Aingeru Irigarai

Aingeru Irigarai Berako Altzate auzoan jaio zen, 1899ko martxoaren 1ean. Gurasoak, Pablo Fermin Irigarai Goizueta eta Felisa Irigarai Apat, auriztarrak ziren. Aingeruk aitarengandik hartu zuen euskararen aldeko maitasuna; izan ere, sendakin ospetsua izateaz gain, izen handiko euskaltzalea eta idazlea ere izan zen.[1]

1909tik aitzina, Lekarozko ikastetxean ikasi zuen, sei urtez. Baztanen hasi eta mamitu zitzaion euskal kontzientzia. Aitak etxean sortutako giroa ez ezik, ikastetxean zeuden batzuena gehitu behar zaio, Celestino Caparrosokoarena eta Eusebio Etxalarkoarena, kasu. Lekarozko ikasketak bukaturik, Zaragozara joan zen medikuntza ikastera. Han pare bat urte egon ondoren, beste lau ikasturte Bartzelonan egin zituen.[1]

Doktore mailako ikasketak Basurtun egin eta gero, Parisera joan zen espezialitate batzuk egitera, eta ondotik Alemaniako Friburgo hirira. Bertan, medikuntzako hainbat adarretan trebatzeaz gain, hizkuntzak ere landu zituen; ingelesaz eta frantsesaz landa, alemanez ere ikasi zuen poliki. 1924an Iruñera itzulitakoan, lanean hasi zen Udalaren menpe zegoen Sorospen Etxean. Kontsultategi pribatua ere zabaldu zuen hiru urte geroago, eta aita-semeak batera aritu ziren lanean Iruñeko Orreaga hiribideko kontsultategian. 1927an, Parisera jo zuen espezializazioko ikasketak amaitzera, eta bueltan, artean 30 urte bete gabea, medikuntza lana beste esparru batera ere eraman zuen: sindikalismora; hain zuzen, ELAko kide egin zen. Alderdi abertzalearen ekintzetan parte hartzen hasi zen, eta Irlandan egon zen beste abertzale batzuekin batera.[1]

1930eko hamarkadan, euskararen aldeko lanari eta idazteari ekin zion. Eta, berarekin batera, beste batzuek ere, hala nola Blas Fagoagak eta Paz Zigandak. Bi belaunaldiren arteko zubi izan zen, aitzinetik lanean ari ziren Larreko, Manezaundi, Jose Agerre, Damaso Intza eta besteekin ere bat egin zuelako. Denak Iruñeko Euskararen Adiskideak elkartean batu ziren. Bestalde, urte haietako euskaltzale ospetsuenak ezagutu zituen: Arturo Kanpion, Resurreccion Maria Azkue edo Julio Urkixo. Gainera, etxean zuen giroak eta Nafarroak Lapurdirekin eta Nafarroa Beherearekin zuen loturak sentiberatasun handia eragin zion mugaz haraindiko euskaldunei buruz.[1]

Eusko Ikaskuntzan eta Euskaltzaindian ere aritu zen. Eusko Ikaskuntzan 1924an sartu zen. Erakundeak ospe eta itzal handia zuen gerra baino lehen, eta 1933an batzorde iraunkorreko kide izendatu zuten, eta handik urtebetera, berriz, idazkari ordezko. Harreman handia izan zuen erakundeko kide eta laguntzaileekin, horien artean Joxe Migel Barandiaranekin. 1929an urgazle egin zuten Euskaltzaindian; beraz, mahuka bete lan zebilen: lanbidea, zaletasunak, ikerketak, izkribuak eta familia.[1]

Nafarroa Garaiko beste euskaltzaleak bezala, euskararen galera ikaragarriak oso kezkatzen zuen. Ordurako, tokitan zeuden Bonaparte printzeak 1863an egindako maparen mugak. Galeraz oharturik, hizkuntzaren geografiari buruzko lehendabiziko ikerlanak egiteari eta agiri zaharrak biltzeari ekin zion. Lan ibilera horien emaitza izan zen euskararen egoeraz argitaratu zuen mapa, hau da, noraino iristen zen euskara 1933an, eta herri bakoitzean euskarak zuen indarra edo ahuldadea. Ikerketa Errepublika garaian egin bazuen ere, hogei urte geroago ikusi zuen argia, tartean Francoren altxamendua gertatu baitzen.[1]

Gerra aurreko urteetan, ezin konta ahala artikulu eta idazlan idatzi zituen. Lehenbizikoak 1926koak dira: Atsotitzak euskara garbia ikasteko eta Notas al nuevo mapa del Pats Vasco idatzi zuen RIEV aldizkarian. Hortik aurrera, hainbat artikulu izkribatu zituen hamaika aldizkari eta argitalpenetan: Gure Herria-n, Yakintza-n, Eusko Folklore Urtekaria-n, La Voz de Navarra egunkarian. Izkiriatutako lan horietan hainbat gai jorratu zituen: euskal idazleak eta haiek plazaratutako lanak, literatur hizkera, euskararen ortografia, herri kantak, euskararen gaineko agiri zaharrak eta hizkuntzaren lekukotasun historikoak, usadio eta ohitura zaharrak, besteak beste.[2]

1934an Maria Rosa Imazekin ezkondu zen, Lezon, eta Iruñea hautatu zuten bizileku. Bi urte geroago, Espainiako Gerra Zibila hasi zen, beldur aroaren hasiera izan zena. Gerra ikaragarrizko zartakoa izan zen harentzat. Nafarroan erreketeek eta falangistek jende asko hil zuten. Aingeruk Sarara ihes egin zuen, baina familiagatik eta Diputazioaren presioengatik itzuli egin zen. Orduan hasi ziren harentzako zinezko urte latzak. Udalak mediku kargutik bota egin zuen, arrazoi politikoak zirela medio. Euskarari dagokionez, urte gogorrak izanen ziren.[2]

Gerra ondoan euskal mundua mutu zegoen. Aingeru Hondarribira aldatu zen, hango sendakin postura. 1942a zen, eta hurrengo urtean familia Donostian jarri zen bizitzen. Familian hiru heriotza gertatu ziren urte gutxiren buruan: aita, emazte Maria Rosa eta ama Felisa Irigarai Apat hil zitzaizkion. Aingeru lau seme-alabekin alargun gelditu zen.[2]

Ezkerretik eskuinera, Koldo Mitxelena, Pio Baroja, Aingeru Irigarai, Antonio Arrue eta Julio Caro Baroja 1955ean, Berako Itzea parean

1953an, Iruñeko Udalak eta Diputazioak atzera bota zituzten 1937an lanetik kanporatuak izateko erabakiak. Hala ere, Iruñean lanean hasteko lanposturen bat libre gelditu behar zen, eta hori ez zen gertatu 1962ra arte. Hortaz, Donostian lanean eta ondoren Iruñean, eta halaxe jarraitu zuen bi hiriburuen artean, erretiratu arte. Bestalde, gerra ondorengo urteetan sukin garrrantzitsuenetarikoa izan zen Aingeru Irigarai. Nafarroaren izenean, Eladio Espartzarekin batera, Euskaltzaindiko kide izendatu zuten 1941ean, eta lumari heldu zion berriro. Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko buletinean hasi zen idazten.[2]

Elkarte bereko Egan literatur aldizkarian ere idazten hasi zen, euskara hutsean, gai-nera. 1950eko hamarkadan, Príncipe de Viana erdal aldizkarian ere argitaratu zituen lanak. Nafarroako Diputazioko Príncipe de Viana erakundeak eratutako Euskararen Sailean, Pedro Diez de Ultzurrun iruinsemearen gidaritzapean, lan handia egin zuten berak, Jose Mari Satrustegik eta beste hainbat kolaboratzailek. Hamaika ekitaldi antolatu zituzten: euskal jaiak, haur azterketak edota bertsolari txapelketak. Era berean, euskarazko aldizkari bat plazaratu zuten, eta Iruñeko Diario de Navarra egunkarian Nafar Izkuntzan orria sortu. Orobat, garai hartan Diputazioak bi aldizkari atera zituen: Fontes Linguae Vasconum eta Cuadernos de Etnologia y Etnografia, Satrustegiren zuzendaritzapean. Horietan ere aritu zen izkribatzen Aingeru. Eusko Ikaskuntzan, bestalde, Joxe Migel Barandiaranekin eta Agustin Zumalaberekin, erakundea berriro eratzen aritu zen.[2]

Txepetxek bere garaian esan bezala, euskararen iragana aztertzen ez ezik, hizkuntzari etorkizuna ematen ere saiatu zen Irigarai, eta euskararen batasunaren aferan bertan erdiko bidea proposatu zuen muturrekoak gailentzen ari zirela sumaturik. Horrela jokatu zuen hainbatetan, 1983ko azaroaren 28an heriotzak eraman zuen arte, Donostian.[2]

Artikulu anitz argitaratu zituen hainbat aldizkari eta argitalpenetan. Maiz Apat-Echebarne izengoitia erabili zuen. Gaiak ere denetarikoak dira.[3]

• Lakoizketa apez jauna eta euskera, 1926, Euskal egunetako Hitzaldiak, Bermeo.
• Notas al nuevo mapa del País Vasco, 1926, RIEV.
• Traducción al vascuence de un Capítulo de El Quijote, 1928, RIEV, XIX, 1947, BAP.
• Ohienart, poeta, 1928, RIEV, XIX.
• Un acta de ayuntamiento en lengua vasca, 1932, RIEV, XXIII.
• Cantares de Navidad, Año Nuevo, 1933, Anuario de Eusko Folklore, XIII.
• Euskaldun antzertia, 1933, Gure Herria, XIII.
• Una poesia de Chamisso sobre Etchahun, 1933, RIEV.
• Euskaltzaindiaren laguntzaleak, 1933, EIU, XV.
• Documentos para la geografía lingüística de Navarra, 1935, RIEV, XXVI.
• El euskera en Artajona, 1934, Yakintza, II.
• Euskal liburu zaarretako zenbait yakingarri, 1936, Yakintza, IV.
• Primitiae linguae vasconum, 1947, Salamankako Unibertsitatea.
• XVIIgarren mendeko iru eskutitz, 1955, Egan, VIII, 1-2.
• Naas-Maas, 1956, Egan, IX.
• Antropónimos medievales de Navarra, 1955, Príncipe de Viana, Iruñea.
• Euskal literaturaren bilduma laburra, 1956, Egan.
• Euskalerriko Ipuinak, 1957, Kuliska sorta, 17. zenbakia, Itxaropena, Zarautz.
• XXgarren mendeko Nafarroako euskal idazlariak, Enrike Zubiri eta Pablo Fermin Irigarai idazleen lanak, 1958, Principe de Viana, Iruñea.
• Literatur-eskuararen inguruan, Gure Herria, 31. urtea, 4, 1959ko urria, 231-239 orrialdeak.
• Lizarra Elkanokoa, 1959, Euskera, IV.
• Mogel eta Literatur-euskera, 1959, Egan, XII.
• Onomástica medieval de Navarra, 1960, Príncipe de Viana.
• La lengua vasca en los siglos XVI al XIX, "Geografía histórica de la lengua vasca" liburuan, Auñamendi bilduma, 13. zenbakia.
• Nota sobre la antigua lengua, 1961, Príncipe de Viana.
• Poesias populares vascas, 1962, Auñamendi bilduma, Donostia.
• ¿Se trata de la doctrina de Sancho de Elso?, 1963, Príncipe de Viana
• La obra del Príncipe Bonaparte, 1966, BAP, Donostia.
• Nuevos documentos para el estudio del vascuence alto medieval, 1966, Príncipe de Viana.
• Noticias y viejos textos de la Lingua Navarrorum, 1971, Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones, Donostia.
• Una geografía diacrónica del euskera en Navarra, 1974, Diario de Navarra bilduma, Iruñea.

• Aingeru Irigarai literaturaren zubitegian, zubitegia.armiarma.eus
• Diez de Ultzurrun Sagalá, Enrike Aingeru Irigaray Irigaray (1899-1983), Bidegileak bilduma, euskara.euskadi.net
• Satrustegi, Jose Mari Aingeru Irigaray Irigaray (1899-1983), euskaltzaindia.net