Abegi oneko teserak

Abegi oneko ituna idatzita duen tesera, Soriako Burgo de Osman, Uxama Argaela hiria zegoen aztarnategian aurkitua. 5'5 cm. luze, 4'5 garai eta 1'5 cm lodi.

Nagusiki brontzez fabrikatutako objektua zen, baina baita zilarrez eta, seguruenik, kuartzoz ere. Hainbat formatakoak daude, eta normalean erditik zatituta daude. Formari dagokionez, tesera antropomorfoak aurkitu izan dira: buruak, eta gizaki baten gorputz zatiak dutenak: "hermes" (burua eta bularra bakarrik dituen eskultura bat) itxura dutenak edo esku gurutzatuen formakoak. Gehienak, dena den, animali forma dute[2]: hegazti, zaldi buru edo zaldi protomoa (animaliaren burua gehi bularra), aharia, basurdea, aketza, otsoa, sugea, txakurra, arraina, kiribildutako sugea, etab.; landare itxurakoak ere badira, estilizatu bikonikoak eta anana- edo lore-kusku formakoak. Azkenik, itxura geometrikoa edo abstraktuak dutenak ere badira: bikonikoa, kubikoak, helikoidala eta paralelepipedoa.[3]

Mukulu biribilekoa iruditxoak izan daitezke edo xafla baten bolumena izan. Sarri, elkar ahokatzen zuten bi pieza egiten ziren, adibidez, Paredes de Navaseko bi esku.[4]

Zuloak eginda izaten dituzte maiz, agian, lepotik zintzilika eramateko edo euskarri batean eskegitzeko iltzeen edo gakoen bidez.

Santanderreko museoan ikusgai dagoen abegi oneko tesera, hartz baten larrua zabalduta irudikatzen duena. Testua atzealdean dauka.[5]

Abegitasun-teserak eta Iberiar Penintsulako kultura indoeuroparren artean aurkitu izan dira.[3] Pieza gehienak testuinguru arkeologikorik gabe ezagutarazi ziren, eta gaur gaurkoz, hiru bakarrik lortu dira indusketa arkeologiko batean, eta horietatik bik daude testuinguru arkeologiko zehatza. Bien kasuan, tesera etxebizitza baten eremuan kokatu ahal izan dira. Ia denak hirietan dute jatorria, Fitero eta Cintruenigon aurkitutakoak izan ezik, sertoriotarren kanpamendu militar baten aztarnetan aurkitu baitziren.[6]

Beraz, hirien, "tribuen" edo gizabanakoen arteko itun instituzionalak islatzen dituzten dokumentuak dira abegikortasun teserak, elkarrekiko prestazio eta betebeharretan oinarrituak. Elkarri laguntzeko itunak idazten edo adierazten dituzte tesera horietan, hala nola komunitate bateko abereak pasatzeko eta bazkatzeko eskubidea bestearen lurretan edo lekuz aldatutako pertsonak hartzeko eskubidea.[7]

Tesera horietan, hiri bat aipatu ohi da eta aipatutako hiriak eta teserak aurkitu direneko lekuak bat egiten dute oro har, zeltiberiarren eta ondoko hedapen eskualdean, beroiak, turmodigoak, bakzeoak eta astureak barne. Bi daude, eremu geografiko honetatik kanpo, Caceresen aurkitutako bat (betoien lurraldean) eta Lora del Ríon (Sevillan).

Zeltiberoz idatzitako teseratan aurkitzen ditugun hiriei buruzko erreferentzia kopuru handiak erakusten du teserek kontsignatzen dituzten itunetan duten zeregin garrantzitsua, baita izaera ofiziala ere. Latinez idatzitakoetan, ordea, norbanakoen arteko akordioak nagusi dira. Zeltiberiarren artean bi inskripzio besterik ez ditugu, pertsona bati edo familia talde bati buruzkoak soilik, eta ez dago bi banakoren arteko akordioa jasotzen duen aldebiko formulariorik

Itunen baten adierazpidea direnez, itunkideen eskutan egongo ziren, euren arteko adostasuna egiaztatzeko bitarteko gisa.

Itun bakoitzak bi tesera sortuko lituzke, formarik bereizgarrienean —brontzezko pieza txikiak, aurrealde erliebedunak eta atzealde laua dituztenak, ez berdinak, simetrikoak baizik—, irudikatzen duten irudiaren bolumen osoa berreraiki zezaten, aurpegi lauetatik elkartuta. Aldebiko formulario gehienek gizabanakoaren eta hiri-komunitatearen arteko akordioak jasotzen dituzte.[6]

Hispania errepublikanoko dokumentu-multzo interesgarrienetako bat dira. Idazkietan, hitzarmena non non egin zen adierazten da, eta batzuetan, hitzarmenean parte hartu dutenak izendatzen dira.[3]

Luzagako brontzezko lamina, Guadalajara probintziako Luzagan aurkitua. Zeltiberoz idatzita. 16 x 15 cm.[8]

Lugon aurkitutako tesera hospitalis edo hobe esanda, tabula hospitalis

Abegikortasun-teserak, zeltiberiar hizkuntzan "car" izena zutenak, herri zeltiarren artean "hospitium"-ak zuen garrantzia frogatzen dute. Abegikortasun paktuak oso ohikoak ziren indoeuropar kulturetan eta Iberiar penintsula barruko populazio zeltikoen artean ere oso zabaldua zegoen. Erromatarrek "hospitium" izena ematen zioten ohitura horren bidez, norbanakoek edo hiriek publikoki kanpotar bat edo beste hiriko herritarrei harrera ona egitea ziurtatzen zen. Indigenen praktika hori, zenbait alderditan, Greziako "proxeniaren" antzekoa zena, hiriei eta gizabanakoei oro har eragiten zien akordioetan gauzatzen zen, eta, seguru asko, tokiko herritartasuna lortzea ekartzen zuen kasu askotan. Akordio horiek brontzezko pieza txikietan idatziz islatzearen ohitura, erromatarren edo punikoen eraginez sortu zela uste da, latinoek "hospitium tessera"-ak baitzituzten.[3]

Iberiar Penintsulan alfabeto latinoz eta signario zeltiberoz idatzitako teserak daude. Zeltiberieraz daudenak idazkera horren bi aldaeretako baten egon daitezke: mendebaldeko zeltiberiarrez edo ekialdeko zeltiberiarrez.[6]

Latinezko piezek, ikuspuntu tipologikotik, zeltiberiarrekin amankomuneko ezaugarri asko dituzte. Batzuek zein besteek argizari galduarekin egindako brontzezko irudi txikiak dira, edo moztutako metal bereko xaflak, eta horien gainean testua grabatuta dago.[3]

Euskal Herrian ere zenbait agertu dira, ezagunenak La Custodiako seiak izanik.[9] Fiteron, Cintruénigon eta Cascanten tesera bana topatu dira.[10][11]

- Namato-ren (K.a. II. mendekoa g.g.b., 2006n baino lehen Fiteron aurkitua).[10]

- Tertabrigatarren tesera (K.a. II. mendekoa g.g.b., 2006n baino lehen Cintruenigon aurkitua).[10]

- Variako (tesera) publikoa (K.a. II. mendekoa g.g.b., 2011n baino lehen Cascanten aurkitua).[11]

Aurrekoen antzeko funtzioa dute, baina latinez idatzita daude, berriagoak dira (K. o. I. eta II. mendeak) eta erromatar tabula klasikoen forma dute, hau da, karratua edo lauki zuzena. Dena den terminologia ez dago hain zabalduta, eta askotan "brontzezko plaka" edo "brontzezko tabula" gisa aurkezten dira. Abegi ona edo "patronatu" hitzarmen bat agertu ohi da idatzita tabula mota horietan[12]. Nafarroako Ezkabarteko Arre kontzejuan batzuk agertu ziren:[13]