Aiara

Aiara
	Araba, Euskal Herria
	Aiarako udaletxea, Arespalditzan
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Aiaraldea
Izen ofiziala	Aiara / Ayala
Alkatea	Pruden Otegi Etxebarria (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	01476
INE kodea	01010
Herritarra	aiarar[1]
Kokapena
Koordenatuak	43°04′36″N 3°04′44″W
Azalera	140,85 km2
Distantzia	46 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	2.918 (2023); −3 (2022)
Dentsitatea	0,02 biztanle/km²
Hazkundea; (2003-2013)[2]	% 31,26
Zahartze tasa[2]	% 15,39
Ugalkortasun tasa[2]	‰ 59,46
Ekonomia
Jarduera tasa[2]	% 81,77 (2011)
Genero desoreka[2]	% 9,14 (2011)
Langabezia erregistratua[2]	% 8,68 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2]	% 27,42 (2010)
Kaleko erabilera [3]	% (2016)
Etxeko erabilera[4]	% 11.43 (2016)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.aiarakoudala.eus

Aiara[1] (ofizialki Aiara / Ayala) Arabako ipar-mendebaldeko udalerri bat da, Gasteiztik 46 bat kilometrora dagoena. Udalerriak Arespalditza du herriburu, eta beste 22 herriz ere osatua dago; populatuena Luiaondo da.

Aiaraldeko eskualdea osatzen du Amurrio, Artziniega, Okondo eta Laudio udalerriekin batera.

Geografia

Ingurune naturala

Gorobel mendilerroa udalerriaren hegoaldean dago, Burgosko probintziako Merindadeen eskualdetik banatzen duela.

Ikustekoa da Soxotik gertu dagoen Peñaladros izeneko ur-jauzia, 25-30 metroko garaiera duena.

Udalerri mugakideak

Aiarak mugakide ditu iparraldean Gordexola (Bizkaia) eta Okondo; ipar-ekialdean Laudio; ekialdean Amurrio; hego-ekialdean Urduña (Bizkaia); hegoaldean Merindadeak (Burgos); eta mendebaldean Artziniega eta Merindadeak (Burgos).

Historia

Kexaa dorretxea.

Historikoki garrantzi handia izan du, batez ere Erdi Aroan, azken hamarkadetan gainbehera badator ere. Gaur egun 3.000 biztanlera ere ez da heltzen udalerri osoa.

Historiaurreari dagokionez, hiru trikuharri aurkitu dira Aiaran; haietariko bi Añesen, eta Menoion bestea. K.a. XXV. mendekoak omen dira.

Banaketa administratiboa

Aiara udalerria 24 herriz osatua dago, 23 kontzejutan antolatuta daudenak:

Demografia

Nekazaritzari lotutako udalerria izanik, Aiarak ez zuen gora-behera demografiko handirik izan XX. mendean. Mende horren bigarren erdialdean beherakada txiki bat izan zuen, baina XXI. mendearen hasieran biztanleak irabazi zituen.

Aiarako biztanleria

Datu-iturria: www.ine.es

Politika

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Bildu koalizioko Josu Artetxe hautatu zuten alkate. 2015ko hauteskundeen ondoren, berriz, EAJ alderdiko Gentza Alamillok eskuratu zuen alkatetza.

Aiarako udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24a		2011ko maiatzaren 22a
Alderdia		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	5 / 11	648 (% 40,63)	4 / 11	477 (% 29,92)
	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)*	4 / 11	571 (% 35,80)	4 / 11	609 (% 38,08)
	Aiara Batuz	2 / 11	245 (% 15,36)	2 / 11	356 (% 22,70)
	Alderdi Popularra (PP)	0 / 11	85 (% 5,33)	1 / 11	130 (% 6,04)
*2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Alkateak

Hauek izan dira Aiarako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[5]
Lazaro Gancedo Salmanton[5][6]	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
Lazaro Gancedo Salmanton[5][6]	1983	1987		Euzko Alderdi Jeltzalea
Lazaro Gancedo Salmanton[5][6]	1987	1991		Euzko Alderdi Jeltzalea
Florencio Alamillo Barandiaran[5]	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
Florencio Alamillo Barandiaran[5]	1995	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
Florencio Alamillo Barandiaran[5][7][8]	1999	2000 ^a		Euzko Alderdi Jeltzalea
Ainhoa Campo Arenaza[5][9]	2000	2003		Euzko Alderdi Jeltzalea
Ainhoa Campo Arenaza[5][9]	2003	2007		Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
Ainhoa Campo Arenaza[5][9]	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
Josu Artetxe Arana[5][10]	2011	2015		Bildu
Gentza Alamillo Udaeta[5][11][12]	2015	2019		Euzko Alderdi Jeltzalea
Gentza Alamillo Udaeta[5][11][12]	2019	2023		Euzko Alderdi Jeltzalea
Pruden Otegi Etxebarria[13][14][15]	2023	Jardunean		Euskal Herria Bildu

^a 2000ko Maiatzean Florencio Alamillo Barandiaran Alkatea zendu zen.

Garraioa

Araba Bus sareko eta lineek zerbitzua ematen diote udalerri honi:

Araba Bus

Zerbitzua	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera ⁠
15	Gasteiz (unibertsitatea)	Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (geltokia) • Zaitegi • Murgia • Sarria • Murgia (Paularrak) • Ametzaga • Beluntza (Soleta) • Izarra • Lezama • Larrinbe • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Luiaondo (Malato) • Luiaondo • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Areta • Laudio (Ugarte) • Okondo	Artziniega⁠
16	Artziniega	Artziniega (gasolindegia) • Lanteno • Menagarai • Ibaguen • Arespalditza • Murga (industrialdea) • Izoria • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Laudio (Ugarte) • Okondo (Goienuri) • Okondo (Okondoxena) • Okondo (Zubidiarte) • Okondo (Jubilatuen kluba) • Okondo (Kutxabank)	Okondo

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak linea bat ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa

Zerbitzua	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera ⁠
2	Amurrio Arespalditza	Luxo • Ozeta • Menoio • Beotegi • Kexaa • Menagarai (Jauregi) • Zuhatza (Ibarra) • Zuhatza (Zerrabe) • Zuhatza (eliza) • Agiñaga • Madaria • Salmanton • Maroño • Izoria • Murga (Markixa) • Murga (eliza) • Olabezar • Etxegoien • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio (geltokia)	Amurrio Arespalditza

Kultura

Ondasun nabarmenak

Arespalditzako parrokia (Andre Maria Jasokundekoa), XI. mendekoa, atari erromanikoarekin.
Atxa dorretxea, Arespalditzan, XVII. mendekoa.
Etxaurrengo Andre Mariaren santutegia, Menoion, XVIII. mendekoa, Gorobel mendien ikuspegi ederrak eskaintzen dituena.
Kexaako dorretxe-gotorlekua, XIV. mendean eraikia estilo gotikoan.
Lantenoko eskolak, kultura interesdun ondaretzat izendatuak.
Murgako dorretxe-jauregia, 1272an eraikia.
Negorta dorretxea, Zuhatzan, XV. mende bukaera aldera eraikia.
San Bizente eliza, Añesen, XII. mendekoa, atari erromaniko ederrarekin.
Ureta dorretxea, Lantenon, XIV.-XV. mendekoa.
Zubiete dorretxea, Lantenon.

Euskara

XIX. mendera arte ibarreko herri batzuetan euskara mantendu egin zuten, baina hortik aurrera gainbehera handia gertatu da Aiaran. Gaur egun, aiararren ia laurdena euskalduna da, eta haiek biltzeko asmoz Hogeitalau Euskara Elkartea sortu zuten.

Argazki galeria

Aiarar ospetsuak

Martin Aiala (Arespalditza, ? - 1556), Antiokiako patriarka
Frantzisko Mendieta Retes (1556-¿?), pintore eta idazlea. Fernando Katolikoaren Bizkaiko Foruen zin egitea margolanaren egilea.
Eugenio Llaguno (Menagarai, 1724-1799), politikari eta euskaltzale ilustratua[16].
Andrés Antonio Gorbea (Menagarai, 1792-1852), matematikaria.
Estanislao Urkixo Landaluze (Murga, 1816-1889), Madrilgo alkatea 1883an
Anuntxi Arana Murillo (1947) antropologoa eta irakaslea. Orozko Haraneko eta Iparraldeko kondaira mitikoak sakonki aztertu zituen[17][18]. Iparraldean euskaraz aurkeztu zen lehenengo doktorego-tesia izan ze berea,[19]
Iñaki Isasi (Arespalditza, 1970), txirrindularia.

Erreferentziak

Euskaltzaindia. (PDF) 150. arauaː Arabako herri izendegia. .
Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
«Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
«Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
«Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-21).
«Gancedo Salmantón, Lázaro» Auñamendi Eusko Ikaskuntza (Noiz kontsultatua: 2023-09-07).
(Gaztelaniaz) «El alcalde de Ayala fallece en un accidente de tráfico» El País 2000-05-01 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2023-09-09).
(Gaztelaniaz) «Los ciclistas de Ayala protestarán el sábado por los accidentes de Luiaondo» El Correo 2010-03-09 (Noiz kontsultatua: 2023-02-04).
(Gaztelaniaz) «» El Consejo de Gobierno de la Diputación nombra a Ainhoa Campo nueva directora de Igualdad y Derechos Humanos» Radio Llodio 2020-12-09 (Noiz kontsultatua: 2023-02-04).
(Gaztelaniaz) «Bildu mantiene la Alcaldía de Okondo y logra la de Ayala» El Correo 2011-06-11 (Noiz kontsultatua: 2020-04-20).
(Gaztelaniaz) «Gentza Alamillo logra una rotunda victoria en Ayala» Radio Llodio 2019-05-27 (Noiz kontsultatua: 2020-03-18).
(Gaztelaniaz) «Alamillo promete «trabajo en común» en un Ayuntamiento en el que tiene mayoría absoluta» El Correo 2019-06-15 (Noiz kontsultatua: 2020-03-18).
(Gaztelaniaz) «Aiara Batuz da la Alcaldía de Ayala por sorpresa a EH Bildu» Gasteiz Hoy 2023-06-17 (Noiz kontsultatua: 2023-06-18).
(Gaztelaniaz) «Estos son los 53 alcaldes de los pueblos de Álava» Gasteiz Hoy 2023-06-17 (Noiz kontsultatua: 2023-06-18).
«Pruden Otegi Etxebarria EH Bilduko alkategaiarekin solasean» Aiaraldea 2023-05-18 (Noiz kontsultatua: 2023-09-07).
(Gaztelaniaz) Llaguno abizenari buruzko informazioa
Arana, Anuntxi, 1947-. ([1998]-). Orozko haraneko kondaira mitikoak : bilduma eta azterketa. Universidad del País Vasco, Servicio Editorial = Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua ISBN 84-8373-090-1. PMC 432705838. (Noiz kontsultatua: 2019-12-14).
Eraso, Idoia. (2018-01-02). «Euskal Herriko mitologiari buruz egiten diren interpretazio fantasiatsuek kezkatzen naute» Kazeta.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-14).
Arana Murillo, Anuntxi. «Orozko haraneko kondaira mitikoak. Bilduma eta azterketa» (PDF) Tesiker, Euskarazko doktorego-tesiak (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).

Ikus, gainera

Araba
Arabako udalerrien zerrenda
Aiaraldea

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Araba

Aiarako Udalaren webgunea
(Gaztelaniaz) «Aiara», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
Aiarako toponimia, Euskaltzaindiaren Euskal Onomastikaren Datutegian.
Aiaraldeko Turismo Elkartearen webgunea
Aiara, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
Kexaako Aiala dorretxe-gotorlekuari buruzko informazioa, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
Murga dorretxea, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
Negorta dorrea, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
Aialatarrei eta Kexaari buruzko artikulua, euskonews.com webgunean.
(Gaztelaniaz) Luiandoko argazkiak, Flickr webgunean.
Luiandoko argazki zaharrak.

Datuak: Q1368772
Multimedia: Ayala-Aiara / Q1368772
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aiara

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.

[Euskaltzaindiaren_150._araua-1] Euskaltzaindia. (PDF) 150. arauaː Arabako herri izendegia. .

[Udalbiltza-2] Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.

[3] «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).

[4] «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).

[:3-5] «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-21).

[:6-6] «Gancedo Salmantón, Lázaro» Auñamendi Eusko Ikaskuntza (Noiz kontsultatua: 2023-09-07).

[7] (Gaztelaniaz) «El alcalde de Ayala fallece en un accidente de tráfico» El País 2000-05-01 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2023-09-09).

[8] (Gaztelaniaz) «Los ciclistas de Ayala protestarán el sábado por los accidentes de Luiaondo» El Correo 2010-03-09 (Noiz kontsultatua: 2023-02-04).

[:4-9] (Gaztelaniaz) «» El Consejo de Gobierno de la Diputación nombra a Ainhoa Campo nueva directora de Igualdad y Derechos Humanos» Radio Llodio 2020-12-09 (Noiz kontsultatua: 2023-02-04).

[10] (Gaztelaniaz) «Bildu mantiene la Alcaldía de Okondo y logra la de Ayala» El Correo 2011-06-11 (Noiz kontsultatua: 2020-04-20).

[:2-11] (Gaztelaniaz) «Gentza Alamillo logra una rotunda victoria en Ayala» Radio Llodio 2019-05-27 (Noiz kontsultatua: 2020-03-18).

[:1-12] (Gaztelaniaz) «Alamillo promete «trabajo en común» en un Ayuntamiento en el que tiene mayoría absoluta» El Correo 2019-06-15 (Noiz kontsultatua: 2020-03-18).

[13] (Gaztelaniaz) «Aiara Batuz da la Alcaldía de Ayala por sorpresa a EH Bildu» Gasteiz Hoy 2023-06-17 (Noiz kontsultatua: 2023-06-18).

[14] (Gaztelaniaz) «Estos son los 53 alcaldes de los pueblos de Álava» Gasteiz Hoy 2023-06-17 (Noiz kontsultatua: 2023-06-18).

[15] «Pruden Otegi Etxebarria EH Bilduko alkategaiarekin solasean» Aiaraldea 2023-05-18 (Noiz kontsultatua: 2023-09-07).

[16] (Gaztelaniaz) Llaguno abizenari buruzko informazioa

[17] Arana, Anuntxi, 1947-. ([1998]-). Orozko haraneko kondaira mitikoak : bilduma eta azterketa. Universidad del País Vasco, Servicio Editorial = Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua ISBN 84-8373-090-1. PMC 432705838. (Noiz kontsultatua: 2019-12-14).

[:0-18] Eraso, Idoia. (2018-01-02). «Euskal Herriko mitologiari buruz egiten diren interpretazio fantasiatsuek kezkatzen naute» Kazeta.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-14).

[19] Arana Murillo, Anuntxi. «Orozko haraneko kondaira mitikoak. Bilduma eta azterketa» (PDF) Tesiker, Euskarazko doktorego-tesiak (Noiz kontsultatua: 2019-12-13).