Aizpurgi

Aizpurgi[1][lower-alpha 1] Nabaskoze almiranterriko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioak eskualdean.

Aizpurgi
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko aireko ikuspegia, 2020. urtean


Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Nafarroa Garaia
EskualdeaPirinioak
UdalerriaNabaskoze
Administrazioa
Motakontzeju
Izen ofiziala Aspurz
Posta kodea31450
Herritarraaizpurgitar
Geografia
Koordenatuak42°43′23″N 1°09′18″W
Azalera23,08 km²
Garaiera623 metro
Distantzia56,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria21 (2021:  0)

2021 urtean 21 biztanle zituen.

Bertako biztanleak aizpurgitarrak dira.

Izena

Aizpurgi toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]

  • Aspurzi (1042)
  • Aspurz (1063)
  • Aspurci (1064)
  • Aizpurdi (1071)
  • Aizpurci (1104)
  • Aspurci (1108)
  • Aspurz (1199)
  • Azpuruz (1234)
  • Açpuruç (1234)
  • Aspurç (1273)
  • Aspurtz (1366)
  • Aspurz (1534)
  • Ayzpuruz (1587)
  • Aizpuriz (1591)
  • Aspurz (1802)
  • Aizpurgi (1974)
  • Aizpurgi (2000)

Etimologia

Mikel Belaskoren arabera, euskal itxurako izena da, baina azalpen zaila du. "Haitz" eta "buru" euskal ahotsak izenpean agertzen direla dirudi. Amaiera bat etor liteke -tze atzizki oparoarekin. Euskaltzaindiak Aizpurgi proposatu du euskara. Hiztun bakar baten ahotik jaso zen (Ezpartzaren Dionisia Garate). Ana Etxaidek ere 1961ean jaso zuen. Dokumentazio zaharrak, ordea, Aizpurtzi aipatzen du argi eta garbi.

Ezaugarriak

Armarria

Aizpurgiko armarriak honako blasoi hau du:[3]

« Hondo gorri batez eta aurrean hiru dorreko urrezko gaztelu bat osatuta dago, bi gurutze zuriekin goialdean, bat ezkerraldean eta bat eskuinaldean, eta hiru ilargi-erdi zuriekin, bi ezkerraldean eta bat eskuinaldean, guztiak gurutzeen azpian.  »

Geografia

Aizpurgi Nabaskoze almiranterrian barruan dago, Zaraitzu ibaiaren ibar geografikoan. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibai hau Irati ibaiaren adarra da.

Ingurune naturala eta kokapena

Nabaskozeko Almiradioa Nafarroako Foru Komunitatearen ekialdean dago. Nabaskoze kontzejuak edo almiradioburuak 636 metroko altitudea du itsas mailatik. Bere barruan bi unitate geomorfologiko handi bereizten dira: hegoaldean mendilerro bat eta iparraldean ordoki uhindu bat. Idokorriko mendilerroak Nabaskoze udalerriaren eta Gazteluberri eta Erromantzatua udalerrien arteko muga markatzen du. Mendebaldean, Idokorri gainak eta Illongo mendilerroak osatzen dute. Azken horren barruan daude San Kiriko mendia (1172 m), Monda (1281 m), Collado (1219 m) eta Borregil (1420 m). Mendilerroa Zaraitzu ibaiak mozten du zeharka, Aizpurgiko arroila eratuz. Goi-lautada uhindua udalerriaren iparraldean zabaltzen da, Zaraitzu eta Biniese ibaien artean, batez beste 790 metroko altuera du eta bi ibaien haranen artean dago zintzilik.

Klima eta landaredia

Aizpurgik klima submediterraneoa du, hego-mendebaldeko zenbait puntu izan ezik, horiek subatlantikoak baitira, eta foke eta karasol babestuak, gune mediterraneoak baitira. Urteko batez besteko tenperatura 12º eta 9 ° C artekoa da, urteko prezipitazioak 1000 eta 1400 mm artekoak, urtean 100 eta 120 egun euritsu bitartean gertatzen dira, eta ebapotranspirazio potentziala 700 eta 650 mm artekoa.

Almiranterriko baso-azaleraren % 42,6 pinu gorriak dira. Eremu hezeenetan pagoek populatzen dute, baso-azaleraren eta haritzen % 22,6, eta arroila eta karasoletan, klimatologikoki Mediterraneoko enklabeak direnak, arte artadi karraskak, % 3,4. 317 ha inguru birpopulatzekoak dira, batez ere basoko pinuak (baso-azalera osoaren % 20,2), Austriako pinu beltzak % 26,6 eta Austriako larizioak % 23,7.

Estazio meteorologikoak

Nabaskoze almiranterrian dagoen, Nabaskoze kontzejuan, itsasoaren mailatik 615 metrora, Nafarroako Gobernuak 1928n jarritako estazio meteorologikoa dago.[4]

    Datu klimatikoak (Nabaskoze, 1984-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 20.0 24.0 26.0 29.0 34.0 40.0 40.0 41.0 38.0 31.0 25.0 23.5 41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.1 11.0 14.3 16.5 20.7 25.7 29.5 29.5 25.0 19.3 12.8 9.7 18.6
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.0 5.2 8.0 10.4 14.2 18.2 21.0 21.0 17.2 13.1 7.8 4.7 12.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -1.2 -0.7 1.7 4.2 7.7 10.6 12.5 12.4 9.4 6.8 2.7 -0.2 5.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -16.0 -13.0 -14.0 -5.0 -4.0 0.0 5.0 3.0 -1.5 -5.0 -10.0 -15.0 -16.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 86.3 77.7 73.8 107.9 79.2 66.0 38.9 39.8 62.1 103.0 113.0 88.4 936.1
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 58.0 60.0 52.0 71.5 45.0 71.5 66.0 48.0 54.0 120.0 75.0 76.0 120.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 12.4 10.9 10.4 13.1 12.1 7.8 5.2 5.2 7.9 10.7 12.9 12.0 120.5
Elur egunak (≥ 1 mm) 2.8 2.9 1.7 0.7 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.9 1.8 11.0
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Errege-erreginen jaurerriaren antzinako lekua, zeinaren urteko bularra Antso VII.a Azkarra erregeak eguneratu baitzuen 1195ean, etxe bakoitzeko 4 soldatatan eta 2 olo-lapurretatan ezarriz, gehi 15 soldatako kopuru orokor bat, afari kontzeptuan; erregeak berak handik gutxira 1199n salbuetsi zituen bizilagunak solgo lan edo prestazio pertsonal guztietatik, eta gainera ezarri zuen elizgizonek ez zutela lekurik beren seme-alabentzat. Koroak ondoz ondo besterendu zuen hiribildua, Tota Errodrigitz (1234), Piarres Santxitz Mendikuekoa (1273), eta Joanes Milia Santxitz (1281); berriz ere erregeen ondarean sartua, Karlos II.a Nafarroakoak Ramiro Santxitz Arellaori 1367n esleitu zizkion bere errentak, eta, geroago, Leonor I.a Nafarroakoak Karlos Artiedakoari eman zizkion betiko 1466n. 1427an erregeari urtero ematen zitzaion bularrak 3 florin eta 4 garagar kahitze batzen zituen; gainera, bizilagunek 25 libera sendo ordaintzen zituzten Artesao eta Egurtzao terminoengatik, eta lehenxeago ustiatu zituzten 1418n.

Herriaren gainean San Joan kapera bat zegoen, Lisabeko monasterioaren mendekoa, Leireko abadiari emana 1042n, Gartzia III.a Santxitz erregeak. Era berean, Kozme eta Damen santuen ganga-dekania zegoen, Arbontzeko Santa Maria monasterioaren jabetzakoa, Leireri ere dohaintzan emandakoa 1063n; abadia horri berari gehitu zitzaion hurrengo urtean Santa Kolonbako monasterioa, Aizpurgiko arroila delakoan kokatua, alde batetik Napari eta Ugarra, eta bestetik Artesao eta Egurtzao terminoen artean.

1802an, Aizpurgi gobernatzen zuen erregeordeak izendatutako Nabaskozeko almiradioko alkateak eta herriko bizilagunen artean aukeratutako erregidoreek. 1850ean Zaraitzu ibaiaren gainean irin-errota bat zuen, eskola eta 1250 labore lapurtua; horietatik 1200 zerealetarako erabiltzen ziren, 4 bakoitzeko, eta horietatik 20 ureztatuak.

Demografia

2021 urteko erroldaren arabera 21 biztanle zituen Aizpurgik.[6]

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
36 37 33 33 30 35 37 33 35 33 29 28 28 28 25 24 25 24 25 20 21
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Aizpurgiko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.

Garraioa

Nafarroako Autobus Konpainiak Nabaskoze Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Nabaskoze ez-euskal-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[7]

Koldo Zuazok, 2010ean, Nabaskoze ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[8]

Izenak adierazten duen bezala, eremu honetan nafar erromantzea izan da tradizioz hitz egiten den hizkuntza, duela gutxi gaztelaniak ordezkatu duena.

Jaiak
  • San Klementeko jaiak, irailaren lehengo asteburuan

Ondasun nabarmenak

Oharrak
  1. /ais̻púɾɣ̞i/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak
  • Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
  1. Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
  2. «Aizpurgi - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  3. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  4. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Nabaskoze» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  5. Nabaskozeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  6. «Aizpurgi» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  7. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  8. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.