Albaola Itsas Kultur Faktoria

XVI. mendearen inguruan Euskal Herrian nola bizi zen erakusten da San Joan baleontziarekin harremana zuten jarduera ekonomikoen eskutik. Nola eraikitzen zituzten baleontziak? Nondik lortzen zituzten lehengaiak? Zura, belak, sokak, bikea (zura iragazkaitz bihurtzeko likidoa)... Zer eramaten zituzten bidaia luze horietan jan eta edateko? Arrain-kontserbak, fruituak, lekaleak, ura, sagardo asko (eskorbutoa ez harrapatzeko prebentziorik onena zen eta)... Nola janzten ziren? Arropak, oinetakoak... Zer tresna eta lanabes baliatzen zituzten? Poleak, arpoiak...

Miren Egaña

1985ean Labradorrera 1. euskal espedizioan bale-ehizaren aztarnen bila joan ziren hamar ikerlari. San Joan baleontzia agertu berri zen tokitik mila gutxira dagoen uharte batera, Belle Ile itsasestura. Ikerlari horietako bat Miren Egaña hizkuntzalari eta etnografoa izan zen.[11][12] Haren ikerlanak topa daitezke toponimian,[13] Euskal Herriko Atlas Etnolinguistikoan,[14] euskal arrantzaleek Kanadan utzitako hizkuntz aztarnetan,[15][16] eta Ternuako euskal hilarriez egindako argitalpenetan.[17]

Baleontziaren erreplika eraiki ahal izateko behar diren zurezko pieza guztiak lantegi honetan prestatzen dira jendaurrean, garaiko teknikak eta materialak erabiliz.

• 
  Atzeko enbor hori ontziaren gila bihurtu zen gero.
• 
  Aspaldi tresna eta teknikak
• 
  Gila
• 
  Itxura bereziko enbor handiak

Gila, txopa motza, branka eta lehenengo barengak eta zuakerrak jarrita, 2015eko otsailean.

San Joanen branka eta txopa 2024ko martxoan.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: San Joan baleontziaren erreplika

2013an Red Bayko euskal baleazaleen gunea Gizateriaren Ondare izendatu zuen UNESCOk[18]. Urte berean, Donostia 2016ko Europako Kultur Hiriburuaren programaren parte, itsasontziaren erreplika bat egiteko lanean hasi ziren Pasaian. Hasierako helburua 2016an itsasontzia Europan hizkuntza gutxituak dituzten herrietatik ibiltzea zen, enbaxada gisa[19]. Itsasontzia egitea baino, prozesuari eman zioten garrantzia: antzinako tresna berberekin egin nahi zuten, erreplikak prozesua ere biziberritu zezan, eta galtzen ari ziren hainbat ogibideren inguruko dokumentazioa egiteko asmoarekin. Esteban Gozategi izan da arotz lanetan aritu dena, ofizioa aitarengandik ikasi zuen ontzigilea[20]. Era berean, baleazaleen industrian garrantzitsuak ziren elementuak ere indartu nahi zituzten, hala nola egurgintza, sagardoaren kultura edo sokagintza.

Lehenengo pausoa planoak aztertu eta berriak egitea izan zen[21], eta, ondoren, egurra lortzea, Sakanako hariztietan egin zena[oh 1]. Guztira 200 haritz eskaini ziren[23], jatorrizkoek bezala forma jada landua zutelako, behinola landu baitziren. Altsasun interpretazio ibilbide bat ireki zen, Dantzalekun[24]. Zuhaitz horiek Zerainen moztu ziren, zerrategi tradizionala erabiliz[25]. 2014ko ekainaren 25ean gila ezarri zen, zortzi tonako pago enbor batetik abiatuta[26], eta irailaren 29an aurrefabrikatutako piezarik handiena jarri zen, txopa motza[27]. Aldi berean, museo moduan ireki zen Albaola, bisitariek itsasontziaren jarraipena egin ahal izateko, eta proiektuaren inguruan gehiago jakiteko[28]. Txopa motza jarri eta gutxira branka ere jarri zuten, itsasontziaren izango zuen tamaina finkatuz[29]. Hortik aurrera eraiki ziren kubiertak, eta jarri ziren barengak, genolak eta ligazoiak[30][31].

2015eko urtarrilerako argi zegoen itsasontzia ez zela amaituko 2016rako, zailtasun teknikoengatik alde batetik, aurrekontuarengatik, bestetik. Horrela, itsasontzia egiteko prozesuari garrantzi handiagoa eman zion museoaren fasea hasi zen martxan. Donostiako alkate zen Juan Karlos Izagirreren esanetan: «Alderdi ekonomiko, turistiko eta zerbitzuetakoei erreparatuz gero, jarduera bat sorrarazten ari da Pasaiako badian, horren beharra duen toki batean, hain zuzen»[32]. 2016an itsasontzia amaitzeko pausoak ematean adostu zuten, eta fundazio publiko bat sortzea erabaki[33]. 2017an Aprendiztegi proiektua abiatu zuten, ontzigintza tradizionaleko arteetan trebatu nahi zuten pertsonek bertan ikasteko, eta geroztik hainbat itsasontzi txiki zaharberritu edo sortu dituzte, beti ere teknika tradizionalak erabilita. Xabier Agote zuzendariak Mainen (AEB) dagoen Apprenticeshop erabili zuen ideia gisa[34]. COVID-19 pandemiaren eraginez, geldi egon zen proiektua tarte batez, baina 2022an jada hartu zuen amaierako forma itsasontziak, kanpoko egurrekin eta txopa zein brankako egiturak amaituta[35].

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Kanpoaldea (lehen planoan, Jaizkibel draga).