lurmuturreko bidea zabaldu zutenean. Data honetan Veneziako gainbehera komertziala hasten da. 1517an, Ridaniyako guduaren ondoren, hiria turkiar otomandarrek konkistatu zuten eta otomandarren mende egon zen 1798 arte. Alexandriak, bere antzinako garrantziaren zati handi bat galdu zuen Rosetta egiptoar portu-hiriarentzat IX. mendetik XVIII. mendera bitartean, eta soilik bere aurreko gailurra berreskuratu zuen Mahmoudiyah kanalaren eraikuntzarekin 1807an.

Napoleon heldu zenerako, XIX. mendearen hasieran, Alexandria 7.000 biztanleko herria zen. Mehemet Alik-ek mende horretan Alexandria berreraiki zuen eta Egiptoko porturik handiena bilakatu zuen[34]. Britainiar flotak, 1882an, portua bonbardatzearen ondorioz sute handia piztu zen. Beduinoek abagunea aprobetxatu zuten hiria arpilatzeko. Hilabete bat geroago, britainiar armada sendo bat lehorreratzearekin Egiptoren gaineko britainiar protektoratua hasi zen.

Alexandriako planoa, K.a. 30ean

Elefantinako papiroek Alexandriako komunitate juduaz informatzen gaituzte, K.a. 586. urtean Nabukodonosor II.ak Jerusalem konkistatu ondoren. Hala ere, badaude datuak Manases garaiko kokaleku juduez ere. Lagidar dinastiatik, diasporako juduak hirian ezarri ziren. Museoak erakarrita eta paganoen tolerantzia zela eta, gune intelektual bat eta hebrear ikasketazko eskola bat sortu zuten. Juduek, edozien Greziako hiritar bezala, eskubide zibil guztiak zituzten, baina politikoki komunitate independente bat osatzen zuten, nahiz eta pertsiarren, Ptolomeo dinastiaren eta beranduago erromatarren menpekoak izan. Diasporako karguak mantentzen zituzten: arkonteak gai administratiboez eta judizialez arduratzen zirenak; artxisinagogoak kultua zuen ardura eta etnarka botere zibilak zituena Egiptoko edo Erromatar inperioko funtzionarioekin arazoak konpontzeko. Alexandriako populazioaz aparteko talde etniko bat osatu zuten. Bere hizkuntz-isolamendu, ekonomiko eta kulturalak baimentzen zien, arraza, erlijioa, antzinako legea eta ohiturak mantentzea. Erromatarrek, inperio baino lehenago haien aliatuak izanik, zenbait pribilegio eman zieten, adibidez sabbat ospakizuna ahal izatea. Alabaina, Alexandriako greziar idazleek juduen kontrako sentimendua berotu zuten, esklusibismo, zakarkeriaz eta leialtasun falta haiei leporatuz. Seguru asko, egiptoarrak haserre zeuden juduekiko inperioaren tolerantziagatik, zeren eta egiptiarrak, greziar eta geroago erromatarren menpean baitzeuden. Samintasun hau juduen aurkako xenofobia bilakatu zen. Herriko bekaizkeriak juduen loraldiarekin zerikusi zuen eta lehenengo idatzitako erasoei hasiera eman zion. Hauetariko baten ondorioz, Apion eragindakoa K.o. 38an, milaka juduak hil ziren. Halere, bi pertsona jarri ziren Apionen kontra: Flavio Josefo Apionen kontrako obra idatzi zuena eta Filon Alexandriako filosofoa. Azken honek delegazio bat zuzendu zuen Kaligularekin hitz egiteko hiriko bortizkeriarekin bukatzeko asmoz. Juduak monoteistak izanik, enperadorearen gurtza ofiziala egiteari uko egin zioten eta bitan matxinatu ziren, erromatarren erantzun gogorra eraginez. Errepresioak Alexandriako populazioa detxematu zuen (eta Jerusalemekoa ere), K.o. II. mendean hiriko %40 osatzen zuena. Aurrerantzean, greziar eta juduen arteko harremanak tirabiratsuak bilakatu ziren Alexandria antisemitismoaren gunea bilakatu arte. Lisimako, Alexandriako Liburutegiaren zuzendaria, juduen kontrako iskanbilen sortzaileren bat izan zen. Hurrengo mendeetan Egipto juduentzat toki seguru bazen ere, Alexandrian, tradizio antisemita eutsiz, aldian behin biolentzia pizten zen.

Helenizatutako juduek, haien erlijiokideen gainean eragina handia izan zuten. Bereziki seleuziden eta asmoneoien garaian. Biblia, hirurogetahamarreko bertsioa izenekoa, greziera itzuli zuten K.a. III. eta II. mendeetan. Honetaz gain, hizkuntz honetan hebrear literatura ugari idatzi zuten. Ezagunen artean: Aristearen gutuna, Orakulu ulergaitzak eta Salomonen jakintzaren liburua. Egileen artean Eupolemo, Artipon Demetrio, Ariston eta Filon ditugu. Filosofia greziarrak nabarmen eragin zuen Alexandriako eskolan. Juduek uste zuten greziar filosofian kontzeptu moral eta espiritual asko bateragarriak zirela Moisesen Legearekin. Honen arabera, filosofo greziarrek, Platonek bereziki, iturri honetatik edan zuten. Horren froga interpretazio alegorikoa zen, Palestinako juduek erabiltzen zutena eta greziar inguruetan oso preziatua zena. Ezagututako lehenengo ordezkaria Aristobulo zen. Honi buruz bakarrik dakigu Alexandrian bizi zela Ptolomeo VI Filometerren garaian. Aditu horrek pasarte biblikoak modu alegorikoan adierazten zituen, Biblia eta mito grekoen arteko zailtasunak erraztuz. Filon, Jesukristoren garaikidea, ideia greziarrak eta juduak sistematikoki lotzen zituen. Bera da Plotinoren neoplatonismoaren aitzindaria eta Elizako Gurasoenak ere. Alexandriako Eskola exegetikoa, greziar filosofia eta kristaunasuna bateratu nahi zuena, juduarena ondorengotzat hartzen zen. Erromatar enperadoreen erlijio monoteisten kontrako jazarpenek amaiera eman zioten jarduera literarioei.

Hainbat mendeko elkarbizitza baketsuaz eta gero, 1940ko hamarkadan Egiptoko juduek jazarpenak eta atentatuak jasan zituzten. Israelgo independentzia eta 1948ko arabiar-israeldar gerraren ondoren, 100.000 judu inguru susmagarritzat hartuta, haien kontrako areriotasuna gero eta handiagoa izan zen. Egoera okerrera joan zen Suezko krisialdiarekin: 25.000 juduren bat traizioz egotzita izan ondoren, beraien ondasunak eta lurrak konfiskaturik izan ziren. Haietariko talderik handienak Israelen bilatu zuen babesa, baina beste batzuk Frantziara eta Amerikara emigratu zuten. Urte gutxitan, juduen Egiptoko milaka urteko presentzia desagertu zen, Alexandriako komunitatea barne, arabiartze eta islamizazio baino lehenagokoa zena. Komunitatea behin 50.000koa izan zen, baina orain 50 baino gutxiagokoa dela uste dute[35]. Alexandriako sinagogarik garrantzitsuena Eliyahu Hanavi da.

Antzinatik, Alexandriak bi portu izan ditu. 1870ean, harri-lubeta bat egin zen, 1906an berriztu zena. Harri-lubeta honek mendebaldeko portua luzatzeaz gain, ekialdeko Mediterraneoko porturik onena bilakatu du, Egiptoko itsas-trafikoaren %80ri eusten diona, zingo handiko 250 itsaontzi jasotzeaz gai delako. Zonalde honetan, Suez-El Kairo-Alexandria oliobidearen terminala dago, petrolio findegi bat, merkatal gunea, aduana eta anitz biltegi. Arrantza-ontziek ere hemen dute beren basea. Ekialdeko portua kirol-portua bilakatu da. Hiriko eraikin erlijiosorik garrantzitsuena Abu al-Abbas al-Mursi meskita da, XIII. mendeko murtziar jeke batek eraikitakoa, alexandriar arrantzaleen patroia.

Alexandriako bonbardaketa 1882an

1882ko ekainaren 11n, mugimendu xenofobo bat Alexandrian sortu zen eta berandu gabe, Nilo deltako beste hirietara hedatu zen. Mugimendu honen bortizkeriaren ondorioz 200 atzerritar inguru hil ziren. Gatazkaren jatorria zen Alexandriako portuan frantziar eta ingelesen ontziteriaren sarrera, Jediwe Tewfik jekearen uzkailtzea ekiditzeko. 1882ko uztailaren 11n, britainiar ontziteriak hiria bonbardatu eta okupatu zuen[36]. Urte horren irailaren 13an, Egipto protekturatu britanikoa bilakatu zen. Egoera horrek 1946 arte jarraitu zuen.

1954ko uztailean, hiria, Israelen bonbardaketa kanpaina baten jomuga izan zen, beranduago Lavon Gaia deitu zena. 1954ko urriaren 26an, Alexandriako Mansheya plazan Gamal Abdel Nasser atentatu bat jasan zuen[37].

Europarrak Alexandriatik irteten hasi ziren 1956ko Suezko krisiaren ondoren, arabiar nazionalismoaren eztanda eragin zuena. Nasserrek jabetzaren nazionalizazioak, 1961ean punturik gorenera iritsi zena, ia gainontzeko guztiak kanporatu zituen[38].

XXI. mendeko Alexandria hiri modernoa da, lauki trazadurakoa (plan hipodamikoa), greziar erara edo XIX. mendeko europarrera, islamiar hiri laberintikoarekin konparatuz gero oso desberdina. Alexandria kotoiaren merkatal gunea da, estatuko nekazal produkturik garrantzitsuena. Baditu ehungintza, industria kimikoak, eraikin mekaniko, ontzigintza- eta banku-gune bat ere. Bere aireportua Egiptoko bigarrena da, nazioarteko trafiko handia duena. Toshka edo New Valley Plana, 1997an inauguratu zen. Honen helburua zen Nilo haranaren delta alternatiboa eta paraleloa egitea, basamortuko lurrak eskuratzeko eta negozioak zabaltzeko. Nazioarteko komunitateak, UNESCOren bidez, Alexandriaren Antzinako Liburutegiaren Berregitearen proiektua finantzatu zuen. Liburutegi honen aretoak dira: hitzaldi-gunea, zientzietako museoa, planetarioa, ikasketa-gunea, Instituto Kaligrafikoa eta Museoa. Bere hedadura 85.000 m²koa da eta zortzi milio liburu inguru ditu, (euskaraz badaude ere)[39], antzinako 100.000 eskuizkribu eta 10.000 liburu arraro. Honetaz gain, baditu ikus-entzunezko materiala eta data baseak ere.

Itsasoaren hurbil egoteak erraztu du janzteko ohiturak. Kairon baino erlaxuatuagoak badira ere, toki publikoetan (hondartzan edo kafetegietan) oraindik ere puritanismoa da nagusi gizonezko guneak direlako. Otoitzaldiak errespetatzen dira eta alkohola, Kairon nahiko usua dena, hemen arraroa da. Eguraldi ona denean, biztanleak kalean daude edo kornitxean (20 km.ko itsas ondoko paseoa), kafetegietan dominora jolazten eta ohiko ur-pipa erretzen edo erosketak egiten. Mohamed Ali enparantzatik barneko zonaldera hiri guztia ohiko zoko eta merkatalgune modernoaren nahasketa da. Hondartzaren amaieran, Qaytbay gotorlekua, itsas-museoa eta mezkita bat dituena, bilerak egiteko toki bat bilakatu da. Handik, tea hartzen den bitartean, hiria begietsi daiteke. Alexandriako bizitza oso kosmopolita eta mendebaldekoa zen XX. mendearen hasieran. Hori desagertu zen errepublika aldarrikatu zenean eta Suezko krisialdiarekin. Europar eta judu komunitateen emigrazioarekin batera kosmopolitismoa joan zen. Azken urte hauetan gatazka erlijiosoak sortu dira koptoen (populazioaren %10) eta islamiar erradikalen artean.

Alexandriako antzinako itsasargia

• Itsasargia: Ptolomeo II.ak agindu zuen egitea eta historiaren arabera antzinako Munduko zazpi mirarietako bat zen. Berriki urpeko ikerketak egin dira eta, dirudienez, dorre horren aztarna asko aurkitu dira.
• Ponpeioren zutabea: Serapeoko edo Serapis jainko egiptiarraren tenpluko parte bat zen. Gaur egun kokatuta dago Rakotis barrutiaren mendixka baten gainean.
• Serapeuma: Tenplu honen ezer gutxi geratzen da: tunel batzuk, kriptak eta horma-hilobiak eta marmolezko zenbait zutabe.
• Zesareuma Teofiloren armadak desagertaraziko monumenturen bat da. Bere ordez Saad Zaghloul alexandriar nazionalistaren estatua dago.
• Quaitbay gotorlekua: Defentsarako gotorleku hau izen bereko sultanak agindu zuen eraikitzea. Oso erakargarria da jakitea haren kokapena eta antzinako itsasargiarena berbera dela.
• Anfushi hilobiak, 1901 eta 1921 urteen artean aurkitutakoak.
• El Shatby hilobiak.
• I. eta II. mendeetako Kom el Shukafako katakonbak.
• Erromatar antzokia eta txorien villa.
• Taposiris Magna tenplua, Alexandria fundazioaren garaikidea. Honen kanpoko harresiarez aztarnak eta pilono bat baino ez daude.

Abu el-Abbas el-Mursi meskita

• Meskita Terbana, greko-erromatar monumentuen hondarrekin eginda.
• Abbu El Mursi meskita
• Motazah jauregia, errege familiaren udako egoitza izan zena. Egiptoko jedibea (erregeordea) Abbas IIak agindu zuen erikitzea (1892-1914). Europar estiloko lorategiez inguratuta dago.
• Deikunderen katedral ortodoxo greziarra.
• El Swesrian eliza greziar ortodoxoa.
• Santa KatalinarenSan eliza katoliko erromatarra.
• San Markosen eliza koptoa.
• Sinagoga judua.

• Museo greko-erromatarra, Abbas Helmi II.aren agintaldian, 1893an, eraikitakoa. Gehienbat arte alexandriarrari buruzkoa da.
• Alexandriako Museo Nazionalak, 2003an inauguratuta, faroien, greko-erromatarraren, koptoaren, arabiarraren aldiaren eta XX. mendeko artea gordetzen du.
• Urperatutako monumentuak. XX. mendearen azken hamarkadan Antigoalekoko Kontseiluak eta Antigoalekoko Europar Institutuak ikerketa proiektu bat portuaren ekialdeko zonaldean burutu zuten. Emaitzak harrigarriak izan ziren eta aurkitutako aztarnei esker tokiko ikasketa egin zen bere historia ezagutzeko.
• Kavafis Museoa, greziar poetaren etxean kokatuta.