Astigar

Astigarrak Sapindales ordenako Acer generoko zuhaitzak dira, loreak mordo zintzilikarietan eta haziak hego moduko mintz gogor batez hornituak dituztenak.

Astigar
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaPlantae
OrdenaSapindales
FamiliaSapindaceae
SubfamiliaHippocastanoideae
Generoa Acer
Banaketa mapa
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuakastigar zura, astigar-izerdia, bird’s-eye maple (en) Itzuli eta soft maple (en) Itzuli

Betidanik Aceraceae familian sailkatu dira, baina orain Hippocastanaceae-ekin batera, Sapindaceae[1] familia definitu dute, ebidentzia genetikoaren arabera azken aukera hori egokiagoa dela hobetsi dutelarik.

Acer generoko zuhaitz batzuk euskaraz eihar izenaz ere izendatzen dira, hala nola eihar frantsesa eta eihar italiarra[2].

Izena

Astigar hitzaren etimologia ez dago argi, baina hitz elkartu itxura du[3], non bigarren zatia ihar litzateke, oraindik zenbait astigar espezietan erabiltzen dena (eihar frantsesa esaterako).

Astigarrak, Gipuzkoako Astigarraga udalerriari izena eman dio[4], eta baita ere Astigarribia eta Astigarreta auzoei.

Acer generoaren izena latinetik eratorria da (ǎcěr, -ĕris), “zorrotza” esan nahi duena, ziur asko hostoen punta zorrotz bereigarriengatik edo, agian, zuhaitzaren zur gogorrarengatik, ustez lantzak egiteko erabilitzen zena.

Ezaugarriak

Astigarrek hosto oposatuak dituzte, gehienetan gingildun eta palmatuak baina, espezie batzuetan, pinatu edo gingil gabeak ere. Ez dute estipularik.

Loreak txikiak dira, pentameroak (5 sepalo eta 5 petalo askedunak), batzuetan petalorik gabe. Matsalko, korinbo edo unbeletan jaiotzen dira. Euren fruitu bereziak samara motakoak dira, lehorrak eta hegaldunak, eta binaka garatzen dituztenez disamara deritzo. Biraka jausi eta haizearen eraginez haziak urrunera eramateko forma egokia dute disamarek.

Morfologia

Astigar gehienek hazteko ahalmena dute, 10-45 m-tako altuera lortuz, baina beste zuhaixka batzuk 10 m baino gutxiagoko altuera izaten dute. Espezie gehienak hosto erorkorrekoak dira eta Asian eta mediterraneoan dauden gutxi batzuk hosto iraunkorrekoak dira. Astigarrek aurrez aurre jarritako hostoak dituzte, gehienetan gingildun eta palmatuak baina, espezie batzuetan, pinatu edo gingil bakoak ere. Hostoak gingil bakoitzaren muturrerantz zuzentzen diren 3-9 zainez hornituta daude, gingil bat beti erdian dagoela. Hala ere, espezie batzuk trifoliatuak dira: Acer griseum, Acer mandshuricum, Acer maximowiczianum y Acer triflorum.

Acer generoko espezieak negu bukaeran edo udaberri hasieran loratzen dira eta espezie gehienetan hostoak ateratzean loreak agertuko dira, baina batzuetan leheneago ere atera daitezke. Loreak arruntak eta pentameroak dira, luku, korinbo edo unbeletatik jaiotzen direnak. 4 edo 5 sepalo izaten dituzte, 4 edo 5 petalo 1-6 mm-ko luzerarekin, 4 eta 10 arteko lorezil 6-10 mm-ko luzerarekin eta bi pistilo edo pistilo bakarra bi estilorekin. Goian dagoen obarioak karpelo bi ditu, bere hegoek loreak luzatzen dituzte eta, horren ondorioz, erraza da esatea zein lore dira emeak. Loreak irten eta aste gutxi batzuetatik sei hilabeteak arte zuhaitzek hazi kopuru handiak botatzen dituzte eta  udaberri goiztiarrean polen eta nektar iturri garrantzitsuak dira erleentzat.

Acer generoak fruitu berezia aurkezten du, samara izenekoa, biraka jausi eta haizearen eraginez haziak urrunera eramateko forma egokia dutenak. Fruituak ere helikoptero izenaz ezagutzen dira, erortzean egiten duten mugimenduaren eraginez.

Izurriteak eta gaixotasunak

Lepidoptera ordeneko larba askoren elikagaia dira astigarraren hostoak. Kontzentrazio altuetan, beldar batzuek, Dryocampa rubicunda esaterako, hainbeste astigar hosto kantitate jaten dute zuhaitz ostalarian denboraldi batez hostoak galtzea eragiten duela. Aphidoidea superfamiliako intsektu izerdi-elikatzaileak ere astigarraren ohiko bizkarroiak dira. Baratzezaintzan arazo honi aurre egiteko dimetoato aerosola erabiliko da.

Kanadan eta Estatu Batuetan astigar espezie guztiak Anoplophora glabripennis adar luzedun kakalardo asiarragatik mehatxatuta daude. Ondoriozko izurriteek milaka astigarren suntsipena suposatu du, eta baita beste zuhaitz espezie batzuena ere  Illinois, Massachusetts, New Jersey eta New York-en[5].

Astigarrak onddoek sortutako gaixotasun sorta handi batez kalte daitezke. Espezie nahiko bertizilosi gaixotasunarekiko sentikorrak dira, Verticillium generoko espezieek sortzen dutena, heriotza lokal nabarmena eraginez. Enborraren azaleko kedarraren gaixotasuna Cryptostroma generoko espezieek eragiten dute, eta honek lehortearen eraginezko estrespean dauden zuhaitzak hil ditzake. Astigarraren heriotza kasu gutxitan Phytophthora  sustraiaren usteltzeagatik eta Ganodermaren sustraiaren gainbeheragatik izango da. Udaren fase berantiarrean eta udazkenean astigarraren hostoak “alkitran-orbana” izeneko eritasuna paira dezakete, hostoen desitxurapena jasanez. Gaixotasun horren sortzaileak Rhytisma generoko espezieak dira. Uncinula generoko espezieek hostoen lizunketa sortzen dute. Hala ere, aipatutako azkenengo bi eritasunek ez dute arazo larriegirik eragiten zuhaitz hauen osasunean[6].

Espezie aipagarrienak Euskal Herrian

Acer campestre
Acer campestre-ren banaketa geografikoa

Acer campestre edo arrunta zuhaitz bat da hosto dezidukoa. Enborraren azala kolore grisekoa da, pixka bat kortxoduna eta denborarekin arraildurak azaltzen ditu bere gainazala zimurtsua egiten dutena ukitzerakoan.

Adaburuaren forma borobila da, eta adar asko ditu norabide desberdinetara. Udan hostoak kolore berdekoak dira goialdean, eta azpialdean iletsua eta kolore zurixka daukate. Udazkenean kolore horia hartzen dute.

Loreak ez dira ia ikusten eta kolore berdekoak dira, hostoak baino lehen ateratzen dira. Alboetako fruituak erakargarriagoak dira, hasieran kolore berdekoak, baita gorri apur batekin ere aurrerago kolore marroia hartzen dutena. Fruitu hauek hego moduko batzuk eramaten dituzte, hazien lekualdaketa errazten dutena. Haizeari eta hegoei esker lekualdaketa eremu urrunetara ahalbidetzen dute.

Acer campestre

Iberiar penintsulan espezi autoktonoa da, batez ere iparraldean izaten du jatorria[7].

Acer platanoides
Acer platanoides

Hosto dezudikoko zuhaitza da, 20-30 metro neurtzera heldu daitekena. Enborrak 1,5 metroko diametroa izan dezake eta kopa zabala eta borobildua dauka. Azala kolore marroi-grisa du eta gutxi ildaskatua. Zuhaitz helduek ez dute azal iletsurik enborrean zehar. Kimuak berdeak dira hasieran, ondoren marroi kolorea hartzen dutelarik. Neguko begiek kolore marroi-gorrixka distiratsua dute.

Hostoak kontrakoak eta lobulatuak dira, bost lobulu dituzte luzetara 7-14 cm eta 8-20 cm zabalean dituztenak. Lobulu bakoitzak batetik hirurako alboko hortzak dituzte. Hostoaren pezioloak 8-20 cm-ko luzera du, eta apurtzerakoan esne itxurako zuku moduko bat jariatzen du. Udazkenean kolorea horia izaten da, batzuetan gorri-laranja bada ere[8][9][10].

Loreak 15-30 bitarteko korinboetan daude antolatuta, horiak edo hori-berdexkak direnak, bost sepalo eta 3-4 mm-ko luzera duten bost petalo dituztenak. Lorealdia udaberriaren hasieran ematen da, hosto berriak atera baino lehen. Fruitua samara bikoitza da, bi hazi hegodun dituena. Haziek forma diskoidala dute, oso zapala, 10-15 mm bitarteko zabalera eta 3 mm-ko lodiera dituena. Haziaren hegoek 3-5 cm-ko neurria aurkezten dute, eta bien artean dagoen angelua 180º-koa da gutxi gora-behera. Gehienetan sortzen diren ia hazi guztiak bideragarriak izaten dira.

Acer monspessulanum

Tamaina ertaineko zuhaitz bat da, 10-15 metrotara heldu daitekeena.  Enborra 75 cm-koa da diametroz bataz beste eta suber gris iluna du, leuna dena gaztaroan eta ildaskatua heldua denean.  Acer generoan dauden beste espezieetatik desberdintzatzen da dituen hosto trilobulatuei esker, hauek 3-6cm-koak dira eta berde ilunak.  Ikutuz gero porotsua dela nabaritu daiteke. Hostoak udazkenean jausi egiten dira, azaroan hain zuzen ere. Eta aldiz, loreak udaberrian loratu egiten dira, 2-3cm-ko lore horiak emanez.  Fruituak 3cm-takoak dira eta egurra nahiko garestia da.

Acer monspessulanum

Zuhaitz espezie hau mediterranear inguruko basoetakoa da berez, baina Maroko, Portugal, Turkia, Libano, Frantzia eta Alemania aldera ere hedatu da[11].  

Acer pseudoplatanus
Acer pseudoplatanus

Zuhaitz altua da, 30 metrotaraino iritsi daitekeena, enborraren azala grisa eta leuna da.  Bestalde, hostoak palmeatuak dira, obalo formako bost lobulu ditu, erpina hortzduna du eta 10-15cm-koak dira normalean.  Loreak hermafroditikoak dira eta hori-berdeak, bost sepalo eta bost petalo luzez eratuak. Fruitua bi samara erditik lotuak dira, hegoen aldera handitzen dena eta hauen artean 173 graduko angelua eratuz.  Apirilean eta maiatzean loratzen da eta fruituak udan heltzen dira guztiz. hauek denbora askoz egongo dira zuhaitzari lotuta.

Habitatari dagokionez, lur freskoan hazten da, mendi-hegaletan eta aranetan beti modu puntualetan, hau da, ez dituzte basoak eratzen, beste zuhaitz mota batzuen basoetan agertzen da zoriz, adibidez pagadietan.  Banaketa geografikoari dagokionez, gehienbat Europako erdialdean eta hegoaldean aurki daiteke, hala ere, Asiako hego-ekialdean ere. Iberiar penintsulari dagokionez, Pirineoetan eta Kantauri itsasoko kostaldean hazten da.  Baita ere Portugalko iparrean[12].

Acer negundo

Zuhaitz honek hazkunde azkarrekoa dela esan daiteke, ez da bizi luzekoa izaten eta 25 metrotako altuerara heldu daiteke (enborrak 30-50 cm-ko diametroa duelarik).  Kimuak gazteak direnenan argizari larros-more bat eduki ohi dute. Hostoak pinatuak dira, arraroa genero honetan (gehiengoa palmatuak direla), hiru, bost edo zazpi foliolo dituelarik.  Hostoek 12-25cm-ko luzeera dute, foliolo bakoitzak 6-10cm dituelarik eta 3-7cm zabaleran. Ikusten ari garen generoan ez dago hiru foliolo baino gehiago dituen espezierik hau izan ezik.  Hostoak berde argiak dira, hotz formadun ertzarekin eta batzutan asimetria erakutsi dezakete.

Acer negundo dioikoa da.  Loreak txikiak dira 10-30 petalorekin 1-2dm-tara heldu daitezke.  Loraldia udaberri hasieran ematen da. Fruitua disamara da, hau da, bi samara lotuz eraturik dagoela eta 1-2cm neurtuz.  Udazkenean askatzen dira zuhaitzetik eta negu osoan iraun dezakete.

Zuhaitza Amerikatik dator berez, Europara ekarri zen 1688an kutsadurari duen erresistentziagatik, hazkunde azkarrarengatik eta toxizitate faltagatik.  Horrela, trafiko askoko hirietan, mehatzeguneetan eta hiri-parkeetan kokatu ziren. Espezie honek nahiago ditu lurzoru eguzkitsuak baina lurzorua gehiegi ureztatuta badago ere bizi daiteke.  -30 °C-ko tenperaturak jasan ditzazke[13].

Erreferentziak
  1. «Angiosperm Phylogeny Website» www.mobot.org (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
  2. Eihar sarrera Harluxet hiztegian
  3. OEH, Euskaltzaindiaren webgunean
  4. Astigarragako historia Astigarragako udalaren webgunean.
  5. «Country fact sheets» Land-use Planning Systems in the OECD 2017-05-02  doi:10.1787/g25025dbd4-en. (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
  6. H., Phillips, D.. (1992). Diseases of forest and ornamental trees. (2nd ed. argitaraldia) Macmillan Press ISBN 0333494938. PMC 30159313. (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
  7. (Gaztelaniaz) «Acer campestre, arce común, árbol caducifolio autóctono en España» Vivero online. Plantas online | Viforsa 2017-05-31 (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
  8. «Invasion Biology Introduced Species Summary Project - Columbia University» www.columbia.edu (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
  9. (Ingelesez) Watson, Edward F. Gilman and Dennis G.. (2014-04-10). «Acer platanoides: Norway Maple» edis.ifas.ufl.edu (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
  10. «Acer platanoides» plantfacts.osu.edu (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
  11. (Gaztelaniaz) Acer monspessulanum. 2019-01-30 (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
  12. (Gaztelaniaz) Acer pseudoplatanus. 2018-10-18 (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
  13. (Gaztelaniaz) Acer negundo. 2019-01-30 (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).

Kanpo estekak
Wikispezieetan bada informazioa gehiago, gai hau dela eta: Astigar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.