Adios
Adios[3][lower-alpha 1] (izarbeibarreraz: Adiotz)[lower-alpha 2] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 25,9 kilometrora. Altuera 417 eta 697 metro artekoa da, eta 7,72 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 172 biztanle zituen.
| Adios | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Herriko ikuspegia ekialdetik | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Iruñea | ||||||||||
| Eskualdea | Izarbeibar-Novenera | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Iruñea | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Adiós | ||||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Miguel Ansa Reta (hautesle-elkartea) | ||||||||||
| Posta kodea | 31153 | ||||||||||
| INE kodea | 31007 | ||||||||||
| Herritarra | adiostar, adioztar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°41′51″N 1°44′19″W | ||||||||||
| Azalera | 8,3 km² | ||||||||||
| Garaiera | 417-697 metro | ||||||||||
| Distantzia | 25,9 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 172 (2023:  7) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 22,28 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 25,14 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 0 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 10,06 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 7,10 (2018: %2,98) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1846 (independentzia) | ||||||||||
| Webgunea | www.adios.es | ||||||||||
Adios edo Adiotz Erreniegako mendilerroaren magalean dago, Iruñerriaren eta Erdialdearen arteko hesi naturala. Herrigunea mendixka baten gainean dago, mendilerroaren hegoaldeko hegalean, 483 metroko altueran. Udalerriaren barruan, Adios herriaz gain, Larrain herri hustua dago. Antzinako herri hori, despopulatu zenean, Adios udalerriaren parte bihurtu zen.
Bertako biztanleak adiostarrak (izarbeibarreraz: adioztarrak) edo, lagunartean, katxuloak dira.
Izena
Adios edo Adiotz toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Adiós
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Adios (1256)
- Adioz (1350)
- Adioiz (1366)
- Adios (1534)
- Adios (1802)
- Adios (1974)
- Adios (2000)
Etimologia
Jimeno Juriok herri honen jatorria azaltzen zuen legenda bat jaso zuen. Kondaira horren arabera, Nabarreriako gerrapean, Nabarreriako burgua eta hiriko burgu frankoak aurrez aurre jarri zituen gerra, Nabarreriari laguntzeko gudaroste gaztelarra sartu zen. Gaztelako soldadu talde handi batek Erreniegako mendilerroaren hegoaldeko magalean ezarri zuen kanpamendua, baina gaztelarrek ezin izan zuten mendilerroa zeharkatu Iruñeko auzietan esku hartzeko, mendilerroaren beste isurialdean frantses armada bat baitzegoen, frankoei laguntzeko sartua. Gaztelarrek, harriturik, presaka alde egin zuten kanpamendutik, "A Dios, A Dios" ("Jainkoari, Jainkoari") esanez. Kanpamendu abandonatuaren tokitik Adios jaioko zen, eta gaztelarren adierazpenetik herriaren izena ihesi zihoazela.
Hala ere, herria gertakari horien aurrekoa da, 1256ko dokumentu batean lehen aldiz aipatzen baita, Adios izenarekin. Adioz -ko saihesbidearen azpian ere aipatu izan da. Filologoek, oro har, uste dute herriaren izena -oz amaitutako Nafarroako toponimoen stokari dagokiola, agur esateko formula ezagunarekin eta etimologia herrikoi zabalarekin duen antzekotasunak -oz amaiera -os bihurtzen lagundu baitu.
Julio Caro Barojak defendatzen zuenez, toponimo horiek -oz atzizkiarekin lotutako izen propio batetik zetozen, eta hori, -iz edo -ez bezalako beste atzizki batzuk bezala, -icus atzizki latindarraren bilakaeratik sortuko ziren. Atzizki horrek iberiar penintsulako latinezko hizkuntzetan erabilitako patronimikoak ere sorraraziko zituen. Nafarroaren kasuan, nahiko ohikoak dira -oz amaitutako Erdi Aroko patronimikoak. Adios herriaren jatorrian legokeen izen propioari dagokionez, hau ezezaguna da, Caro Barojak Adios eta Andiuz toponimoa lotzen zituen, Artaxoan zegoena.
Euskal Herrian, Caro Barojaren ustez, toponimiari aplikatutako -oz, -ez e -iz atzizkiek adierazten zuten antzinatean lekua atzizkiari lotuta agertzen zen pertsonaren jabetzakoa izan zela, eta Erdi Arotik Erromatar Inperioaren garaira igo ahal izan zela haren jatorria.
1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Adios nolabait euskaratuta,[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Ahuritze forma proposatzen zuen, eta 1990ean Adios aukeratu zuen arren.
Ezaugarriak
Armarria
Adiosko armarriak honako blasoi hau du:[6]
| « | Armarri kuartelatua: lehen eta hirugarren hondo zuri batez eta aurrean sei puntadun izar gorri batez osatuta dago; bigarren eta laugarren hondo gorri batez eta aurrean gurutze hori batez osatuta dago. | » |
Bandera
Nafarroako udalerri gehienetan ez bezala, Adiosek bandera bat du, eta ez dago armarririk. Hiru zerrenda bertikalek osatzen dute, bi muturrak beltzak dira eta erdikoa zuria da, erdian erronbo hori bat duela.
Geografia
Adios Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Izarbeibar ibarrean.
Inguru naturala eta kokapena
Iruñeko merindadearen hegoaldeko herria da, eta Obanos eta Arrizabalaga arteko bidea eta ondoren NA-601 errepidea hartuta ailegatzen da herrira.
Klima eta landaredia
Ibarrak klima mediterraneo kontinentala dauka, ezaugarri moduan negu hotz eta euritsuak, uda lehor eta nahiko sargoriak, euri irregularrak eta iparreko zierzo haizearen nagusigoa dituena. Urteko batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa, eta prezipitazioak 450 eta 550 mm bitartekoak dira (urteroko egun euritsuak 70 inguru izaten dira).
Ibarrean pinuak, arteak, makalak, haritzak eta urkiak topa daitezke, baita erromeroa, ezkaia eta izpilikua ere. Zelaietan zerealak daude gehienbat, baina zainzuriak, olibondoak eta mahastiak ere badaude. Azken urteotan Nafarroako Ubidetik datorren urarekin (ibarra ekialdetik hegoaldera zeharkatzen baitu) ureztalurrak ugaldu dira, babarrunak, artoa eta abarrekin.
Animalien artean honako hauek topa daitezke: basurdeak, azeriak, untxiak eta erbiak, eperrak, miruak, belatzak, arrano sugezaleak, ubarroiak, lertxunak eta zikoinak. Abeltzaintza tradizionala, lehen ugaria bazen ere, orain gainbehera doa, baina zenbait etxalde industrial (zerritegiak edo oilotegiak esaterako) badaude.
Estazio meteorologikoa
Adiosen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
 Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.5 | 24.0 | 26.5 | 29.0 | 36.5 | 40.0 | 41.5 | 43.0 | 38.0 | 32.0 | 27.0 | 21.0 | 43.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.7 | 11.6 | 15.4 | 17.0 | 21.8 | 26.6 | 29.6 | 29.6 | 25.3 | 19.6 | 13.3 | 9.9 | 19.1 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.4 | 9.6 | 11.5 | 15.6 | 19.8 | 22.5 | 22.6 | 19.1 | 14.4 | 9.0 | 5.9 | 13.5 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.1 | 1.3 | 3.8 | 5.9 | 9.3 | 13.0 | 15.5 | 15.6 | 12.8 | 9.1 | 4.6 | 1.8 | 7.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -7.0 | -10.0 | -8.5 | -3.0 | -0.5 | 2.0 | 7.0 | 5.0 | 3.0 | -0.5 | -6.5 | -10.0 | -10.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 44.2 | 38.7 | 51.6 | 59.5 | 53.1 | 45.6 | 27.0 | 26.3 | 38.6 | 60.3 | 55.4 | 57.2 | 547.5 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 39.0 | 29.0 | 33.6 | 62.0 | 42.2 | 38.5 | 33.0 | 85.0 | 61.5 | 46.0 | 59.0 | 39.0 | 85.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 11.6 | 10.3 | 8.8 | 11.2 | 11.1 | 7.2 | 5.4 | 4.9 | 7.8 | 10.5 | 11.5 | 12.8 | 113.0 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.3 | 1.4 | 0.9 | 0.2 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 1.2 | 5.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
Eneko Ortitz Eztuñigakoak, bere anaia Loperen testamentua betez, 1256an hiribildu honetako hamaika morroiak Iratxeko monasterioari besterendu zizkion. Monasterioak toki bereko familia-ustiapeneko beste unitate batzuk erosi zituen 1316an. 1444an zeuden 5 petxeroek espezieko prestazioak zor zizkieten Iratxeri, Mendinuetako jaunari eta Iruñeko katedralari. Azken horrek ospitalezainaren duintasunari atxikita zituen errentak, eta 1436an eskuratu zituen, Donostiako San Bartolomeko mojen zenobio gipuzkoarrarekin trukatuta.
Garai modernoko hiribildua izan zen, 1849an oraindik elizaren patronatua bizilagunei zegokien. Data horretan 2040 ostu ziren, eta horietatik 1980 laborantzan zeuden.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 172 biztanle zituen Adiosek.[9]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 473 | 360 | 366 | 351 | 364 | 340 | 325 | 259 | 264 | 276 | 329 | 257 | 236 | 173 | 136 | 114 | 138 | 184 | 167 |
Ekonomia
Hiru nekazaritza-kooperatiba sortu ziren Adiosen, historian zehar. Lehenengoa, 1907ko maiatzaren 5ean, Nekazaritza-kooperatiba - Landa-kutxa sortu zen. Ministerioak 1945eko ekainaren 30ean onartu zuen, eta 1960an 44 bazkide zituen. Ondoren San Andres kooperatiba 1963an eta azkenik La Asunción kooperatiba urte berean.
Adiosen nekazaritza-aberastasuna zerealen eta mahastien laborantzan oinarritzen da funtsean, biak lehorrekoak. Udalerri osoan barazkietarako erabiltzen ziren hiru hektarea bakarrik zeuden ureztatuta. Mahastiek nabarmen egin zuten behera filoxeraren ondoren eta, batez ere, 1950etik aurrera, eta badirudi leheneratu egin zirela eta 76 hektarea izatera pasa zirela. Gauza bera gertatzen da 58 hektarea betetzen zituzten lugorriekin.
Politika
Adiosko udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Miguel Ansa Reta da, Adiosko hautesle-elkarteko hautagai gisa aurkeztu zena.
Udal hauteskundeak
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Adiosko hautesle-elkartea | - | - | - | 1 | 0 | 4 | 4 | 4 | 0 | 0 | 5 |
| Adiosko Talde Independentea | 4 | 4 | 4 | 4 | 5 | 1 | 1 | 1 | 5 | 5 | - |
| Berdeen Konfederazioa | 1 | 1 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
- HELBIDEA: Recreo Kalea, z/g
Egungo banaketa
Adiosko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Miguel Ansa Reta da, Adiosko hautesle-elkartea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:
- Iñigo Villafranca Lamberto (Adiosko hautesle-elkartea)
- Maria Puy Eslava Pina (Adiosko hautesle-elkartea)
- Isabel Galarraga Irujo (Adiosko hautesle-elkartea)
- Oscar Salinas Lopez (Adiosko hautesle-elkartea)
Bere idazkaria, Eneritz, Legarda, Muruzabal, Obanos, Tirapu, Ukar eta Uterga Udaletako idazkari ere bada.
Alkateak
1979tik, Adiosek 6 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[10] | |
| ? | 1979 | 1999 | Adiosko Talde Independentea | |
| ? | 1999 | 2003 | Adiosko hautesle-elkartea | |
| Fortunato Bidaurreta Perez | 2003 | 2007 | Adiosko hautesle-elkartea | |
| Andres Perez Goñi | 2007 | 2011 | Adiosko hautesle-elkartea | |
| Andres Perez Goñi | 2011 | 2019 | Adiosko Talde Independentea | |
| Miguel Ansa Reta | 2019 | jardunean | Adiosko hautesle-elkartea | |
Garraioa
Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 334 lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bakarra du zeharkarrikan Gareserantz eta Arrizabalagarantz.
|
Kultura
Euskara
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Adios sailkatu zituen, Izarbeibarreko herri guztiekin, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[11]
Koldo Zuazok, 2010ean, Adios ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[12]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orbaibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Untzue eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2010eko erroldaren arabera, herritarren %4,12k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 7,10k.
2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Adios) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[13]
2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.
Jaiak
- Eunaterako erromeria, maiatzaren 1ean
- San Andresko jai nagusiak, abuztuaren bigarren asteburuan
- San Andresko jai txikiak, azaroaren azken asteburuan
Ondasun nabarmenak
- San Andres eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza gotikoa, XVII. mendean zaharberritua.
- Larraingo jauregia, Erdi Aroko jauregi zaharra.
Adiostar ospetsuak
- Juan Lezaun, Adiosko abatea (1640-1699), apaiz eta idazle.
- Atanasio Bidaurreta (1911-1936), klaretar fraidea.
- Francisco Azkona (1934-), soziologo eta apaiza.
Oharrak
Erreferentziak
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- «Adios - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- Baionako Euskal Idazkaritza. (1974). «Euskal Herriko leku-izenak» Jakin 8: 164–179..
- Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Pamplona. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- .
- Garesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- «Adios» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- Euskarakultur.com webguneko albistea.
Ikus, gainera
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|---|
Datuak: Q519017
Multimedia: Adiós / Q519017
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Adios
