Vegana manĝaĵo
Vegana tablo dum 9-a JES, Ŝĉecino

Veganismo estas filozofio kaj vivmaniero, kiu provas kiel eble plej eviti ĉiujn formojn de ekspluato kaj krueleco al bestoj por manĝaĵoj, vestoj kaj aliaj uzoj. Krom tio ĝi ankaŭ subtenas la evoluigon de senbestekspluataj alternativoj, kio servu bestojn, homojn kaj la naturmedion. La vorto "vegano" ofte uziĝas kun la sama signifo kiel "vegetaĵano/vegetalano", tio estas, persono kiu ne manĝas ion ajn el besta deveno, inkluzive de viando, fiŝaĵoj, laktaĵoj, kaj ovaĵo.[1]

Veganismo vidas en la utiligo de bestoj, ekzemple por la produktado de lakto aŭ viando, ekspluaton, kiu kaŭzas suferon.[2] La sufero baziĝas interalie, sed ne nur, sur la mortigo de la bestoj, kiu pro ekonomiaj kaj produktaj kialoj ankaŭ en la ova kaj lakta produktado okazas. Krom la celo de suferig-evito por bestoj, veganismo donas al bestoj ankaŭ la rajton je vivo, senvundeco kaj libereco, kio estas plej granda diferenco kun nurdieta vegetarismo. La pensaro de veganismo tial plej ofte estas ligita al tiu de bestaj rajtoj.[3]

Ĉar homa vivo sen efiko al naturmedio kaj ĉirkaŭaĵo estas praktike neebla, la vortumo "kiel eble plej eviti" donas al ĉiu unuopulo la decidon, kie komenciĝas nenepra damaĝo al aliaj.

La termino etika vegano estas ofte aplikata al tiuj, kiuj ne nur sekvas veganan dieton sed etendas la filozofion en aliajn areojn de siaj vivoj,[4][5] kaj kontraŭas la uzon de bestoj por iu ajn celo. Alia esprimo estas mediprotekta veganismo, kiu rilatas al evitado de bestaj produktoj laŭ la premiso ke la industria bestbredado estas ekologie malutila kaj nedaŭrigebla.[6]

Veganaj dietoj estas konsiderataj taŭgaj por ĉiuj etapoj de la vivo, inkluzive dum infanaĝo kaj gravedeco fare de la Usona Akademio pri Nutrado kaj Dietiko, Dietistoj de Kanado, kaj la Brita Dietika Asocio. La Germana Societo por Nutrado ne rekomendas veganajn dietojn por infanoj aŭ adoleskantoj, aŭ dum gravedeco kaj mamnutrado. Veganaj dietoj tendencas esti pli altaj je fibro, magnezio, foliata acido, vitamino C, vitamino E, fero kaj plantkemiaĵoj; kaj pli malaltaj je energioj, saturitaj grasoj, kolesterolo, long-ĉenaj omego-3 grasaj acidoj, vitamino D, kalcio, zinko kaj vitamino B12.[7] Malekvilibritaj veganaj dietoj povas konduki al nutraj mankoj kiuj nuligas ĉiajn profitajn efikojn kaj kaŭzas seriozajn problemojn pri sano. Kelkaj el ĉi tiuj mankoj povas esti plej sekure malhelpataj per la elekto de fortikigitaj manĝaĵoj aŭ la regula konsumado de dietaj suplementoj. Suplementado de Vitamino B12 estas aparte grava, ĉar ĝi estas la sola nutra substanco, kiu nepre mankus en vegana dieto sen suplementoj aŭ fortikigitaj manĝaĵoj, kaj ĉar ĝia manko kaŭzas sangomalsanojn kaj neresanigeblajn neŭrologiajn damaĝojn.[8]

Donald Watson elpensis la terminon vegan (fonton de la Esperanta radiko vegan-) en 1944 kiam li kunfondis la Veganan Societon en Anglio. Unue li uzis ĝin por signifi "senlaktan vegetaranon", sed de 1951 la Societo difinis ĝin kiel "la doktrino, ke homo devas vivi sen ekspluati bestojn".[9] Intereso pri veganismo kreskis en la 2010-aj jaroj, precipe en la dua duono. Pli da veganaj butikoj malfermiĝis kaj veganaj opcioj pli kaj pli disponeblas en superbazaroj kaj restoracioj en multaj landoj.[10]

Originoj

Etimologio de vegetarano

Veganeca marko.

La termino "vegetarano" estis uzata ekde ĉirkaŭ 1839 por raporti tion, kio antaŭe estis priskribita kiel vegetala reĝimo aŭ dieto.[11] Ĝi originis en la anglalingva formo vegetarian, malregula komponaĵo de vegetable "vegetalo" kaj la sufikso -an "ano" (en la senco de "subtenanto, kredanto").[12] La plej frua skriba uzo estas atribuita al aktorino, verkisto kaj aboliciisto Fanny Kemble, en ŝia Journal of a Residence on a Georgian plantation in 1838–1839.

Historio

Fruitlands, mallongdaŭra vegana komunumo establita en 1844 fare de Amos Bronson Alcott en Harvard, Masaĉuseco
Mahatma Gandhi, ĉe la Vegetarian Society, Londono, la 20-an de novembro 1931, kun Henry Salt je lia dekstro

Oni povas atribui la originon de veganismo al vegetaraj praktikoj en la Indusa Civilizo en la jaroj 3300-1300 a.K.[13][14][15] en la hinda subkontinento, precipe en la nunaj norda kaj okcidenta Barato kaj en Pakistano.[16] Fruaj vegetaranoj inkluzivis hindiajn filozofojn kiel Mahavira kaj Kundakunda, la tamilan poeton Tiravaluvaro, la hindajn imperiestrojn Ĉandragupto Maŭrjo kaj Aŝoko; Grekajn filozofojn kiel Empedoklo, Teofrasto, Plutarko, Plotino, kaj Porfirio; kaj la romian poeton Ovidio kaj la dramiston Seneko la Juna.[17] La greka saĝulo Pitagoro eble rekomendis fruan formon de strikta vegetarismo, sed lia vivo estas tiel malklara, ke oni diskutas ĉu li iam rekomendis ajnan formon de vegetarismo.[18][19][20] Li preskaŭ certe malpermesis al siaj sekvantoj manĝi fabojn[21] kaj porti vestojn el lano.[21] Eŭdokso el Knido, studento de Arĥito kaj Platono, skribis, ke "Pitagoro estis distingita de tia pureco, ke li evitis mortigi, ke li ne nur sindetenis de bestaj manĝaĵoj, sed eĉ retenis distancon de kuiristoj kaj ĉasistoj".[21] Pri manĝado de viando estas eseo de la 1-a-jarcenta grek-romia verkisto kaj filozofo Plutarko, trovita en sia kolekto de skribaĵoj, Moralia. En "Pri manĝado de viando", li argumentas kontraŭ la malracieco kaj malmoraleco, laŭ li, de mortigado kaj manĝado de bestoj.

Unu el la plej fruaj konataj veganoj estis la araba poeto Al-Maʿarri (ĉ. 973 - ĉ. 1057). Iliaj argumentoj estis bazitaj sur sano, la transmigrado de animoj, besta bonfarto, kaj la vidpunkto, adoptita de Porfirio en De Abstinentia ab Esu Animalium (ĉ. 268 - ĉ. 270), ke se homoj meritas justecon, bestoj same meritas ĝin.[22]

Vegetarismo establis sin kiel signifa movado en Britio kaj Usono en la 19-a jarcento.[23] Malmultaj vegetaranoj evitis ĉiajn best-manĝaĵojn. En 1813, la poeto Percy Bysshe Shelley eldonis A Vindication of Natural Diet, defendante "abstinadon de bestaj manĝaĵoj kaj alkoholaj likvoroj", kaj en 1815, William Lambe, londona kuracisto, asertis, ke lia "dieto de akvo kaj legomoj" povus resanigi ion ajn, ekde tuberkulozo ĝis akno. Lambe nomis bestomanĝaĵon "kutima iritado", kaj argumentis, ke "lakta manĝado kaj viando-manĝado estas nur branĉoj de komuna sistemo kaj ili devas stari aŭ fali kune". La dieto de Sylvester Graham, kiu plejparte konsistis nur el fruktoj, legomoj, akvo kaj pano farita hejme el nerafinita tritikfaruno, fariĝis populara kiel saniga rimedo en la 1830-aj jaroj en Usono. Pluraj veganaj komunumoj estis establitaj ĉirkaŭ tiu tempo.[24] En Masaĉuseco, Amos Bronson Alcott, patro de la romanverkisto Louisa May Alcott, malfermis la Templon Lernejon en 1834[25] kaj Fruitlands en 1844[26][27][28], kaj en Anglio, James Pierrepont Greaves fondis Concordium, vegana komunumo en Alcott House ĉe Ham Common, en 1838.[29]

Barbara Moore partoprenis la unuan renkontiĝon de la Vegana Societo kiel observanto

Vegetara Societo

En 1843, membroj de Alcott House kreis la Britan kaj Fremdan Societon por la Antaŭenigo de Humaneco kaj Abstinado de Bestodevena Manĝaĵo[30], gvidita de Sophia Chichester, riĉa bonfaranto de Alcott House.[31] Alcott House ankaŭ helpis establi la britan Vegetaran Societon, kiu celebris la unuan renkontiĝon en 1847 en Ramsgate, Kent[32]. The Medical Times and Gazette en Londono raportis en 1884:

"Estas du specoj de Vegetaranoj: unu ekstrema formo, kies membroj ne manĝas ajnajn bestaĵojn; kaj malpli ekstrema sekto, kiu ne kontraŭas ovojn, lakton aŭ fiŝojn. La Vegetara Societo... apartenas al la lasta pli modera divido."

Artikolo en la magazino de la Societo, Vegetarian Messenger (Vegetara Mesaĝilo), en 1851 diskutis pri alternativoj al ŝua ledo, kio sugestas la ĉeeston de veganoj en la membraro kiuj malakceptis ĉian bestan uzadon, ne nur en dieto[33] . Per la publikigo de 1886 de Henry S. Salt, A Plea for Vegetarianism and Other Essays, li asertis, ke "Estas vere, ke plej multaj, ne ĉiuj, manĝoreformantoj, akceptas en sia dieto bestodevenajn manĝaĵojn kiel lakton, buteron, fromaĝon kaj ovojn.[34] " La unua konata vegana kuirlibro, de Rupert H. Wheldon, No Animal Food: Two Essays and 100 Recipes, estis publikigita en Londono en 1910.[35] La konsumado de lakto kaj ovoj fariĝis batalkampo dum la sekvaj jardekoj. Estis regulaj diskutoj pri ĝi en la Vegetara Mesaĝilo; el la korespondaj paĝoj ŝajnas, ke multaj kontraŭuloj de veganismo venis el la vegetaranoj.[36]

Dum vizito en Londono en 1931, Mahatma Gandhi, kiu aliĝis al la plenuma komitato de la Vegetara Societo kiam li vivis en Londono de 1888 ĝis 1891, faris paroladon al la societo argumentante, ke ĝi devas antaŭenigi senviandan dieton kiel aferon primoralan, ne prisanan.[37][38] Lakto-vegetaranoj agnoskis la etikan konsistecon de la vegana pozicio sed konsideris veganan dieton nepraktikebla kaj zorgis, ke ĝi povos esti malhelpo al disvastigado de vegetarismo se veganoj ne kapablos partopreni sociajn rondojn kie neniu nebestodevena manĝaĵo haveblas. Ĉi tio fariĝis la superreganta vidpunkto de la Vegetara Societo, kiu en 1935 deklaris: "La lakto-vegetaranoj, entute, ne defendas la praktikon konsumi la laktaĵojn krom surbaze de oportuneco.[39]

Etimologio de vegano

En aŭgusto de 1944, pluraj membroj de la Vegetara Societo petis, ke sekcio de ĝia novaĵletero estu dediĉita al senlakta vegetarismo. Kiam la peto estis malakceptita, Donald Watson, sekretario de la filio de Leicester, starigis novan trimonatan novaĵleteron en novembro 1944, kun prezo de du pencoj. Li nomis ĝin The Vegan News (La Veganaj Novaĵoj.[40] Li elektis la vorton vegan mem, surbaze de "la unuaj tri kaj lastaj du literoj de "vegetarian", ĉar ĝi markis, laŭ la vortoj de S-ro Watson, "la komencon kaj finon de vegetarano "[41], sed demandis siajn legantojn ĉu ili povas elpensi ion pli bonan ol la vorto vegano por signifi "senlakta vegetarano". Ili sugestis allvega ("tutvega"), neo-vegetarian ("nov-vegetarano"), ktp.[42]

La unua eldono altiris pli ol 100 leterojn, inkluzive de George Bernard Shaw, kiu decidis forlasi ovojn kaj laktaĵojn. La nova Vegana Societo okazigis sian unuan renkontiĝon komence de novembro ĉe Attic Club, 144 High Holborn, Londono. Tiuj, kiuj partoprenis, estis Donald Watson, Elsie B. Shrigley, Fay K. Henderson, Alfred Hy Haffenden, Paul Spencer kaj Bernard Drake, kun observanto Mme Pataleewa (Barbara Moore, rus-brita inĝeniero). La Monda Tago de Veganoj okazas ĉiun 1-an de novembro por marki la fondon de la Societo kaj la monato novembro estas konsiderata de la Societo kiel la Monda Vegana Monato.

The Vegan News ŝanĝis sian nomon al The Vegan en novembro 1945, kiam ĝi jam havis 500 abonantojn. Ĝi eldonis receptojn kaj "veganan komercan liston" de senbestaj produktoj, kiel ekzemple dentopasto Colgate, Kiwi, paperaj produktoj de Dawson & Owen, kaj gluo de Gloy. Veganaj libroj aperis, inkluzive de veganaj receptoj de Fay K. Henderson kaj Aids to Vegan Diet for Children (Helpoj al Vegana Dieto por Infanoj) fare de Kathleen V. Mayo.[43]

La Vegana Societo baldaŭ klarigis, ke ĝi malakceptas la uzon de bestoj por iu ajn celo, ne nur en dieto[44]. En 1947, Watson skribis: "La veganoj malakceptas kiel superstiĉe, ke la homa vivo dependas de la ekspluatado de ĉi tiuj estuloj kies sentoj tre similas al niaj propraj ...". Ekde 1948, en la unua paĝo de La Vegano legeblas: "Antaŭenigi vivon sen ekspluatado", kaj en 1951, la Societo publikigis sian difinon de veganismo kiel "la doktrino, ke la homo devas vivi sen ekspluati bestojn".[45] En 1956, ĝia vicprezidanto, Leslie Cross, fondis Plantmilk Society; kaj en 1965, kiel Plantmilk Ltd kaj poste Plamil Foods, ĝi komencis produktadon de unu el la unuaj vaste distribuitaj sojlaktoj en la okcidenta mondo[46].

La unua vegana societo en Usono estis fondita en 1948 de Catherine Nimmo kaj Rubin Abramowitz en Kalifornio, kiu distribuis la novaĵleteron de Watson. En 1960, H. Jay Dinshah fondis la Usonan Veganan Societon, ligante veganismon al la koncepto ahimsa. Laŭ Joanne Stepaniak, la vorto vegan estis unue eldonita sendepende en 1962 de la Oxford Illustrated Dictionary, difinita kiel "vegetarano kiu ne manĝas buteron, ovojn, fromaĝon aŭ lakton".

En Esperanto, simile kiel en aliaj lingvoj, la vorto "vegano" estas daŭra temo de diskutoj. Ĉefe ĝi estas akceptita kiel priskribo de vivmaniero kaj filozofi-politika aspiro, dum la pli fundamenta "vegetaĵano/vegetalano" priskribas nur la nutran flankon. Resume eblas diri, ke vegetaĵanoj ne nepre estas veganoj, dum ĉiuj veganoj nepre estas principe vegetaĵanoj.[47]

Kreskanta intereso

Alternativaj manĝ-movadoj

Du britaj punkoj en la 1970-aj jaroj, kiam veganismo disvastiĝis en tiu subkulturo

En la 1960-aj kaj 1970-aj jaroj, vegetara manĝaĵa movado aperis kiel parto de la kontraŭkulturo en Usono, kiu temis pri zorgoj pri dieto, la medio kaj malkonfido pri manĝaĵproduktantoj, kio kondukis al kreskanta intereso pri organika ĝardenado.[48][49] Unu el la plej influaj vegetarismaj libroj de tiu tempo estis Diet for a Small Planet[50][51] de la jaro 1971, verkita de Frances Moore Lappé. Ĝi vendis pli ol tri milionojn da kopioj kaj sugestis "foriri de la pinto de la manĝoĉeno".

Dum la sekvaj jardekoj oni vidis esploradon de grupo de sciencistoj kaj kuracistoj en Usono, inkluzive de kuracistoj Dean Ornish, Caldwell Esselstyn, Neal D. Barnard, John A. McDougall, Michael Greger, kaj biokemiisto T. Colin Campbell, kiu argumentis ke dietoj kiuj baziĝas sur bestaj grasaĵoj kaj bestaj proteinoj, kiel la okcidenta patrono, malutilis sanon.[52] Ili produktis serion de libroj, kiuj rekomendas veganajn aŭ vegetarajn dietojn, inkluzive de McDougall, The McDougall Plan (1983), John Robbins, Diet por New America (1987)[53], kiu asociis viandon per media damaĝo, kaj Dro. Dean Ornish, Program for Reversing Heart Disease (1990). En 2003 du gravaj usonaj dietaj asocioj indikis, ke bone planitaj veganaj dietoj taŭgas por ĉiuj vivaj stadioj.[54] Ĉi tion sekvis la filmo Earthlings (2005), The China Study (2005) de Campbell, Skinny Bitch (2005) de Rory Freedman kaj Kim Barnouin, Eating Animals (2009) de Jonathan Safran Foer, kaj la filmo Forks over Knives (2011).[55]

En la 1980-aj jaroj, veganismo asociiĝis kun punka subkulturo kaj ideologioj, precipe rektaj punkoj en Usono[56], kaj anarkiaj punkoj en Britio.[57] Ĉi tiu asocio daŭras ĝis la 21-a jarcento, kiel montris la eminenteco de veganaj punkaj eventoj kiel ekzemple Fluff Fest en Eŭropo.[58]

Ĉefa tendenco: 2010-aj jaroj

Intereso pri veganismo en la 2010-aj jaroj estis reflektita en Vikipedio, kie veganaj paĝoj ricevis pli da vidoj ol vegetaraj

Intereso pri veganismo en la 2010-aj jaroj[59][60][61] aparte en ĝia dua duono,[60][62] estis reflektita en Vikipedio, kie veganaj paĝoj ricevis pli da vizitoj ol vegetaraj. The Economist deklaris 2019 "la jaron de la vegano".[63] La Eŭropa Parlamento difinis la signifon de vegano por nutraĵ-etikedoj en 2010, valide ekde 2015.[64] Restoraciaj ĉenoj komencis marki veganajn produktojn en siaj menuoj kaj superbazaroj plibonigis la selektadon de veganaj pretigitaj manĝaĵoj.[65] La anglalingva artikolo ĉe Vikipedio pri veganismo estis rigardita 73,000 fojojn en aŭgusto 2009 sed 145,000 fojojn en aŭgusto 2013; artikoloj pri veganismo estis rigarditaj pli dum ĉi tiu periodo ol artikoloj pri vegetarismo en la Vikipedio de la angla, franca, germana, portugala, rusa kaj hispana lingvoj.[66] En 2016 guglo-serĉoj pri "vegano" plialtiĝis je 90%, 32 procentoj pli ol la antaŭa jaro.[66]

La tutmonda viand-anstataŭaĵa merkato kreskis je 18% inter 2005 kaj 2010,[67] kaj en Usono je 8 procento[68] inter 2012 kaj 2015, ĝis 553 milionoj da usonaj dolaroj jare. De Vegetarische Slager, la unua konata vegetara buĉisto, vendanta imitajn viandojn, malfermiĝis en Nederlando[69] en 2010, dum la unua vegana buĉisto de Usono, Herbivorous Butcher, malfermiĝis en Mineapolo en 2016[68][70]. Antaŭ 2016, kvardek naŭ procentoj de usonanoj trinkis vegetaĵan lakton, kvankam 91 procentoj ankoraŭ trinkis bovinan lakton. En Britio, la vegetaĵa lakto-merkato pliiĝis je 155 procentoj en du jaroj, el 36 milionoj da litroj en 2011 ĝis 92 milionoj en 2013.[69][71] La lando spertis 185% pliigon en novaj veganaj produktoj inter 2012 kaj 2016. En 2011, la unuaj veganaj superbazaroj en Eŭropo aperis en Germanio: Vegilicious en Dortmund kaj Veganz en Berlino.

Veganismo kreskis ankaŭ laŭ populareco en Honkongo kaj kontinenta Ĉinio, precipe inter jarmiluloj[72]. Oni taksis, ke la ĉina vegana merkato kreskos pli ol 17 procentojn inter 2015 kaj 2020, kio estis atendita kiel "la plej rapida kreskiga kurzo internacie en tiu periodo". Ĉi tio superas la antaŭviditan kreskon en la dua kaj tria plej rapide kreskantaj veganaj merkatoj internacie en la sama periodo, la Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj (10,6%) kaj Aŭstralio (9,6%). Entute, ekde 2016, la plej granda parto de veganaj konsumantoj tutmonde nuntempe vivas en Azia Pacifiko kun 9 procentoj de homoj sekvantaj veganan dieton.[73]

Veganz en Berlino, la unua vegana superbazaro en Eŭropo

Kontraŭ la bildo de sinsenigo montrita de kontraŭantoj de bestaj rajtoj, veganismo estis promociita kiel ŝikeca afero; en 2015, la redaktisto de Yahoo! Manĝado deklaris ke ĝi fariĝis "varo"[74]. Famuloj, atletoj, kaj politikistoj adoptis veganajn dietojn, kelkaj serioze, aliaj nur portempe.[75] La ideo pri "fleksebla vegano" gajnis monon: la kolumnisto pri nutrado de The New York Times, Mark Bittman, en VB6 (2013), rekomendis manĝi veganan manĝon ĝis la 6-a ptm.[76][77] En 2013, la Oktoberfesto en Munkeno, tradicie afero pri viandaĵoj, ofertis veganajn pladojn por la unua fojo en sia 200-jara historio.[76][78][79]

Kritikantoj de veganismo pridubis la evoluan legitimecon kaj sanajn efikojn de vegana dieto[72], kaj montris longdaŭran filozofian tradicion, kiu diris, ke homoj estas superaj al aliaj bestoj.[80][81] Anthony Bourdain, fama kuiristo, verkis en 2000, ke "vegetaranoj, kaj ilia frakcio simila al Hizbulaho,[82] la veganoj, estas konstante iritantaj al iu ajn kuiristo, kiu valoras meritojn". Pluraj vegetaraj verkistoj argumentis, ke la restriktoj de vegana vivmaniero estas nepraktikaj, kaj ke vegetarismo estas pli bona celo.[83]

Bestodevenaj produktoj

Evito

Viand-imitaĵoj en Veganz, vegana superbazaro en Berlino

Veganoj ne manĝas bovaĵon, porkaĵon, kokaĵon kaj aliajn birdaĵojn, ĉasbestojn, marbestojn, ovojn, laktaĵojn aŭ aliajn bestajn produktojn. Dietaj veganoj eventuale uzas bestajn produktojn en vestaĵoj (kiel ledon, lanon kaj silkon), en higienaj purigaĵoj kaj simile. Etika veganismo etendiĝas ne nur al manĝaĵoj, sed ankaŭ al portado aŭ uzo de bestodevenaj produktoj, kaj malakceptas la varojn en kiuj troviĝas rekte bestaj devenoj aŭ nerekte besta ekspluatado. La Brita Vegana Societo certigas produkton nur se ĝi estas libera je besta implikiĝo kaj praktiko kiel eble, inkluzive de perbesta testado, sed "agnoskas, ke ne ĉiam eblas fari elekton, kiu evitas la uzon de bestoj", afero emfazita en 2016 kiam iĝis konate, ke la novaj cirkulantaj britaj pundoj je £ 5 enhavas sebon.[84]

Grava maltrankvilo estas la kazo de medikamentoj, kiuj estas kutime testataj sur bestoj por certigi, ke ili estas efikaj kaj sekuraj, kaj povas ankaŭ enhavi bestajn ingrediencojn, kiel laktozo, gelateno aŭ stearatoj. Povas esti neniu alternativo al preskribita medikamento aŭ tiuj alternativoj eble ne taŭgas, malpli efikas, aŭ havas pli malfavorajn kromefikojn.[85][86] Eksperimentado per laboratoriaj bestoj ankaŭ estas uzata por pritaksi la sekurecon de vakcinoj, manĝaĵaj aldonaĵoj, kosmetikaĵoj, hejmaj higienaj produktoj, laborejaj kemiaĵoj, kaj multaj aliaj substancoj.[87][88][89]

La filozofo Gary Steiner argumentas, ke ne eblas esti tute vegana, ĉar bestaj uzoj kaj produktoj estas "profunde kaj nepercepteble teksitaj en la ŝtofon de la homa socio". Oftaj bestaj produktoj inkluzivas albuminon, alantoinon, abelvakson, sangon, fiŝvostaĵon, osta porcelano, karminon, kazeinon, kastoreon, koĉenilon, elastinon, emu-oleon, gelatenon, mielon, keratinon, laktatan acidon, ktp. Kelkaj el ĉi tiuj estas kemiaj komponaĵoj, kiuj povas esti derivitaj el bestaj produktoj, plantoj aŭ petrolkemiaĵoj. Alantoino, laktata acido, retinolo kaj skualeno, ekzemple, povas esti veganaj. Ĉi tiujn produktojn kaj iliajn originojn ne ĉiam inkluzivas la listo de ingrediencoj. Legomoj mem, eĉ el organikaj bienoj, povas uzi bestajn sterkojn; "veganikaj" legomoj nur uzas sensterkan komposton.[90]

Veganoj ne aĉetas lanajn vestojn, silkajn koltukojn, ledajn ŝuojn, litotukojn, kiuj enhavas anserajn aŭ anasajn plumojn, perlajn juvelojn, ordinaran sapon [91](kutime enhavantan bestajn grasojn), aŭ kosmetikaĵojn, kiuj enhavas bestajn produktojn.[92][93] Iuj evitas kelkajn vakcinojn; la kontraŭgripa vakcino, ekzemple, kutime kreskas en kokinaj ovoj, kvankam efika alternativo, Flublok, estas vaste havebla en Usono. Neveganaĵoj akiritaj antaŭ ol ili fariĝis veganaj povus esti donacitaj kiel karitato aŭ uzataj ĝis eluziĝo. Kelkaj veganaj vestoj, precipe ledaj alternativoj, estas faritaj el nafto-produktoj, kiuj kaŭzis kritikojn pro la media damaĝo implikita en ilia produktado.[94]

Ovoj kaj laktaĵoj

Ekspluatado de kokinoj
Kokinoj en kaĝoj

La ĉefa diferenco inter vegana kaj vegetara dietoj estas, ke veganoj ekskludas laktaĵojn kaj ovojn. Etikaj veganoj evitas ilin pro la premiso ke ilia produktado kaŭzas bestajn suferojn kaj antaŭtempan morton. En la produktado de ovoj, plej multaj masklaj idoj estas forigitaj kaj mortigitaj ĉar ili ne demetas ovojn. Por akiri bovinan lakton, la bovinoj estas perforte kaj artefarite gravedigitaj por produkti lakton; ili kapablas doni lakton dum tri aŭ sep jaroj, kaj post tio estas buĉitaj. Iliaj bovidoj ofte estas apartigitaj de siaj patrinoj post 24 horoj post la naskiĝo, kaj ricevas laktan anstataŭanton por reteni la bovinan lakton por homa konsumo. La bovidoj estas buĉitaj preskaŭ tuj post la naskiĝo, senditaj por bovidaĵ-produktado, aŭ breditaj por iĝi bovaĵo.[95]

Mielo kaj silko

Veganaj grupoj malkonsentas pri insektaj produktoj.[86][95][96] Nek la Brita Vegana Societo nek la Usona Vegana Societo konsideras, ke mielo, silko kaj aliaj insektaj produktoj taŭgas por veganoj.[97] Insektodevenaj produktoj povas esti difinitaj multe pli vaste, ĉar komercaj abeloj estas uzataj por poleni ĉirkaŭ 100 malsamajn manĝkultivaĵojn.[98][99]

Manĝaĵo por dombestoj

Pro la media efiko de vianda bestomanĝaĵo kaj la etikaj problemoj kiujn ĝi prezentas por veganoj, multaj veganaj aktivuloj etendas sian filozofion por inkludi la dietojn al dombestoj.[100][101][102] Ĉi tio estas precipe vera por hejmaj katoj kaj hundoj, por kiuj veganaj manĝaĵoj estas haveblaj kaj nutre kompletaj, kiel Vegepet. Tamen, ĉi tiu praktiko estis traktita singardeme kaj kritike, precipe rilate al veganaj kataj dietoj ĉar felisedoj estas devaj karnomanĝuloj. Kvankam nutre kompletaj veganaj dombestaj dietoj kompareblas al viand-bazitaj por katoj kaj hundoj, en aŭgusto 2015 multaj komercaj veganaj dombestaj markoj ne plenumis regulojn pri nutra taŭgeco de la Asocio de Usonaj Bestomanĝaĵaj Kontrolistoj.

Mortintaj bestoj dum rikolto

Rato apartenanta al Bruna rato en ne-urba medio.

Steven Davis, instruisto pri bestosciencoj de la Universitato de Oregono, demandis la filozofon Tom Regan en 2001 pri la diferenco inter mortigo de kamparana muso dum rikoltado de manĝaĵo kaj mortigo de porko por manĝado. La respondo de Regan estis io, kion Davis nomas "principo de malpleja damaĝo", laŭ kiu oni devas elekti manĝaĵojn, kiuj mallonge kaŭzas la plej malgrandan damaĝon al la plej malgranda nombro de bestoj. Davis argumentis ke planto-bazita dieto povas kaŭzi pli da mortoj ol dieto kiu enhavas viandon de herb-nutritaj remaĉuloj.

Andy Lamey, filozofo de la Universitato Monash, kontraŭis la saman argumenton; laŭ li, manĝado de kultivitaj legomoj kaŭzas pli da mortoj al musoj, ratoj, lavursoj kaj aliaj sovaĝaj bestoj ol mortoj implikitaj en bredado kaj buĉado de bovinoj pro viando. Andy nomis la respondon de Tom Regan "la argumento vegetarana hamburgero".

Davis taksis, surbaze de studo kiu rakontis, ke la kvanto da kamparanaj musoj reduktiĝis je 25% hektare - ĉi tiu cifero inkluzivas migradon kaj naturan mortecon - post la rikolto. Davis taksis, ke po dek bestoj en hektaro ĉiujare estas mortigitaj dum agrikulturaj agadoj. Li argumentis, ke se ĉiuj 490.000 km2 da plugebla tero en la kontinenta Usono estus uzataj por vegana dieto, ĉirkaŭ 500 milionoj da bestoj mortus ĉiujare. Sed se la duono de ĉi tiuj kampoj estus uzata kiel paŝta tero por remaĉuloj kaj supozante, ke la tuta monda loĝantaro konsumas viandon, ĝi taksas, ke nur 900.000 bestoj jare mortus. Sekve, laŭ li, kaj laŭ la principo de malpleja damaĝo, ni devas ŝanĝi al dieto bazita sur viando de remaĉuloj anstataŭ plantdevena dieto.

Remaĉulo (Pirenea kapro)

La analizo de Davis estis refutita en 2003 fare de Gaverik Matheny en la Gazeto pri Agrikulturo kaj Media Etiko. Matheny argumentis ke Davis miskalkulis la nombron de mortintaj bestoj kaj bazigis siajn figurojn pri la kvanto de tero prefere ol pri la nombro de konsumantoj kaj limigis sian analizon al herb-manĝigitaj remaĉuloj, anstataŭ la bestoj enfermitaj en farmoj je industriaj skaloj. Li ankaŭ diris, ke Davis egaligis vivon kun vivkvalito, enfokusiĝante sur la ciferoj anstataŭ la damaĝo kaj sufero kaŭzita al la bredataj bestoj por la produktado de nutraĵoj, inter tiuj damaĝoj troviĝas: stampado, senkornigo, kaj kastro, vivo en malliberejo, transportado sen manĝaĵoj kaj akvo, rekte al buĉejo. Matheny argumentis ke «eble vegetarismo permesas al la bestoj havi pli bonkvalitan vivon»

Alia filozofo, Andy Lamey, ankaŭ argumentis, ke la kalkulado de Davis pri rikoltaj mortoj estis misa. Ĝi baziĝis sur du studoj: unu, kiu inkluzivis mortojn pro predado, kiu laŭ li estas morale malhelpebla de Regan, ĉar ili ne rilatas al homaj agoj. Alia temas pri la kultivado de sukerkano, kiu laŭ Lamey havas malmultan gravecon rilate al hazardaj mortoj, kiuj estas etike malsamaj de intencaj mortoj kaj ke se Davis inkludas akcidentajn mortojn laŭ morala kosto de veganismo, ĝi ankaŭ devus inkluzivi mortojn hazarde kaŭzitajn de lia proponita dieto, kiu, laŭ Lamey "lasas Davis-on, anstataŭ Regan, kun la malpli kredinda argumento".

Personaj higienaj produktoj

Vegana sapo farita el olivoleo; sapo estas kutime farita el sebo (besta graso).

Veganoj anstataŭigas personajn higienajn prizorgilojn kaj hejmajn purigilojn enhavantajn bestajn produktojn per produktoj veganaj, kiel vegana dentfadeno el bambua fibro. Bestaj ingrediencoj estas ĉie, ĉar ili estas relative malmultekostaj. Post kiam bestoj estas buĉitaj por akirado de la viando, la restaĵoj de kelkaj el tiuj materialoj, precipe la graso, estas uzataj por la homaj higienaj produktoj.

Inter la plej oftaj best-derivitaj ingrediencoj troviĝas: sebo en sapo; glicerolo el kolageno, kiu estas uzita kiel lubrikaĵo kaj humidigaĵo en multaj produktoj por prizorgo de la hararo, hidratigaj kremoj, razo-ŝaŭmoj, sapoj kaj dentpastoj;[103] La lanolino el ŝafida lano ofte troviĝas en lipa balzamo kaj hidratigaj kremoj; stearata acido estas ofta ingredienco en vizaĝkremoj, razŝaŭmoj kaj ŝampuoj, (samkiel glicerino, ĝi povas esti plantdevena, sed kutime estas best-devena); laktata acido, alfa-hidroksida acido derivita el besta lakto, estas uzata en hidratigaĵoj; alantoino, el la planto oficina simfito aŭ urino de bovinoj, troviĝas en ŝampuoj, kremoj kaj dentopasto;[103] kaj karmino de kokkoideoj, kiel la ina koĉenilo, estas uzata en manĝaĵoj kaj kosmetikaĵoj por produkti ruĝajn kaj rozajn kolorojn.

Sintezaj ledoj

Bestaj Ingrediencoj A ĝis Z (2004) kaj Veganissimo A ĝis Z (2013) listigas kiuj ingrediencoj eble estas bestaj. La sunflora emblemo de la Brita Vegana Societo kaj la kuniklo-logoo de PETA signifas, ke la produkto estas atestita vegana, kio inkluzivas, ke ne okazis perbestaj testoj. La emblemeto Leaping Bunny montras neokazon de besta testado, sed ne nepre veganecon. La kriterioj de la Vegana Societo por vegana atestilo estas, ke la produkto ne enhavas bestajn produktojn, kaj ke nek la fina vestaĵo nek ĝiaj ingrediencoj estis testitaj sur bestoj de, aŭ nome de, la fabrikanto, aŭ de iu ajn, kiun la fabrikanto regas. Ĝia retejo enhavas liston de atestitaj produktoj, same kiel la aŭstralia Elektu Senkruelon.[104][105]

Beauty Without Cruelty, fondita kiel bonfara asocio en 1959, estis unu el la plej fruaj fabrikantoj de kaj atestantoj pri higienaj produktoj en kiuj oni ne uzas bestojn. Pluraj internaciaj kompanioj produktas senbestajn produktojn, inkluzive de vestaĵoj, ŝuoj, modaj vestaĵoj kaj kandeloj.

Veganoj evitas vestaĵon, kiu enhavas silkon, lanon [106](inkluzive de ŝaf-lano, kaŝmirlano, angora fibro, mohajro, kaj multaj aliaj fajnaj lanoj), felon, plumojn, perlojn, bestodevenajn kolorojn, ledon kaj aliajn specojn de ledo, aŭ aliajn bestoproduktojn.[107][108][109][110] Ledaj vestaĵoj plejparte estas faritaj el bovaj haŭtoj.[111] Veganoj rigardas la aĉeton de ledo, precipe de bovinoj, kiel financan subtenon por la viandindustrio. Vegetaranoj povas surmeti vestaĵojn kaj akcesoraĵojn el ne-bestaj derivitaj materialoj kiel kanabo, lino, kotono, kanvaso, poliestero, artefarita ledo, kaŭĉuko kaj vinilo. Ledaj alternativoj povas veni el materialoj kiel korko, ananasoj, kaj fungoledaĵo.[112]

Vegana dieto

Veganaj dietoj baziĝas sur grenoj kaj aliaj semoj, legumoj (aparte fazeoloj), fruktoj, legomoj, manĝeblaj fungoj kaj nuksoj.[113]

Sojfabo

Varma tofuo kun ajla saŭco
Sekaj TSP-aj flokoj estas malmultekosta fonto de proteino pogrande aĉetite kaj povas esti aldonitaj al diversaj vegetaraj pladoj aŭ uzitaj kiel "etendigaĵo" aŭ suplemento por nepercepteble pligrandigi la volumenon de viandaĵo.

Surogataj produktoj bazitaj sur sojfaboj (tofuo) aŭ sejtanoj estas fontoj de vegetaĵa proteino, ofte en la formo de vegetaraj kolbasoj, viando kaj burgeroj.[114] Sojaĵoj estas bazaj elementoj en la veganaj dietoj, ĉar sojo estas kompleta proteino; t.e. ĝi havas ĉiujn neprajn aminoacidojn por homoj. Ili estas plej ofte konsumitaj en la formo de sojlakto kaj tofuo, kio estas sojlakto miksita kun koagulanto. Tofuo enhavas diversajn teksturojn, depende de akva enhavo, ekde mola, duonmola, malmola ĝis tre malmola, por stufaĵoj kaj rostitaĵoj al mola aŭ silkeca por salatoj, desertoj kaj kirlaĵoj. Sojo estas manĝata ankaŭ en formo de tempeo kaj tekstura vegetaĵa proteino (TVP); ankaŭ konata kiel teksturigita sojo, ĉi tiu lasta ofte estas uzata en saŭcoj por pastaĵoj aŭ kiel imitaĵo de haketita viando.[115]

Plantlaktoj, fromaĝoj, majonezo

Plantlaktoj, kiel la sojlakto, migdallakto, grenlaktoj (avenlakto, linlakto kaj rizlakto), kanablakto kaj kokosolakto, estas uzataj anstataŭ lakto de bovinoj aŭ kaproj. Sojlakto liveras po 7 g da proteino en taso (240 ml), kompare kun 8 gramoj da proteino en taso da bovina lakto. Migdallakto havas pli malaltan koncentriĝon de energio, karbonhidratoj kaj proteinoj. Sojlakto devas ne esti uzata kiel anstataŭaĵo de patrina lakto por beboj. Beboj ne mamnutritaj povas manĝi komercan infanan formulon, kutime bazita sur bovinaj laktoj aŭ sojfabo. Ĉi-lasta estas konata kiel soj-bazita infana formulo aŭ SBIF.[116][117]

Butero kaj margarino povas esti anstataŭitaj per alternativaj veganaj produktoj. Veganaj fromaĝoj estas faritaj el semoj kiel sezamo kaj sunfloro; nuksoj, kiel migdaloj, pinsemoj kaj akaĵunuksoj; kaj sojfaboj, kokosoleo, nutra gisto, tapioko kaj rizo, inter aliaj ingrediencoj; kaj povas reprodukti la teksturojn kaj gustojn de laktaj fromaĝoj. Nutra gisto estas ofta anstataŭaĵo por la gusto de fromaĝo en veganaj receptoj. Fromaĝaj anstataŭaĵoj povas esti farataj hejme, inkluzive de nuksoj, kiel ekzemple akaĵunuksoj.[118]

Surogatoj de ovo

Tofuo uzata kiel anstataŭaĵo de ovo

La komercaj ov-anstataŭaĵoj estas disponeblaj kaj por kuirado kaj por bakado. La proteino en la ovoj pli densiĝas kiam ili estas varmigitaj kaj ligiĝas al aliaj ingrediencoj. Por kukoj, oni povas uzi kuleron da bakpulvoro.[119] Silka (mola) tofuo kaj pistita terpomo ankaŭ povas esti uzataj. Kikera guŝakvo povas esti uzata kiel ovaĵo kaj kirlita samkiel ovoblanko. Alia ovo-anstataŭaĵo en bakaĵoj estas banano.[120]

Krudvegana plado el tomatsaŭco kun olivoj, celerio, spinaco kaj nuksoj kaj kukumo

Krudveganismo

Krudveganismo, kombinante veganismon kaj krudmanĝadon, ekskludas ĉiujn bestajn produktojn kaj manĝaĵojn kuiritajn super 42 °C. Kruda vegana dieto inkluzivas legomojn, fruktojn, nuksojn, grenojn kaj guŝojn, semojn kaj algojn. Estas multaj variaĵoj de la dieto, inkluzive de fruktomanĝado.

Nutraĵoj

Proteinoj

Proteinoj konsistas el aminoacidoj. Veganoj akiras sian tutan proteinon el plantoj, ĉionmanĝantoj kutime trionon, kaj duonon ov-lakta-vegetaranojn. Fontoj de plantaj proteinoj inkluzivas guŝojn kiel sojfabojn (konsumitajn kiel tofuo, tempeo, teksturigita sojfaba proteino, sojlakto kaj edamame)[121], pizojn, arakidojn, nigrajn fazeolojn kaj kikerojn (ĉi tiujn lastajn ofte manĝatajn kiel humuso); grenojn kiel kvinoon, nerafinitan rizon, maizon, hordeon, bulguron kaj tritikon (ĉi-lastan manĝatan kiel pano kaj sejtano); kaj nuksojn kaj semojn. Kombinaĵoj, kiuj enhavas altajn kvantojn da ĉiuj nepraj aminoacidoj, inkluzivas rizon kaj fazeolojn, maizon kaj fazeolojn, kaj kikerkaĉon kun pita el nerafinita tritiko.[122]

Rizo kaj fazeoloj estas ofta protein-fonto de veganoj.

Sojfaboj kaj kvinoo estas konataj kiel kompletaj proteinoj, ĉar ili enhavas ĉiujn neprajn aminoacidojn en kvantoj kiuj plenumas aŭ superas homajn postulojn.[123] Mangels k. al. skribis ke konsumado de la rekomendita nutra kvanto da proteino - po 0,8 g por kilogramo da korpa pezo - en la formo de sojfabo plenumas la biologian postulon por aminoacidoj. En 2012, la Departamento pri Agrikulturo de Usono prijuĝis, ke soja proteino povu anstataŭigi viando-proteinon en la Nacia Lerneja Lunĉo-Programo.[124]

La Usona Dieta Asocio diris en 2009, ke vario de plantaj manĝaĵoj ĉiutage povas provizi ĉiujn neprajn aminoacidojn por sanaj plenkreskuloj,[125] kio signifas ke proteina kombinado en la sama manĝo eble ne necesos. Mangels kaj aliaj skribis ke malmulte da kialoj konsilas veganojn plialtigi sian proteinan konsumadon; sed pro singardemo ili rekomendas 25 procentan pliiĝon super la RDA por plenkreskuloj, al 1 g / kg.[116][117][126]

Vitamino B12

Tahini-supo kun ruĝa rizo, napoj, kukurboj, rafanoj kaj nori (manĝebla algoj). Nori estis citita kiel plantfonto de B12, sed la Akademio de Nutrado kaj Dietiko konstatis en 2016 diris ke tio ne estas adekvata fonto de tiu vitamino. Veganoj bezonas regule fortigitajn manĝaĵojn aŭ suplementojn enhavantajn B12

Vitamino B12 estas bakteria produkto necesa por ĉela divido, formado kaj maturiĝo de ruĝaj globuloj, sintezo de DNA kaj normala nerva funkcio.[127] Manko de ĝi povas kaŭzi megaloblastan anemion kaj neŭrologian damaĝon, kaj se oni ne traktas tion, ĝi povas okazigi la morton. La alta enhavo de foliata acido en vegetaraj dietoj povas maski la hematologiajn simptomojn pro manko de vitamino B12, do ĝi povas esti nerimarkebla ĝis neŭrologiaj signoj en malfruaj stadioj jam evidentas,[128] kiuj povas esti neresanigeblaj, kiel ekzemple neŭropsikiatraj anomalioj, neŭropatioj, demenco kaj, foje, atrofio de optaj nervoj[129]. Veganoj foje malsukcesas akiri sufiĉan B12 en sia dieto ĉar inter ne-fortikigitaj manĝaĵoj, nur tiuj el bestaj originoj enhavas sufiĉajn kvantojn.[7][130][131] La plej bona fonto estas remaĉuloj[132]. Vegetaranoj ankaŭ estas en risko, same kiel pli aĝaj homoj kaj tiuj kun certaj medicinaj kondiĉoj. Studo en 2013 eltrovis, ke "vegetaranoj disvolvigas elĉerpiĝon de B12 aŭ mankon, sendepende de la demografiaj trajtoj, loĝloko, aĝo aŭ speco de vegetara dieto. Veganoj devas uzi preventajn rimedojn por certigi adekvatan konsumon de ĉi tiu vitamino, inkluzive de regula konsumado de suplementoj enhavantaj B12".

B12 estas produktata en naturo nur de certaj bakterioj kaj arĥioj;[133][134] ĝi ne estas farata de iu ajn besto, fungo aŭ planto. Ĝi estas sintezata de iuj intestaj bakterioj en homoj kaj aliaj bestoj, sed homoj ne povas sorbi la B12 faritan en siaj intestoj, ĉar ĝi estas farata en punkto tro malproksima de la maldika intesto, kie sorbiĝas B12. Remaĉuloj, kiel bovinoj kaj ŝafoj, sorbas B12 produktitan de bakterioj en iliaj intestoj.[130][131]

Bestoj enmetas vitaminon B12 en hepato kaj muskoloj, kaj iuj pasigas la vitaminon en siajn ovojn kaj lakton; karno, hepato, ovoj kaj lakto estas tial fontoj de B12.[135]

Oni sugestis, ke norioj (manĝeblaj algoj), tempeo (fermentita sojfabaĵo), kaj nutra gisto povas esti fontoj de vitamino B12. En 2016, la Akademio de Nutrado kaj Dieto konstatis, ke norioj, fermentitaj nutraĵoj (kiel tempeo), spirulino, kloreloj kaj nefortigita nutra gisto ne estas taŭgaj fontoj de vitamino B12 kaj ke veganoj bezonas regule fortikigitajn manĝaĵojn aŭ suplementojn enhavantajn B12. Alie, la manko de vitamino B12 povas disvolviĝi, kiel montriĝis kazoj de veganaj beboj, infanoj kaj plenkreskuloj.[136][137]

Vitamino B12 plejparte estas produktata per la industria fermentado de diversaj specoj de bakterioj, kiuj faras formojn de cianokobalamino, kiuj estas plu prilaboritaj por generi la ingrediencon inkluditan en suplementoj kaj fortikigitaj manĝaĵoj. La specio Pseudomonas denitrificans estis plej ofte uzata ekde 2017. Ĝi estas kreskigata en medio kun saĥarozo, nutra gisto kaj pluraj metalaj saloj. Por pliigi vitaminan produktadon, ĝi estas kompletigita per sukerbeta melaso, aŭ malpli ofte per kolino. Iuj markoj de suplementoj B12 estas veganaj.[138]

Kalcio
Veganaj fromaĝoj

Kalcio estas bezonata por konservi ostan sanon kaj por pluraj metabolaj funkcioj, inkluzive de muskola funkcio, muskola kontrahiĝo kaj vazodilatado, nerva transdono, ĉela signalado kaj hormona sekrecio. Naŭdek naŭ procentoj el la korpa kalcio estas konservata en ostoj kaj dentoj.[139][140][141]

Alt-kalciaj manĝaĵoj povas inkluzivi fortikigitan plantlakton aŭ fortikigitan tofuon. La vegetaĵaj fontoj inkluzivas brokolon, napon, ĉinan brasikon, folibrasikojn kaj kaleon; la biodisponebleco de kalcio en spinaco estas malbona. Veganoj devas certigi, ke ili konsumas sufiĉe da vitamino D, kiu estas necesa por kalcia sorbo[142].

Raporto en 2007 bazita sur la Oksforda kohorto de la Eŭropa Prospekta Enketo pri Kancero kaj Nutrado[143][144][145], komencita en 1993, sugestis, ke veganoj havas pli grandan riskon je ostaj frakturoj kompare kun viand-manĝantoj kaj vegetaranoj, tre probable pro pli malaltaj dietaj kalciaj konsumoj.[146] La studo eltrovis, ke veganoj konsumantaj almenaŭ 525 mg (8gr) da kalcio ĉiutage havas riskon je frakturoj similaj al tiuj de aliaj grupoj. Studo (de 2009) eltrovis ke osta mineraldenso (BMD) de veganoj estas 94 elcento de tiu de ĉionmanĝantoj, sed konsideris la diferencon klinike sensignifa.[147]

Vitamino D

Vitamino D (kalciferolo) estas necesa por pluraj funkcioj, inkluzive de kalcia sorbo, ebliganta mineraligon de osto, kaj osta kreskado. Sen ĝi, ostoj povas fariĝi maldikaj kaj rompiĝemaj; kune kun kalcio ĝi ofertas protekton kontraŭ osteoporozo. Vitamino D estas produktata en la korpo kiam ultraviola radiado de la suno trafas la haŭton; subĉiela ekspono estas necesa ĉar ultraviola radiado ne penetras tra vitro. Ĝi ĉeestas en salmo, tinuso, skombro kaj moruhepatoleo, kun malgrandaj kvantoj en fromaĝo, ovoflavoj, kaj bovaĵa hepato, kaj en kelkaj fungoj.[148]

Plejmulto el la veganaj dietoj enhavas malmultan aŭ neniun vitaminon D sen fortikigita manĝaĵo. Homoj kun malmulta sunumado povas bezoni suplementojn. La mezuro laŭ kiu sunlumo sufiĉas dependas de la sezono, horo de la tago, nubo kaj poluado, haŭta melanina enhavo, kaj sunbrila intenso. Laŭ la Nacia Instituto pri Sano, plej multaj homoj povas akiri kaj stoki sufiĉan vitaminon D de sunlumo en printempo, somero kaj aŭtuno, eĉ en la ekstrema nordo. Ili raportas, ke kelkaj esploristoj rekomendas 5–30 minutojn da suna ekspozicio sen sunŝirmilo inter 10 atm kaj 3 ptm, almenaŭ dufoje semajne. Solarioj elsendantaj 2–6% da ultraviola radiado havas similan efikon, kvankam tio estas malkonsilata.[148][149]

Vitamino D aperas en du formoj. Kolekalciferolo (vitamino D3)[150] estas sintezata en la haŭto post ekspono al la suno aŭ konsumata ene de manĝaĵo, kutime el bestaj fontoj. Ergokalciferolo (vitamino D2) estas derivita de ergosterolo de fungoj aŭ gisto eksponataj al ultraviolo kaj estas taŭga por veganoj. Kiam ĝi estas industrie produktita, kiel suplementoj, vitamino D3 estas tipe derivita el lanolino en ŝafa lano. Tamen, kaj vitamino D2 kaj vitamino D3 estis malkovritaj en Cladonia (speciale Cladonia rangiferina) kaj ĉi tiuj manĝeblaj likenoj estas rikoltitaj en naturo por produkti veganan vitaminon D3. Konfliktaj studoj sugestis, ke la du formoj de vitamino D povas aŭ eble ne esti bioekvivalentaj. Laŭ esploristoj de la Medicina Instituto, la diferencoj inter vitaminoj D2 kaj D3 ne influas metabolon, ambaŭ funkcias kiel prohormonoj, kaj kiam estas aktivigitaj montras identajn respondojn en la korpo.[151]

Fero

Aveno kun mirteloj, rostitaj migdaloj kaj migdallakto; unu pakaĵo de aveno enhavas 1 / 8gr da fero[152]

Ĉe kelkaj kazoj la stato de la fero kaj zinko de la veganoj ankaŭ povas maltrankviligi pro la limigita biodisponebleco de ĉi tiuj mineraloj.[153] Ekzistas zorgoj pri la biodisponebleco de fero de vegetaĵaj manĝaĵoj, supozataj de kelkaj esploristoj esti 5–15 procentoj kompare kun 18 procentoj de nevegetara dieto. Fer-manka anemio troviĝas same ofte en vegetaranoj kaj ne vegetaranoj, kvankam studoj montris, ke la ferrezervoj de vegetaranoj estas pli malaltaj.

Mangels k. al. skribis ke, pro la pli malalta biodisponebleco de fero el vegetaĵaj fontoj, la Fakularo pri Manĝaĵoj kaj Nutrado de la Nacia Akademio de Sciencoj establis apartan rekomendatan ĉiutagan nutrokvanton por vegetaranoj kaj veganoj de 14 mg por vegetaraj viroj kaj postmenopaŭzaj virinoj, kaj 33 mg (½gr) por antaŭ-menopaŭzaj virinoj ne uzantaj kontraŭkoncipilojn.[154] Suplementoj devas esti uzataj kun singardemo post konsultado de kuracisto, ĉar fero povas akumuliĝi en la korpo kaj kaŭzi damaĝon al organoj. Ĉi tio estas precipe certa pri iu ajn kun hemokromatozo, relative ofta kondiĉo, kiu povas resti sen diagnozo.[155]

Alt-feraj veganaj manĝaĵoj inkludas sojfabon, nigran melason, nigrajn fazeolojn, lentojn, kikerojn, spinacon, tempeon, tofuon kaj limofazeolojn.[156] Fera sorbado povas esti plibonigita per manĝado de fonto de vitamino C samtempe, kiel duona taso da florbrasiko aŭ kvin likvaj uncoj da oranĝa suko.[157][158] Kafo kaj kelkaj herbaj teoj povas malhelpi feran sorbon, kiel ankaŭ spicoj,[159] kiuj enhavas taninojn, kiel kurkumo, koriandro, kapsiko kaj tamarindo.[160]

Grasacido omego-3, jodo

Alfa-linolenata acido (ALA), unu el la grasacidoj omego-3, troviĝas en juglandoj, semoj kaj plantoleoj, kiel ekzemple kanolo kaj linoleo[161]. EPA kaj DHA, la aliaj primaraj grasaj acidoj omego-3, troviĝas nur en bestaj produktoj kaj algoj.[162] Jodaj suplementoj povas esti necesaj por veganoj en landoj kie salo ne estas tipe jodita, kie ĝi estas jodita je malaltaj niveloj, aŭ kie, kiel en Britio kaj Irlando, oni fidas je la laktaj produktoj je jodo pro la malaltaj niveloj en la grundo.[163] Jodo povas esti akirita el plej multaj veganaj multvitaminoj aŭ regula konsumado de maraĵoj, kiel ekzemple algoj.[164]

San-esploro

Veganaĵoj en superbazaro en Kalifornio.

Ĝis 2014, malmultaj studoj estis striktaj rilate al la komparo de dietoj ĉionmanĝaj, vegetaraj kaj veganaj, kio malfaciligas la distingon inter sanprocesoj atribuitaj al veganismo kiuj povus ankaŭ aplikiĝi al vegetaraj dietoj aŭ al dietoj kiuj inkluzivas moderan viando-manĝadon.

En prepara klinika esplorado, veganaj dietoj malaltigis la riskon je diabeto tipo 2 , alta sangopremo, trodikiĝo, kaj kormalsano.[165][166][167][168] Sistema revizio de 2016 de observaj studoj de vegetaranoj montris reduktitan korpan mason, totalan kolesterolon, LDL-kolesterolon kaj glukozon, eble indikante pli malaltan riskon je kormalsano kaj kancero, sed havante neniun efikon kiu kaŭzus forpason, kardiovaskulajn malsanojn, cerbovaskulajn malsanojn, aŭ morton pro kancero.[169]

Forigi ĉiujn bestajn produktojn povas pliigi la riskon je mankoj de vitaminoj B12 kaj D[170] , kalcio kaj omego-3 acidaj grasoj. Manko je vitamino B12 okazas al 80% el la veganoj, kiuj ne konsumas ĝin en suplementoj. Manko de B12 malhelpas normalan funkcion de la nerva sistemo.[171][172] Veganoj povus esti en risko de malalta osta minerala denseco sen suplementoj.

Profesiaj kaj registaraj asocioj

La Usona Akademio pri Nutrado kaj Dietiko kaj Dietistoj de Kanado deklaras, ke vegetaĵa dietoj taŭgas por ĉiuj vivstadioj, inkluzive gravedecon kaj mamnutradon.[173] Ili indikas, ke vegetaraj dietoj povas esti pli oftaj inter adoleskantoj kun manĝaj malordoj, sed ke ĝia adopto povas servi por kamufli malsanon anstataŭ kaŭzi unu plian.[174][175][176] La aŭstralia Nacia Sana kaj Medicina Esplora Konsilio simile agnoskas bone planitan veganan dieton kiel realigeblan por ajna aĝo. Eatwell-Plado[177] de la Brita Nacia San-Servo permesas tute planto-bazitan dieton, same kiel la MyPlate de la Usona Departemento de Agrikulturo (USDA)[178][179]. La USDA permesas ke tofuo estu anstataŭajo de viando en la Nacia Lerneja Lunĉo-Programo. La Germana Societo por Nutrado ne rekomendas veganan dieton por beboj, infanoj kaj adoleskantoj, aŭ por virinoj gravedaj aŭ patrinaj.[180]

Gravedeco, beboj kaj infanoj

Gravedulino manĝas fruktojn

La Akademio de Nutrado kaj Dietiko kaj Dietistoj de Kanado konsideras bone planitajn vegetarajn kaj veganajn dietojn "taŭgaj por individuoj dum ĉiuj stadioj de la vivciklo, inkluzive de gravedeco, mamnutrado, infanaĝo kaj adoleskaĝo, kaj por atletoj"[181]. La Germana Societo por Nutrado avertis kontraŭ vegana dieto por gravedaj virinoj, beboj, kaj infanoj en 2011[180] . La pozicio de la Kanada Pediatria Societo estas, ke "bone planitaj vegetaraj kaj veganaj dietoj kun taŭga atento al specifaj nutraĵaj komponantoj povas provizi sanan alternativan vivmanieron ĉe ĉiuj stadioj de la feta, beba, infana kaj adoleska kreskado. Estas rekomendate, ke oni atentu pri nutra konsumado, precipe proteinoj, vitaminoj B12 kaj D, nepraj grasacidoj, fero, zinko kaj kalcio.[182]

Laŭ sistema revizio de 2015, estas malmultaj indicoj disponeblaj pri vegetaraj kaj veganaj dietoj dum gravedeco, kaj manko de hazardaj studoj signifis ke la efikoj de dieto ne povus esti distingitaj pro konfuzaj faktoroj."[183] Ĝi finiĝis tiel: "En ĉi tiuj limoj, vegana-vegetaraj dietoj povas esti konsiderataj sekuraj dum gravedeco, kondiĉe ke oni atentu pri bezonoj de vitaminoj kaj oligoelementoj." Ĉiutaga fonto de vitamino B12 estas grava por gravedaj kaj mamnutraj veganoj. Alia esploro trovis ke gravedaj vegetaranoj konsumis malpli da zinko ol gravedaj ne-vegetaranoj, kaj ambaŭ grupoj konsumas sub rekomenditaj niveloj; tamen, la revizio trovis neniun signifan diferencon inter grupoj en faktaj zinkaj niveloj en korpaj histoj, nek iu ajn efiko ĉe gravedeca periodo aŭ la pezo je la naskiĝo.[184][185]

Esploristoj raportis kazojn pri manko de vitamino B12 en mamnutraj patrinoj, ligitaj al mankoj kaj neŭrologiaj malsanoj en iliaj infanoj.[186][187] Kuracisto aŭ registrita nutristino devus esti konsultita pri konsumado de suplementoj dum gravedeco.[188][189] Veganaj dietoj altiris negativan atenton de la amaskomunikiloj pro kazoj pri nutraj mankoj kiuj alvokis la tribunalojn, inkluzive la morton de bebo en Nov-Zelando en 2002 pro hipokobalaminemio, t.e. manko de vitamino B12.[190]

Filozofio

Etika veganismo

Porkoj ekspluatataj kaj enfermitaj en malgrandaj spacoj
Ovdonaj kokinoj en kaĝoj
Juna jamajka buteo manĝanta kalifornian kampunon.

Etika veganismo baziĝas sur la kontraŭstaro al speciismo, la atribuo de valoro al individuoj malsame laŭ apartena specio. Dividoj ene de teorio pri bestaj rajtoj inkluzivas la utilisman, protektisman alproksimiĝon, kiu celas plibonigi kondiĉojn por bestoj. Ĝi ankaŭ rilatas al la rajto-bazita aboliciismo, kiu celas fini homan posedon de ne-homoj. Aboliciistoj argumentas, ke protektismo nur servas por fari la publikon senti ke uzo de bestoj povas esti morale senproblema (la pozicio t.n. "feliĉ-vianda"[10][191]).

La profesoro pri juro Gary Francione, aboliciisto, argumentas, ke ĉiuj sentemaj estuloj devas havi la rajton ne esti traktataj kiel posedaĵo, kaj ke adopti veganismon devas esti la bazo por ĉiuj, kiu kredas, ke ne-homoj havas apartan moralan valoron. Filozofo Tom Regan, ankaŭ rajto-teoriisto, argumentas, ke bestoj posedas valoron kiel "subjektoj de vivo", ĉar ili havas kredojn, dezirojn, memoron kaj la kapablon komenci agadon por celoj. La rajto de subjektoj je sendamaĝa vivo povas esti nuligita de aliaj moralaj principoj, sed Regan argumentas, ke plezuro, komforto kaj la ekonomiaj interesoj de kultivistoj ne sufiĉas."[192] Filozofo Peter Singer, protektisto kaj utilisto, argumentas, ke ne ekzistas morala aŭ logika pravigo por ne konsideri kaj kalkuli bestajn suferojn kiel konsekvencon kiam prenas oni decidojn, kaj ke mortigi bestojn devus esti malaprobate krom se necesas por pluvivado. Malgraŭ tio, li skribas, ke "etika pensado povas esti sentema pri la cirkonstancoj", kaj ke li "ne tro zorgas pri bagatelaj malobservoj".[193]

Argumento proponita de Bruce Friedrich, ankaŭ protektisto, opinias, ke strikta observado de veganismo damaĝas bestojn, ĉar ĝi fokusiĝas sur persona pureco, anstataŭ kuraĝigi homojn rezigni ĉiajn bestajn produktojn. Por Francione, ĉi tio similas al argumentado ke, ĉar hom-rajtaj misuzoj neniam povas esti forigitaj, ni ne devas defendi homajn rajtojn en situacioj, kiujn ni regas.[194] Se oni ne demandas, ĉu io enhavas bestajn produktojn, oni plifortigas, ke la moralaj rajtoj de bestoj estas afero de komforto, li argumentas[195]. Li finas per ĉi tio, ke la protektisma pozicio malsukcesas laŭ siaj propraj konsekvencismaj terminoj.[196]

Filozofo Val Plumwood asertis, ke etika veganismo estas "subtile hom-centrita", ekzemplo de tio, kion ŝi nomis "homa/natura dualismo", ĉar ĝi vidas la homaron aparte de la cetera naturo.[197] Etikaj veganoj volas agnoski ne-homojn en la kategorio, kiu meritas specialan protekton, anstataŭ rekoni la "ekologian integrecon" de ĉiuj. Plumwood skribis, ke bestaj manĝaĵoj eble estas "nenecesa malbono" el la perspektivo de la konsumanto, kiu "altiras la tutan planedon por nutraj bezonoj", kaj ŝi forte kontraŭas la industrian agrikulturon, sed por iu ajn kiu dependas de multe pli malgranda ekosistemo, estas tre malfacile aŭ neeble esti vegano.[198]

Bioetikisto Ben Mepham[199], en sia recenzo pri la libro de Francione kaj Garner La debato pri la bestaj rajtoj: Abolicio aŭ Reguligo?, konkludas ke "se la celo de etiko estas elekti la ĝustan, aŭ plej bonan, agmanieron en specifaj cirkonstancoj, 'ĉion pripensinte', estas argumenteble, ke aliĝo al tia absolutisma tagordo estas simplisma kaj malfermita al seriozaj mem-kontraŭdiroj. Aŭ, kiel Farlie diras, kun karakteriza stilo: "konkludi ke veganismo estas la nura etika respondo estas fari grandegan salton en kotegan lageton". Li citas kiel ekzemplojn la malfavorajn efikojn al besto-naturo derivitajn de la agrikulturaj praktikoj necesaj por subteni veganajn dietojn kaj la etikan kontraŭdiron favori la bonfarton de malsovaĝaj bestoj sed ne tiun de sovaĝaj bestoj; la malekvilibro inter la rimedoj uzataj por antaŭenigi la bonfarton de bestoj kontraste al tiuj destinitaj mildigi la suferadon de la proksimume miliardo da homoj, kiuj suferas subnutradon, fitrakton kaj ekspluaton; la fokuso sur sintenoj kaj kondiĉoj en okcidentaj evoluintaj landoj, forlasante la rajtojn kaj interesojn de socioj kies ekonomio, kulturo kaj, en iuj kazoj, postvivado dependas de simbioza rilato kun bestoj.

David Pearce, transhumanisma filozofo, argumentis, ke la homaro havas "hedonisman imperativon" ne nur eviti kruelecon al bestoj aŭ aboli la proprietigon de ne-homaj bestoj, sed ankaŭ restrukturi la tutmondan ekosistemon tiel, ke la sovaĝaj bestoj ĉesu suferi.[200][201][202] Serĉante aboli la suferadon mem, Pearce antaŭenigas forigon de la predado inter bestoj kaj la "trans-specian tutmondan analogon de la sociala ŝtato".[203] Reguligo de la fekundeco povus konservi herbo-manĝajn loĝantarojn je daŭrigeblaj niveloj, "pli civilizita kaj kompatema politikelekto ol malsatego, predado, kaj malsano". La kreskanta nombro de veganoj kaj vegetaranoj en la transhumanisma movado estis parte atribuita al la influo de Pearce.[202][204]

Ekologia veganismo

Paul Watson, fondinto de la Sea Shepherd Conservation Society

Ekologiaj veganoj okupiĝas pri la konservado de la medio[205], rifuzante la uzon de bestaj produktoj laŭ la premiso, ke fiŝkaptado, ĉasado, kaptado kaj agrikulturo, precipe bestfabrikoj, estas ekologie nedaŭrigeblaj. En 2010, Paul Watson de la Sea Shepherd Conservation Society nomis porkojn kaj kokidojn "gravaj akvaj predantoj", ĉar brutaro manĝas 40 procentojn de la fiŝoj kaptitaj. Ekde 2002 ĉiuj ŝipoj de Sea Shepherd estas veganaj pro mediaj kialoj. Ĉi tiu specifa veganismo celas daŭrigeblon per vivmaniero sen konsumado de bestoj.[206]

Laŭ raporto en 2006 de la Organizoj pri Nutrado kaj Agrikulturo de Unuiĝintaj Nacioj, Longa Ombro de Brutaro, 222 milionoj da tunoj da viando estis produktitaj tutmonde en 1999.[207] La raporto asertas, ke ĉirkaŭ 26% de la tera surfaco de la planedo estas dediĉita al brutobredado. En Usono dek miliardoj da teraj bestoj estas mortigitaj ĉiujare por homa konsumado,[208][209] kaj en 2005 48 miliardoj da birdoj estis mortigitaj tutmonde.[210]

La raporto de UN ankaŭ konkludis, ke brutoj (plejparte bovinoj, kokidoj kaj porkoj) influas la aeron, teron, grundon, akvon, biodiversecon kaj klimatan ŝanĝiĝon[211]. Brutobredado konsumis 1.174 milionojn da tunoj da manĝaĵo en 2002, inkluzive 7,6 milionojn da tunoj da fiŝaĵo kaj 670 milionojn da tunoj da cerealoj, unu trionon de la tutmonda cereala rikolto, kaj en 2001 konsumis 45 milionojn da tunoj da radikoj kaj legomoj kaj 17 milionoj da tunoj da legumoj.[212] Ekde 2006, la brut-industrio konsistigis naŭ procenton de antropogenaj karbondioksidaj ellasoj, 37 procentojn de metano, 65 procenton de nitrosa oksido kaj 68 procenton de amoniako. Brutaj reziduoj elsendis 30 milionojn da tunoj da amoniako jare, kio estas implikita en la produktado de acida pluvo. Studo de 2017 publikigita en la revuo Carbon Balance and Management trovis ke la tutmondaj emisioj de bestaj agrikulturaĵoj estas 11% pli altaj ol antaŭaj taksoj bazitaj sur datumoj de la Interregistara Spertularo pri Klimata Ŝanĝiĝo. Studo de junio de 2018 publikigita en Science asertis, ke la adopto de plant-bazitaj dietoj nur en Usono povus tranĉi emisiojn de forcejaj gasoj je 61% al 73%, kaj la tutmonda adopto de vegana dieto reduktus la uzon de agrikultura tero ĝis 75 %.[213][214]

Vegana arboĝardeno de Robert Hart en Shropshire, Anglio

Raporto de UN de 2010, Taksi la Mediajn Efikojn de Konsumado kaj Produktado, argumentis, ke bestaj produktoj "ĝenerale postulas pli da rimedoj kaj kaŭzas pli altajn eligaĵojn ol plant-bazitaj alternativoj"[215]. Ĝi proponis forigon de bestaj produktoj por redukti ekologian damaĝon.[215] Studo de la Universitato Cornell de 2007 konkludis, ke vegetaraj dietoj uzas la plej malgrandan teron pokape, sed postulas pli altan kvaliton de terpecoj ol necese por nutri bestojn. Studo el 2015 eldonita en Science of the Total Environment determinis, ke signifa perdo de la biodiverseco povas esti atribuata al la kreskanta postulo je viando, kiu estas signifa akcelilo por la senarbarigo kaj habitatodetruo, konvertante speciriĉajn habitatojn al agrikulturejoj por brutobredado. Studo de la World Wildlife Fund (2017) trovis, ke 60% de la perdo de biodiverseco povas esti atribuata al la vasta skalo de manĝkultivo necesa por subteni dekojn da miliardoj da farmaj bestoj, kio metas grandegan streĉon sur naturaj rimedoj, kio rezultigas vastan perdon de teroj kaj specioj. Brutaro konsistigas 60% de la biomaso de ĉiuj mamuloj sur la tero, sekvate de homoj (36%) kaj sovaĝaj mamuloj (4%). Koncerne birdojn, 70% estas hejmigitaj, kiel la kortobirdoj, dum nur 30% estas sovaĝaj.[216] En novembro de 2017, 15.364 tutmondaj sciencistoj subskribis averton al la homaro, kiu alvokas, interalie, por "antaŭenigi dietajn ŝanĝojn al plejparte planto-bazitaj manĝaĵoj". Laŭ studo de julio de 2018 en Science, vianda konsumo pliiĝos rezulte de kreskanta homa loĝantaro kaj kreskanta riĉeco, kiu pliigos emisiojn de forcejaj gasoj[217] kaj plu reduktos biodiversecon.[218]

Raporto de 2018 publikigita en PNAS asertis, ke kultivistoj en Usono povus subteni pli ol duoble pli multajn homojn, ol ili nuntempe, se ili forlasus bredadon de kampaj bestoj por homa konsumado kaj anstataŭe elektus kreskigadon de plantoj.[219]

Feminisma veganismo

Carol J. Adams ĉe la Intersekcia Justeco-Konferenco

Pioniroj

Unu el la ĉefaj aktivuloj kaj kleruloj pri feminismaj bestaj rajtoj estas Carol J. Adams. En sia plej elstara verko, The Sexual Politics of Meat: A Feminist-Vegetarian Critical Theory (1990), ŝi rimarkigis la rilaton inter feminismo kaj la movado por bestaj rajtoj. Ekde la publikigo de The Sexual Politics of Meat [220], Adams publikigis plurajn aliajn verkojn inkluzive de eseoj, libroj kaj ĉefaj paroladoj. En unu el siaj paroladoj, "Kial feminisma vegano nun?", adaptita el ŝia originala parolado ĉe la konferenco "Minding Animals" en Newcastle, Aŭstralio (2009), Adams deklaris ke "la ideo pri ekzisto de ligo inter feminismo kaj vegetarismo venis [ al ŝi] en oktobro 1974", por ilustri, ke la koncepto de feminisma veganismo daŭras preskaŭ duonjarcente.[221] Aliaj aŭtoroj ankaŭ paralelis la ideojn de Adams dum ili plivastigas ilin. Angella Duvnjak deklaras en "Interligi la Punktojn: Kelkaj Pensadoj pri Feminisma-Vegana Politika Praktiko kaj Elekto" ke ŝi renkontis kontraŭstaron al la rilato de feminismaj kaj veganismaj idealoj, kvankam la ligo ŝajnis pli ol evidenta al ŝi kaj al aliaj fakuloj (2011).[222] Aliaj fakesploristoj prilaboras la rilatojn inter feminismo, kiel Carrie Hamilton, kiu ligas sekslaboristojn kaj bestaj reproduktaj rajtoj. Multaj aliaj fakuloj pri feminisma vegana filozofio daŭre aldonas al la argumentoj, kiujn Adams, Duvnjak kaj Hamilton unue prezentis.

Bestaj kaj homaj misuzoj estas paralelaj

Amina Tharwat Abaza, aktivisto por la bestaj rajtoj, fondinto de Societo por la Protektado de Bestaj Rajtoj en Egiptio, kun surstrata hundo

Kelkaj el la ĉefaj konceptoj pri feminisma veganismo estas la rilato inter perforto al homoj kaj subpremo de bestoj. Ekzemple, Marjorie Spiegal komparas la konsumon aŭ servutecon de bestoj por homa profito kun sklaveco. Bestoj estas aĉetataj de bredisto, uzataj por persona profito, aŭ por plia reproduktado aŭ manlaboro, kaj poste forĵetataj, aŭ plej ofte uzataj kiel nutraĵo. Ĉi tiu kapitalisma uzo de bestoj por persona profito restis forta, malgraŭ la laboro de aktivuloj pri bestaj rajtoj kaj de la ekologiaj feministoj.[85]

Similaj nocioj, kiuj sugestas ke bestoj, ekzemple fiŝoj, sentas malpli da doloro, estas prezentitaj hodiaŭ kiel pravigo por krueleco al ili. La feminisma flanko de la argumento tamen sugestas, ke ne ekzistus raciigo por trakti bestojn kun malpli da respekto ol homaj vivoj, eĉ se la teorio ke bestoj estas malpli kapablaj pri doloro estus kontrolebla..[223]

Alia rilato inter feminismo kaj veganismo estas la paraleleco de perforto kontraŭ virinoj aŭ anoj de minoritataj komunumoj kaj la perforto kontraŭ bestoj. La aktivuloj por bestaj rajtoj intime rilatigas la kruelecon al bestoj kun la krimoj kontraŭ virinoj. Ĉi tiu ligo estas eĉ pli spegulata ĉar bestoj uzataj por reproduktaj praktikoj estas komparitaj kun homaj kontrabandadaj viktimoj kaj migrantaj sekslaboristoj.[224][225] Hamilton atentigas, ke perfortaj "seksperfortantoj foje montras konduton, kiu ŝajnas modelita laŭ la mutilado de bestoj" sugestante, ke estas paraleleco inter seksperforto kaj krueloj kontraŭ bestoj.[107]

La perforta konekto ne nur limiĝas je seksaj agoj. Estas ofte, ke la superregado de perforto kontraŭ bestoj estas pli difinita en kazoj de psikopatiaj malordoj. Ĉi tiu spegulado de kontraŭ pli malfortaj bestoj igas la pionirojn de feminisma veganismo sugesti, ke ekzistas korespondado inter perforto kontraŭ homoj kaj bestoj, subtenante feminisman veganismon.

Kapitalismo kaj feminisma veganismo

Alia maniero, kiel feminisma veganismo rilatas al feminismaj pensoj estas per la kapitalismaj rimedoj de la produktado mem. Carol J. Adams citas Barbara Noske, kiu menciis "manĝi viandon kiel la plej ekstreman kapitalisman produkton, ĉar oni bezonas tiom por fari la produkton, ĝi uzas tiom da rimedoj". La kapitaligo de rimedoj por viandproduktado estas pli bone uzata por produktado de aliaj nutraĵoj, kiuj havas malpli danĝeran efikon al la medio.

Plantoj kiel sentemaj estuloj

Baobabo (Adansonia grandidieri), Madagaskaro

Iuj interpretas eltrovojn faritajn en la lastaj jaroj kiel sugestantajn, ke plantoj estas "sentipovuloj". Ĉi tiu emerĝa scienca areo nomiĝas "planta neŭrobiologio". La similecoj je ĉela nivelo inter bestoj kaj plantoj estas multe pli grandaj ol oni supozis.[226] Ekzemple, oni montris, ke plantoj povas komuniki vaste kaj aktive. Ili detektas multajn parametrojn de sia medio, ili povas elekti inter malsamaj ebloj kaj ŝanĝi sian konduton laŭ tio. Ili sentas malsamajn specojn de streĉiĝo simile al bestoj, kaj reagas je la molekula, ĉela, organa, organisma aŭ grupa niveloj. Je rudimenta nivelo, iliaj radikoj povas distingi inter "mi" kaj "ne-mi".[227]

Nuntempe ne ekzistas etikaj konsideroj rilate al plantoj aŭ konscio pri iu ajn problemo, sinteno kiun kelkaj fakuloj opinias pli malfacile pravigi. Filozofoj, etikistoj, molekulaj biologoj kaj sciencistoj de la Etika Komitato pri Ne-Homa Bioteknologio (ECNH) provis evoluigi la etikan bazon por atribui dignon al la plantoj. Surbaze de lastatempaj eltrovoj, ili proponas ĉi tiun rajton, same kiel en la kazo de bestoj. Ĉi tiu komisiono konkludas, ke plantoj estas vivaj estuloj, devas esti respektataj kaj ne traktataj tute arbitre, kvankam ĉi tiu rajto je digno ne devas redukti aŭ limigi ilian uzon; la bono aŭ interesoj de planto devas esti taksataj kontraŭ la interesoj de homoj.

En 2004, svisa leĝo pri genetika teknologio postulis, ke la digno de ĉiuj kreitaĵoj estu konsiderata en esplorado, inkluzive en plantoj. Por peti subvenciojn, svisaj biologoj devas garantii en siaj proponoj, ke ili konsideras la dignon de plantoj. Ĉi tiu leĝo estis kritikita pro manko de difino de tio, kion vere signifas planto.

Kelkaj aŭtoroj kredas, ke ĉi tiu sinteno estas la unua paŝo sur la vojo al "la lando de l'absurdo" kaj nova limo por ekstremaj aktivuloj. Ekzemple, same kiel oni jam havas liberajn ovojn, oni povus pretendi havi panon aŭ kuketojn faritajn el kultivita tritiko sen konkurenco aŭ aliaj specoj de streĉiĝo («libereca pano» aŭ «liberecaj kukoj»). Nuntempe ĝi estas satirigata kun la moto "salato estas murdo" en televidaj reklamoj kaj ĉemizoj.

Formoj de veganismo

Skatolo da legomoj kaj fruktoj rekuperitaj el la rubujoj de superrmerkato

Male al vegetarismo ne ekzistas striktaj kaj klaraj terminoj (kiel ekzemple "ov-lakt-vegetarano"). Plej gravas la malpliigo de sufero per la evito de bestaj produktoj kaj bestekspluato, sed ene de tiu ĉi kadro abundas individuaj viv- kaj nutradmanieroj.

Plejparte mielo estas evitata, aliflanke kelkaj opinias, ke abeloj ne estas suferkapablaj. Plejparte senledaj alternativoj estas preferataj, sed iuj plu aĉetas ledajn ŝuojn, argumentante per la "granda troproduktado de ledo" kiel flanka produkto de la viando- kaj laktoproduktado, kiu ne estus malpliigita, se kelkaj ŝuoj malpli estus mendataj.

Berlino, Germanio 2012, distribua centreto por senpagaj donacaj materialoj

Plumaj kusenoj kaj jakoj estas ankaŭ evitataj. Lano estas opiniata kaŭzo por frua morto kaj sufero de bestoj. Mondo sen ĉasoj kaj testoj sur bestoj estas alstrebinda idealo. Ĝenerale inter veganoj ĉiuj kondutoj estas esplorataj laŭ suferevitebleco, do ankaŭ bestoparkoj, cirkoj ktp.[228]

Veganoj foje estas konfuzataj kun nurfruktmanĝantoj, krudmanĝantoj aŭ aliaj maloftegaj subspecoj de veganismo (aŭ foje simple vegetaĵismo, kiam temas nur pri dieta flanko, pro ekzemple prisanaj kialoj).

Ĝenerale veganoj aperas en ĉiuj eroj de la civitanaro. En la subkulturo, pli oftas veganoj en la anarkiisma kaj rektranda movado kaj en politike maldekstremaj movadoj. Ankaŭ ekzsitas tendenco, ke mondfamaj steluloj (aktoroj, interalie, sed ankaŭ iuj sportistoj kaj politikistoj) fariĝas veganoj.[229]

Friganismo (el la angla freeganism, kofrovorto inter free "senpaga" kaj veganism "veganismo") estas praktiko kaj ideologio pri limigita partoprenado en la kutima ekonomio kaj laŭeble plej malmulta konsumado de rimedoj, speciale per la reprenado de malŝparitaj varoj, ekzemple manĝaĵoj. Dum veganoj evitas la aĉetadon de bestaj produktoj por kontraŭstari la ekspluatadon de bestoj, friganoj— almenaŭ teorie— evitas ĉian aĉetadon kiel ĝenerala protesto kontraŭ la moderna ekonomia sistemo.

Nombro de veganoj

Laŭ dokumento de la ADA (Usona DietaAasocio) en la jaro 2000 vivis en Usono 48.000 veganoj. Ĉiuj indikoj pri la nombro de veganoj estas dubindaj, simile al indikoj pri la nombro de Esperantoparolantoj.

  • Aŭstralio Aŭstralio: Aŭstralianoj plej multe en la tuta mondo serĉis per Google por la vorto "vegano" inter la mezo de 2015 kaj la mezo de 2016. Studo de Euromonitor International konkludis, ke la merkato de pakitaj veganaj manĝaĵoj en Aŭstralio pliiĝos 9,6% jare inter 2015 kaj 2020, pro kio Aŭstralio iĝos tria plej rapide kreskanta vegana merkato malantaŭ Ĉinio kaj Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj.[230]
  • Aŭstrio Aŭstrio: En 2013, Kurier taksis, ke 0,5 procento el aŭstroj praktikas veganismon, kaj en la ĉefurbo, Vieno, 0,7 procento.[231]
  • Belgio Belgio: Esploro interreta de iVOX, farita en la jaro 2016, trovis, ke el ĉirkaŭ 1000 nederland-parolantaj loĝantoj de Flandrio kaj Bruselo kun 18 kaj pli da jaroj, 0,3 procentoj estis veganaj.[232]
  • Kanado' Kanado:' En 2018, enketo taksis, ke 2,1 elcentoj de plenkreskaj kanadanoj konsideras sin veganaj.[233]
  • Germanio Germanio: En la jaro 2016, datumoj taksis ke homoj sekvantaj veganan dieton en Germanio variis inter 0,1% kaj 1% de la loĝantaro (inter 81,000 kaj 810,000 homoj).[180]
  • Barato Barato: En la Nacia Enketo pri Sano de la jaro 2005-2006, 1.6% el la enketitoj raportis neniam konsumi bestajn produktojn. Veganismo estis plej ofta en la ŝtatoj Guĝarato (4,9%) kaj Maharaŝtro (4.0%).[234]
  • Israelo Israelo: Kvin procento (ĉ. 300.000) en Israelo diris, ke ili estas veganoj en 2014, igante ĝin la plej granda pokapa vegana loĝantaro en la mondo. Enketo farita de Globes en 2015 kaj de Israela novaĵ-televidkanalo 2 simile trovis ke 5% de israelanoj estas veganoj.[235][236][237][238] Veganismo kreskis inter israelaj araboj. La israela armeo faris specialan provizon por veganaj soldatoj en 2015, kiu inkludis provizi neledajn botojn kaj senlanajn beretojn.
  • Italio Italio: Inter 0,6 kaj tri procento el la italoj estis raportitaj kiel veganoj ekde 2015.[239]
  • Nederlando Nederlando: En la jaro 2018, la Nederlanda Societo por Veganismo (Nederlandse Vereniging voor Veganisme) taksis, ke estas pli ol 100.000 nederlandaj veganoj (0,59 procentoj), bazitaj sur ilia membrokresko.[240]
  • Rumanio Rumanio: Anoj de la Rumana Ortodoksa Eklezio fastas dum pluraj periodoj de la eklezia kalendaro sumiĝante al plimulto de la jaro. Laŭ la rumana ortodoksa tradicio, fervoruloj sin detenas de manĝado de iuj bestaj produktoj dum tiuj fast-periodoj. Rezulte veganaj manĝaĵoj abundas en butikoj kaj restoracioj; tamen, rumanoj eble ne multe konatiĝas kun la vegana dieto kiel plentempa vivmanier-elekto.[241]
  • Svedio Svedio: Kvar procento diris, ke ili estas veganoj en 2014 por la balot-enketo Demoskop.[242]
  • Svislando: La Svisa Vegana Societo (Vegane Gesellschaft Schweiz) taksis en 2016, ke unu procento de la loĝantaro estas vegana.[243]
  • Unuiĝinta Reĝlando (Britio) Britio: En Britio, kie la tofu- kaj viand-imitaĵaj merkatoj valoris je 786,5 milionoj da pundoj en 2012, du elcentoj diris, ke ili estas veganoj en registara enketo de la jaro 2007. Studo Ipsos MORI de 2016 mendita de la Vegana Societo, inspektante preskaŭ 10,000 homojn en aĝo de 15 aŭ pli tra Anglio, Skotlando, kaj Kimrio, trovis ke 1.05 procento estis veganoj; la Vegana Societo taksas, ke 542.000 homoj en Britio sekvas veganan dieton. Laŭ enketo farita de Comparallemarket.com (2018), la nombro de homoj, kiuj sin konsideras veganoj en Britio, kreskis ĝis pli ol 3,5 milionoj, kio estas proksimume sep procentoj de la loĝantaro, kaj mediaj zorgoj estis grava faktoro en ĉi tiu evoluo. Tamen, ekestis hezitoj pri ĉi tiu nombro de la brita Vegana Societo, kiu okazigadas sian propran regulan enketon: la Vegana Societo mem trovis en 2018 ke ekzistas 600.000 veganoj en Britio (1,16%), kio estas alta pliiĝo super antaŭaj jaroj.[244][245][246][247]
  • Usono Usono: Taksoj de veganoj en Usono estas inter 2% (Gallup, 2012) kaj 0,5% (Faunalytics, 2014). Laŭ ĉi-lastaj, 70% el tiuj, kiuj adoptis veganan dieton forlasis ĝin.[248]

Veganaj simboloj

Vegana flago

La vegana flago estis desegnita de interreta grupo de grafikaj desegnistoj kaj aktivuloj el pluraj landoj. La grupo estis malfermita de Gad Hakimi, vegana aktivisto kaj dizajnisto de Israelo, kun la intenco ke ekzistu civila flago kiu reprezentu veganismon. La flago konsistas el tri bluaj kaj verdaj trianguloj kun la litero V, la unua litero en la vorto "vegano".[249]

Origine, kelkaj membroj de la grupo sugestis, ke bestoj devus esti reprezentitaj sur la flago, kun ruĝaj koloroj simbole signifante la sangon de buĉitaj bestoj. Tamen, la grupo poste elektis fari la flagon pri hom-besta egaleco, ne pri bestoj mem. Inspirita de la GLAT-a ĉielarka flago, la flago estis kreita kun la espero unuigi la organizojn kaj aktivulojn pri bestaj rajtoj. La koloroj blanka, verda kaj blua estis elektitaj por reprezenti la naturajn mediojn de bestoj: ĉielo, tero, kaj maro. La litero V signifas Vegan, kaj estas inversa piramido celanta simboli la kapablon fari la neeblon.

Veganismo kaj Esperanto

TEVA

Pri vegetarismo, pli frua movado, antaŭ ol la apero de Vegana Societo, aperis du pozitivaj artikoloj, en la 19-a jarcento, en La Esperantisto. Tiuj artikoloj plu aperis, fare de Zamenhof, en la Fundamenta Krestomatio: La rakonto “La hejmo de la metiisto” kaj la artikolo “Kio estas vegetarismo?”.

La 16-an de aŭgusto 1908, dum la 4-a UK en Dresdeno, fondiĝis la Internacia Unuiĝo de Esperantistaj Vegetaranoj (IUEV) , kiu ŝanĝis sian nomon kelkajn jarojn poste al Vegetara Ligo Esperantista (VLE) kaj fine, nur post la dua mondmilito, al Tutmonda Esperantista Vegetarana Asocio (TEVA).

La asocio fondiĝis laŭ instigo de René de Ladevèze. Laŭ informo el Enciklopedio de Esperanto, Lev Tolstoj (vegetarano) akceptis per speciala skriba konfirmo ĝian honoran prezidantecon. Laŭ Esperantista Vegetarano 1995, p. 23, ankaŭ “Ludoviko Zamenhof estis inter la membroj fondantoj”, sed deziris, ke oni ne menciu tion en la vegetarana literaturo. Ne estas klare, ĉu tiu ĉi informo estas vera.

En la 4-a Kongreso de Internacia Vegetarana Unuiĝo en 1913 en Hago, Esperanto estis unu el la 5 oficialaj lingvoj. En 1914 aperis la unua numero de la esperanta gazeto “Vegetarano”, redaktita de Oskar Bünemann. De 1927 ĝis 1932 la gazeto estis samtempe oficiala organo de IVU. Tiutempe ĝi enhavis internaciajn informojn pri vegetarismo ne nur en Esperanto, sed ankaŭ en la angla, franca kaj germana. Pro financaj kialoj IVU ĉesis eldoni la gazeton en 1932.

Manifestacio vegana en esperanto

Veganismo ne estas fremda fenomeno en la esperanta movado. Multaj esperantistoj estas veganoj kaj tre ofte eblas ĉeesti prelegojn pri veganismo dum lokaj kaj internaciaj esperantaj aranĝoj, elekti eĉ pli malmultekoste veganajn manĝojn dum kongresoj kaj internaciaj aranĝoj. Kelkaj retpaĝaroj diskonigas vegetarajn (Bonan Apetiton) kaj veganajn (VeganArto) receptojn kaj artikolojn rilatajn al veganismo. TEVA estas inter la plej malnovaj organizoj de la Esperanto-movado. Ĝi eldonas revuon kaj kunvenas okaze de UK-oj kaj dum vegetaranaj aranĝoj ĝi ofte estas reprezentita. Tri libroj veganaj verkitaj de Lode Van de Velde aperis en esperanto: Kial kaj kiel manĝi vegane? Sugestoj pri nutrado kiu ne endanĝerigas kaj suferigas la bestojn. Manĝeblaj sovaĝaj plantoj kaj La Vegetara Leono: Facila rakonto por infanoj, kun aldona raporteto pri vere ekzistinta vegetara leono, plus kelkaj receptoj por vegetaraj manĝaĵoj. Kelkaj konataj esperantistoj, kiel ekzemple la germana muzikisto kaj kantisto Jonny M, estas veganoj. En Tokio, Japanio, ekzistas la Kafejo SOJO, kiu estas, verŝajne, la nura kafejo vegana kiu uzas esperanton en la nomoj de pladoj kaj menuo, kaj montras esperantajn simbolojn kaj legaĵojn. Ĝi estas renkontiĝejo por lokaj kaj vizitantaj esperantistoj. Vegana Renkontiĝo organiziĝis en la Kastelo Greziljono kaj la revuo Kontakto dediĉis numeron al tiu fenomeno.

Tipaj pladoj

Literaturo

  • Beardsworth, A./Keil, T. (1992): The Vegetarian Option: Variet
  • Lode Van de Velde, Kiel kaj kial manĝi vegane, 40 pp.
  • Lode Van de Velde, Manĝeblaj sovaĝaj plantoj, Arkivigite je 2021-09-23 per la retarkivo Wayback Machine 2017, 52 pp. La libro ricevis Premion Pirlot 2018 por scienca verko (3a loko).
  • Veganismo: Eseo pri veganismo kiel politika movado. Aŭtoroj : Valéry Giroux & Renan Larue. Traduko (elfrancigo) : Gary Mickle k.a. 110 paĝoj, Eldonita fare de S.A.T-E.F.K en 2020 ISBN 978-2-918053-21-7

Vidu ankaŭ

Eksteraj ligiloj

Referencoj

  1. ↑ Gary Steiner, Animals and the Limits of Postmodernism ("Bestoj kaj la limoj de Postmodernismo"), Columbia University Press, 2013, 206.
  2. ↑ Greenebaum, Jessica. (1-a de marto 2012) Veganism, Identity and the Quest for Authenticity ("Veganismo, identeco kaj la serĉado de aŭtentikeco") 15, p. 129–144. doi:10.2752/175174412x13190510222101.
  3. ↑ Gary Francione, Animal Welfare, Happy Meat and Veganism as the Moral Baseline ("Bonfarto de bestoj, 'feliĉa' viando kaj veganismo kiel morala fundamento"), en David Kaplan, The Philosophy of Food, University of California Press, 2012 (169–189) 182.
  4. ↑ Definition of VEGANISM.
  5. ↑ the definition of veganism.
  6. ↑ Vegetarians in Paradise/Donald Watson/Vegan Society/24 Carrot Vegetarian Award.
  7. 1 2 "Position of the American Dietetic Association: Vegetarian diets", Journal of the American Dietetic Association, 109(7), julio 2009, 1266–1282. COI:10.1016/j.jada.2009.05.027 PubMed
  8. ↑ (2013) “Nutritional Update for Physicians: Plant-Based Diets”, The Permanente Journal 17 (2), p. 61–66. doi:10.7812/TPP/12-085.
  9. ↑ Laura Wright, The Vegan Studies Project: Food, Animals, and Gender in the Age of Terror, University of Georgia Press, 2015, 2.
  10. 1 2 Francione, Gary Lawrence; Garner, Robert. (26-a de oktobro 2010) The Animal Rights Debate: Abolition Or Regulation? (ĉapitro The Abolition of Animal Exploitation). Novjorko: Columbia University Press. ISBN 9780231149556. OCLC 705765194.
  11. ↑ Rod Preece, Sins of the Flesh: A History of Ethical Vegetarian Thought, Vancouver: University of British Columbia Press, 2008, 12.
  12. ↑ Definition of VEGETABLE.
  13. ↑ Bajpai, Shiva. (2011) The History of India – From Ancient to Modern Times. Himalayan Academy Publications (Hawaii, USA). ISBN 978-1-934145-38-8.
  14. ↑ Spencer, Colin. (1996) The Heretic's Feast: A History of Vegetarianism. Fourth Estate Classic House, p. 33–68, 69–84. ISBN 978-0874517606.
  15. ↑ Tähtinen, Unto. Ahimsa: Non-violence in Indian tradition. London: [1976], Rider and Company (1976).
  16. ↑ Singh, Upinder. (2008) A History of Ancient and Early medieval India : from the Stone Age to the 12th century. New Delhi: Pearson Education. ISBN 9788131711200.
  17. ↑ Daniel Dombrowski, "Vegetarianism and the Argument from Marginal Cases in Porphyry", Journal of the History of Ideas, 45(1), January–-a de marto 1984, 141–143. Daniel A. Dombrowski, The Philosophy of Vegetarianism, University of Massachusetts Press, 1984, 2.
  18. ↑ For Thiruvalluvar, see G. U. Pope, "Thirukkural English Translation and Commentary", W.H. Allen, & Co, 1886, 160.
  19. ↑ Kahn, Charles H.. (2001) Pythagoras and the Pythagoreans: A Brief History. Indianapolis, Indianao kaj Kembriĝo: Hackett Publishing Company. ISBN 978-0-87220-575-8.
  20. ↑ Cornelli, Gabriele; McKirahan, Richard. (2013) In Search of Pythagoreanism: Pythagoreanism as an Historiographical Category. Berlino: Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-030650-7.
  21. 1 2 3 Zhmud, Leonid; tradukintoj Kevin Windle kaj Rosh Ireland. (2012) Pythagoras and the Early Pythagoreans. Oksfordo: Oxford University Press, p. 200, 235. ISBN 978-0-19-928931-8.
  22. ↑ D. S. Margoliouth, "Abu‘l-'Alā al-Ma‘arrī's Correspondence on Vegetarianism", The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 34(02), 1902 (289–332), 290.
  23. ↑ Lambe 1854, 55, 94.
  24. ↑ James C. Whorton, Crusaders for Fitness: The History of American Health Reformers, Princeton: Princeton University Press, 2014, 69–70.
  25. ↑ Hart 1995, 14; Francis, Fruitlands: The Alcott Family and their Search for Utopia, 2010.
  26. ↑ William A. Alcott, Vegetable Diet: As Sanctioned by Medical Men and By Experience in All Ages, Boston: Marsh, Capen & Lyon, 1838.
  27. ↑ J. E. M. Latham, Search for a New Eden, Madison: Fairleigh Dickinson University Press, 1999, 168.
  28. ↑ Gregory 2007, 22.
  29. ↑ Andrew F. Smith, Eating History, Novjorko: Columbia University Press, 2013, 29–35 (33 for popularity); Whorton 2014, 38ff.
  30. ↑ Forerunner of the Vegetarian Society, decembro 1893, paĝoj 453-55
  31. ↑ Jackie Latham, "The political and the personal: the radicalism of Sophia Chichester and Georgiana Fletcher Welch" Arkivigite je 2018-11-16 per la retarkivo Wayback Machine, Women's History Review, 8(3), 1999 (469–487), 474.
  32. ↑ David Grumett, Rachel Muers, Theology on the Menu: Asceticism, Meat and Christian Diet, Routledge, 2010, 64.
  33. ↑ "History of Vegetarianism: The Origin of Some Words", International Vegetarian Union, 6-a de aprilo 2010.
  34. ↑ Stephens, Henry Salt. (1886) A Plea for Vegetarianism and Other Essays.
  35. ↑ Rupert Wheldon, No Animal Food, Novjorko kaj New Jersey: Health Culture Co., 1910.
  36. ↑ Leah Leneman, "No Animal Food: The Road to Veganism in Britain, 1909–1944",Society and Animals, 7(3), 1999 (219–228), 221–223.
  37. ↑ Gandhi, Mahatma. (20-a de novembro 1931) The Moral Basis of Vegetarianism 1998. Londono: EVU News, p. 11–14.
  38. ↑ Stanley A. Wolpert, Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi, Oxford University Press, 2002, 21–22, 161.
  39. ↑ Leneman 1999, 226.
  40. ↑ Watson, Donald; intervjuinto George D. Rodger. (15-a de decembro 2002) Interview with Donald Watson. Vegana Societo.
  41. ↑ Lowbridge, Caroline, "Veganism: How a maligned movement went mainstream", BBC News, 30-a de decembro 2017. Kontrolita 14-a de marto 2018.
  42. ↑ Donald Watson, Vegan News, February 1945, 2–3.
  43. ↑ World Vegan Month. Vegana Societo. Arkivita el la originalo je 14-a de marto 2018. Alirita 14-a de marto 2018.
  44. ↑ The Vegan, 1(5), novembro1945; for 500, The Vegan, 10(3), Autumn 1994, iv.
  45. ↑ For an example of the vegan trade list, The Vegan, 2(2), Summer 1946, 6–7.
  46. ↑ Joanne Stepaniak, The Vegan Sourcebook, McGraw Hill Professional, 2000, 5; The Vegan, Autumn 1949, 22.
  47. ↑ The Healthian, 1(5), aprilo 1842, 34–35.
  48. ↑ Iacobbo, Karen and Michael Iacobbo. "Chapter 9: Peace, Love, and Vegetarianism: The Counterculture of the 1960s and 1970s", In Vegetarian America: A History. Westport: Praeger, 2004.
  49. ↑ Andrew F. Smith, Eating History, Novjorko: Columbia University Press, 2013, 197; Wright 2015, 34.
  50. ↑ Aubrey, Allison. If You Think Eating Is A Political Act, Say Thanks To Frances Moore Lappe. NPR (22-a de septembro 2016). Arkivita el la originalo je 12-a de marto 2018. Alirita 12-a de marto 2018.
  51. ↑ Frances Moore Lappé, Diet for a Small Planet: How to Enjoy a Rich Protein Harvest by Getting Off the Top of the Food Chain, Friends of the Earth/Ballantine, 1971; Smith 2013, 197.
  52. ↑ Pri intereso de sanprofesiuloj en vegetaraj dietoj en la lasta kvarono de la 20-a jarcento: Donna Maurer, Vegetarianism: Movement or Moment?, Temple University Press, 2002, 23; pri Ornish and Barnard, 99–101. Pri McDougall: Karen Iacobbo, Michael Iacobbo, Vegetarians and Vegans in America Today, Greenwood Publishing Group, 2006, 75. Pri Ornish, Campbell, Esselstyn, Barnard kaj Greger: Kathy Freston, Veganist, Weinstein Publishing, 2011. Ornish, el 21; Campbell, 41; Esselstyn, 57; Barnard, 73; Greger, 109.
  53. ↑ Pri McDougall Plan: Iacobbo and Iacobbo 2006, 75; pri Robbins: Wright 2015, 35, kaj Preece 2008, 327; pri Ornish: Maurer 2002, 99–101.
  54. ↑ Joan Sabaté, "The contribution of vegetarian diets to health and disease: a paradigm shift?", The American Journal of Clinical Nutrition, 78(3), septembro 2003, 502S–507S. "Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets", Journal of the American Dietetic Association, 103(6), junio 2003, paĝoj 748–765.
  55. ↑ Pri Freedman kaj Barnouin: Wright 2015, 104; for Earthlings: Wright 2015, 149. Pri Campbell kaj Esselstyn: Gupta, Sanjay. Gupta: Becoming heart attack proof. CNN (25-a de aŭgusto2011). Arkivita el la originalo je 12-a de marto 2018. Alirita 12-a de marto 2018. Pri 'Eating Animals': Yonan, Joe, "Book Review: Eating Animals by Jonathan Safran Foer", 22 novembro 2009. Kontrolita 12-a de marto 2018. Pri Esselystyn kaj 'Forks over Knives': Martin, David S.. The 'heart attack proof' diet?. CNN (25-a de novembro 2011). Arkivita el la originalo je 12-a de marto 2018. Alirita 12-a de marto 2018.
  56. ↑ Haenfler, Ross. (2006) Straight Edge: Hardcore Punk, Clean Living Youth, and Social Change. Rutgers University Press, p. 53, 427–8. ISBN 978-0-8135-3851-8.
  57. ↑ Tilbürger, Len; Kale, Chris P.. (2014) 'Nailing Descartes to the Wall': animal rights, veganism and punk culture. Active Distribution.
  58. ↑ Kuhn, Gabriel. (2010) Sober Living for the Revolution: Hardcore Punk, Straight Edge, and Radical Politics. PM Press. ISBN 978-1604860511.
  59. ↑ Vegan Diets Become More Popular, More Mainstream. CBS News (5-a de januaro 2011). Arkivita el la originalo je 1-a de marto 2018. Alirita 1-a de marto 2018.Nijjar, Raman. From pro athletes to CEOs and doughnut cravers, the rise of the vegan diet. CBC News (4-a de junio 2011). Arkivita el la originalo je 1-a de marto 2018. Alirita 1-a de marto 2018.Molloy, Antonia. No meat, no dairy, no problem: is 2014 the year vegans become mainstream? (31-a de decembro 2013). Arkivita el la originalo je 22-a de marto 2018. Alirita 22-a de marto 2018.
  60. 1 2 Tancock, Kat, "Vegan cuisine moves into the mainstream – and it's actually delicious", 13-a de januaro 2015. Kontrolita 1-a de marto 2018.Crawford, Elizabeth, "Vegan is going mainstream, trend data suggests", William Reed Business Media, 17-a de marto 2015. Kontrolita 13-a de aprilo 2018.Oberst, Lindsay, "Why the Global Rise in Vegan and Plant-Based Eating Isn't A Fad (600% Increase in U.S. Vegans + Other Astounding Stats)", 18-a de januaro 2018. Kontrolita 13-a de aprilo 2018.Jones-Evans, Dylan, "The rise and rise of veganism and a global market worth billions", eldoninto 'Media Wales', 24-a de januaro 2018. Kontrolita 13-a de aprilo 2018.
  61. ↑ Nick Pendergrast, "Environmental Concerns and the Mainstreaming of Veganism", en T. Raphaely (eld.), Impact of Meat Consumption on Health and Environmental Sustainability, IGI Global, 2015, 106.
  62. ↑ Hancox, Dan, "The unstoppable rise of veganism: how a fringe movement went mainstream", The Guardian, 1-a de aprilo 2018. Kontrolita 2-a de aprilo 2018.
  63. ↑ Parker, John. The year of the vegan. The Economist. Alirita 19-a de februaro 2019.
  64. ↑ "European Parliament legislative resolution of 16-a de junio 2010", European Parliament: "The term 'vegan' shall not be applied to foods that are, or are made from or with the aid of, animals or animal products, including products from living animals."
  65. ↑ Rynn Berry, "Veganism", The Oxford Companion to American Food and Drink, Oxford University Press, 2007, 604–605.
  66. 1 2 Meat Atlas arkivigita laŭ stato de januaro 2014, Heinrich Böll Foundation, Friends of the Earth Europe, 2014, 57.Chalabi, Mona, "Meat atlas shows Latin America has become a soybean empire", The Guardian, 9-a de januaro 2014. Kontrolita 12-a de marto 2018.
  67. ↑ "Google Trends shows 90% increase in 'vegan' searches in 2016", Vegan Food & Living, Anthem Publishing, 4-a de januaro 2017. Kontrolita 3-a de aprilo 2018.
  68. 1 2 Burt, Kate. Is this the end of meat? (18-a de majo 2012). Arkivita el la originalo je 12-a de marto 2018. Alirita 12-a de marto 2018.
  69. 1 2 Shah, Allie, "Nation's first vegan butcher shop to open in Minneapolis Jan. 23", Star Tribune, 8-a de januaro 2016. Kontrolita 12-a de marto 2018.
  70. ↑ Walraven, Michel, "Vegetarian butchers make a killing", Radio Nederland Wereldomroep / Radio Nederlando Tutmonda Worldwide, 14-a de septembro 2011. Kontrolita 12-a de marto 2018.
  71. ↑ Locker, Melissa, "A Vegan 'Butcher Shop' Is Opening in Minnesota", TIME, 7-a de januaro 2016. Kontrolita 12-a de marto 2018.Gajanan, Mahita, "The Herbivorous Butcher: sausage and steak – but hold the slaughter", The Guardian, 29-a de januaro 2016. Kontrolita 12-a de marto 2018.
  72. 1 2 Moon, Louise, "Inside Hong Kong’s growing appetite for veganism", verkaĵo South China Morning Post, eldoninto grupo Alibaba'', 28-a de oktobro 2017. Kontrolita 10-a de aprilo 2018.
  73. ↑ "US sales of dairy milk turn sour as non-dairy milk sales grow 9% in 2015", eldoninto Mintel, April 2016. Kontrolita 12-a de marto 2018..
  74. ↑ Gordinier, Jeff, "Vegans Go Glam", The New York Times, 29-a de septembro 2015. Kontrolita 13-a de marto 2018;.
  75. ↑ Holpuch, Amanda, "Al Gore follows Bill Clinton's lead with apparent turn to veganism", The Guardian, 26 novembro 2013. Kontrolita 13-a de marto 2018.Stein, Joel, "The Rise of the Power Vegans", Bloomberg BusinessWeek, 4-a de novembro 2010. Kontrolita 13-a de marto 2018.
  76. 1 2 Mesure, Susie, "Veganism 2.0: Let them eat kale", The Independent, 8-a de decembro 2013. Kontrolita 12-a de marto 2018.
  77. ↑ Guttman, Amy, "Meat-Drenched Oktoberfest Warms To Vegans", NPR, 4-a de oktobro 2013. Kontrolita 13-a de marto 2018.
  78. ↑ Khomami, Nadia, "From Beyoncé to the Baftas, vegan culture gets star status", The Guardian, 8-a de februaro 2015. Kontrolita 12-a de marto 2018.
  79. ↑ Wandel, Hannah, "Europe's first vegan supermarket opens in Dortmund", Deutsche Welle, 10-a de marto 2011. Kontrolita 12-a de marto 2018.
  80. ↑ Rachel A. Ankeny, "Food and Ethical Consumption", in J. M. Pilcher (eld.), The Oxford Handbook of Food History, Oxford University Press, 2012, 464.
  81. ↑ Anthony Bourdain, Kitchen Confidential, Novjorko: Bloomsbury Publishing, 2000, 70.
  82. ↑ Matthew B. Ruby, "Vegetarianism. A blossoming field of study", Appetite, 58(1), februaro 2012, 141–150.
  83. ↑ Tzachi Zamir, Ethics and the Beast, Princeton: Princeton University Press, 2011, 97.
  84. ↑ Criteria for Vegan Food. Vegana Societo. Arkivita el la originalo je 7-a de februaro 2010. Alirita 13-a de marto 2018.
  85. 1 2 Vegan Trademark standards. Vegana Societo. Arkivita el la originalo je 14-a de marto 2018. Alirita 13-a de marto 2018.
  86. 1 2 What is Vegan?. Usona Vegana Societo. Arkivita el la originalo je 17-a de marto 2018. Alirita 17-a de marto 2018.
  87. ↑ Medications. Vegana Societo. Arkivita el la originalo je 14-a de marto 2018. Alirita 13-a de marto 2018.
  88. ↑ Kollewe, Julia, "Bank of England urged to make new £5 note vegan-friendly", 29-a de novembro 2016. Kontrolita 7-a de januaro 2019.
  89. ↑ Halford, Jodie. How difficult is it to avoid animal products in everyday life? (8-a de decembro 2016). Alirita 7-a de januaro 2019.
  90. ↑ (2004) Science, Medicine, and Animals. Safety Testing. Washington (DC): National Academies Press (US): National Research Council (US) Committee to Update Science, Medicine, and Animals.
  91. ↑ Stepaniak 2000, 20, 115–118, 154.
  92. ↑ Embar, Wanda. Ingredients. Vegan Peace. Arkivita el la originalo je 26-a de januaro 2018. Alirita 13-a de marto 2018.David L. Meeker (eld.), Essential Rendering: All About The Animal By-Products Industry, National Renderers Association, 2006.
  93. ↑ Barkham, Patrcik, "'We’re humus sapiens': the farmers who shun animal manure", The Guardian, 12-a de januaro 2019. Kontrolita 14-a de januaro 2019.
  94. ↑ Flublok Seasonal Influenza (Flu) Vaccine. Centroj por Kontrolo kaj Preventado de Malsanoj (Centers for Disease Control and Prevention) en Usono (14-a de decembro 2017). Arkivita el la originalo je 14-a de marto 2018. Alirita 13-a de marto 2018.
  95. 1 2 Engber, Daniel (30-a de julio 2008). “The Great Vegan Honey Debate: Is honey the dairy of the insect world?”, Slate. Alirita 9-a de marto 2018..
  96. ↑ The honey industry. Vegana Societo. Arkivita el la originalo je 9-a de marto 2018. Alirita 9-a de marto 2018.
  97. ↑ S. Aerts kaj aliaj, "Culling of day-old chicks: opening the debates of Moria?" in Kate Millar, Pru Hobson West, Brigitte Nerlich (eld.), Ethical Futures: Bioscience and Food Horizons, Wageningen Academic Publishers, 2009, 117.
  98. ↑ Lori Gruen, Ethics and Animals, Cambridge University Press, 2011, 85–86.
  99. ↑ Erik Marcus, Veganism: The New Ethics of Eating, McBooks Press, 2000, 128–129.
  100. ↑ Heinze, Cailin, "A big pawprint: The environmental impact of pet food", retejo The Conversation, 15-a de marto 2017. Kontrolita 13-a de aprilo 2018.Hewitt, Alison, "The truth about cats' and dogs' environmental impact", Universitato de Kalifornio ĉe Los-Anĝeleso, 4-a de aŭgusto2017. Kontrolita 12-a de aprilo 2018.
  101. ↑ Rastogi, Nina. (23-a de februaro 2010) The Trouble With Kibbles.
  102. ↑ Wakefield, Lorelei A.; Shofer, Frances S. (1-a de julio 2006). “Evaluation of cats fed vegetarian diets and attitudes of their caregivers”, Journal of the American Veterinary Medical Association 229 (1), p. 70–3. doi:10.2460/javma.229.1.70.Rothgerber, Hank (1-a de septembro 2013). “A Meaty Matter: Pet Diet and the Vegetarian's Dilemma”, Appetite 68, p. 76–82. doi:10.1016/j.appet.2013.04.012.Welch, Dan; Brown, Katy, "The ethics of veggie cats and dogs", 24-a de majo 2010. Kontrolita 12-a de aprilo 2018.Gonzalez, Robbie. The Animal-Lover's Dilemma: I Don't Eat Meat, but My Pet Does. io9 (31-a de julio 2015). Arkivita el la originalo je 12-a de aprilo 2018. Alirita 12-a de aprilo 2018.Greener, Helen Bee. Should we feed cats and dogs a vegan diet?. Anthem Publishing (15-a de novembro 2017). Arkivita el la originalo je 13-a de aprilo 2018. Alirita 13-a de aprilo 2018.
  103. 1 2 Animal Ingredients A to Z, E. G. Smith Collective, 2004, 3rd edition; Lars Thomsen and Reuben Proctor, Veganissimo A to Z, The Experiment, 2013 (first published in Germany, 1996). Animal-Derived Ingredients Resource. PETA (18-a de aprilo 2012). Arkivita el la originalo je 15-a de marto 2018. Alirita 14-a de marto 2018.
  104. ↑ Mestel, Rosie, "Cochineal and Starbucks: Actually, this dye is everywhere", Los Angeles Times, 20-a de aprilo 2012. Kontrolita 14-a de marto 2018.
  105. ↑ Raymond Eller Kirk, Donald Frederick Othmer, Kirk-Othmer Chemical Technology of Cosmetics, John Wiley & Sons, 2012, 535.
  106. ↑ Joanne Stepaniak. (2000) The Vegan Sourcebook. ISBN 9780071392211.
  107. 1 2 Certification. Vegan Awareness Foundation. Arkivita el la originalo je 15-a de marto 2018. Alirita 14-a de marto 2018.
  108. ↑ Croswell, Alexis. How to Read a Cruelty-Free Cosmetics Label. One Green Planet (5-a de februaro 2014). Arkivita el la originalo je 15-a de marto 2018. Alirita 14-a de marto 2018. FAQ: Are all Leaping Bunny companies vegan (i.e., manufactured without animal by-products)?. Leaping Bunny. Arkivita el la originalo je 15-a de marto 2018. Alirita 14-a de marto 2018.
  109. ↑ Trademark search. Vegana Societo. Arkivita el la originalo je 15-a de marto 2018. Alirita 14-a de marto 2018.
  110. ↑ Choose Cruelty Free list (vegan) Archives. Choose Cruelty Free. Arkivita el la originalo je 15-a de marto 2018. Alirita 14-a de marto 2018.
  111. ↑ Linzey, Andrew. "Dowding, Lady Muriel", Encyclopedia of Animal Rights and Animal Welfare. Greenwood, 1998, 139 The History of 'Beauty Without Cruelty' (la historio de 'Beleco sen Krueleco'). eldoninto 'Beauty Without Cruelty'. Arkivita el la originalo je 15-a de marto 2018. Alirita 14-a de marto 2018.
  112. ↑ Morgan, Brittney. 13 Cool Vegan-Friendly Businesses That Inspire (18-a de februaro 2016). Arkivita el la originalo je 15-a de marto 2018. Alirita 14-a de marto 2018.
  113. ↑ Reed Mangels, Virginia Messina and Mark Messina, The Dietitian's Guide to Vegetarian Diets, Jones & Bartlett Learning, 2011, 7.
  114. ↑ Berkeley Wellness (2-a de decembro 2014). Fake Meat Gets Real. Universitato de Kalifornio. Arkivita el la originalo je 25-a de februaro 2018.
  115. ↑ Long, Cynthia. Crediting Tofu and Soy Yogurt Products. Ministerio pri Agrikulturo de Usono (22-a de februaro 2012). Arkivita el la originalo je 12-a de julio 2017. Alirita 13-a de marto 2018.
  116. 1 2 "Protein and Amino Acid Requirements in Human Nutrition", WHO, 10-a de decembro 2014.
  117. 1 2 "National Nutrient Database for Standard Reference Release 27, 11205, Cucumber, with peel, raw" Arkivigite je 2018-12-24 per la retarkivo Wayback Machine, USDA, 10-a de decembro 2014.
  118. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, 77.
  119. ↑ Ryland, Ali. 20 amazing things you can do with aquafaba. Vegana Societo (22-a de majo 2015). Arkivita el la originalo je 5-a de marto 2018. Alirita 4-a de marto 2018.
  120. ↑ Die 10 besten Ei-Alternativen: Kochen und Backen ohne Ei. Arkivita el la originalo je 2019-04-13. Alirita 2019-04-13.
  121. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, 71; for their chapter on protein, 65–79.
  122. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, 72, 78.
  123. ↑ M. Messina and V. Messina, "The role of soy in vegetarian diets", Nutrients, 2(8), aŭgusto2010, 855–888. A. Vega-Gálvez kaj aliaj, "Nutrition facts and functional potential of quinoa (Chenopodium quinoa willd.), an ancient Andean grain: a review", Journal of the Science of Food and Agriculture, 90(15), decembro 2010, 2541–2547. L. E. James Abugoch, "Quinoa (Chenopodium quinoa Willd.): composition, chemistry, nutritional, and functional properties", Advances in Food and Nutrition Research, 58, 2009, 1–31. Joel Fuhrman, D. M. Ferreri, "Fueling the vegetarian (vegan) athlete", Current Sports Medicine Reports, 9(4), julio–aŭgusto 2010, 233–241.
  124. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, 256–257.
  125. ↑ Long, Cynthia. Crediting Tofu and Soy Yogurt Products. Ministerio pri Agrikulturo de Usono (22-a de februaro 2012). Arkivita el la originalo je 12-a de julio 2017. Alirita 13-a de marto 2018.
  126. ↑ Mangels, Messina and Messina, 2011, 444.
  127. ↑ Reed Mangels, Virginia Messina, and Mark Messina, "Vitamin B12 (Cobalamin)", The Dietitian's Guide to Vegetarian Diets, Jones & Bartlett Learning, 2011, 181–192.
  128. ↑ Fumio Watanabe kaj aliaj, "Vitamin B12-Containing Plant Food Sources for Vegetarians", Nutrients, 6(5), 5-a de majo 2014, 1861–1873. Fumio Watanabe kaj aliaj, "Biologically active vitamin B12 compounds in foods for preventing deficiency among vegetarians and elderly subjects", Journal of Agriculture and Food Chemistry, 61(280), 17-a de julio 2013, 6769–6775. Martin T. Croft kaj aliaj, "Algae acquire vitamin B12 through a symbiotic relationship with bacteria", Nature, 438(7064), 3-a de novembro 2005, 90–93.
  129. ↑ Vitamin B12 – Fact Sheet for Health Professionals. Office of Dietary Supplements, US Nacia Instituto pri Sano (11-a de februaro 2016). Alirita 24-a de februaro 2018.
  130. 1 2 (2016) Vitamin B12 among Vegetarians: Status, Assessment and Supplementation 8, p. 767. doi:10.3390/nu8120767.
  131. 1 2 (2013) Cobalamin deficiency: clinical picture and radiological findings 5, p. 4521–39. doi:10.3390/nu5114521.
  132. ↑ Gille, D; Schmid, A (februaro 2015). “Vitamin B12 in meat and dairy products”, Nutrition Reviews 73 (2), p. 106–15. doi:10.1093/nutrit/nuu011.
  133. ↑ Reed Mangels, The Everything Vegan Pregnancy Book, Adams Media, 2011, 174.
  134. ↑ Russell J. Merritt, Belinda H. Jenks, "Safety of Soy-Based Infant Formulas Containing Isoflavones: The Clinical Evidence", The Journal of Nutrition, 134(5), 1-a de majo 2004, 1220–1224: "Modern soy formulas meet all nutritional requirements and safety standards of the Infant Formula Act of 1980." PubMed
  135. ↑ Debra Wasserman, Reed Mangels, Simply Vegan, The Vegetarian Resource Group, 2006, 171; also at Reed Mangels, "Vitamin B12 in the Vegan Diet", The Vegetarian Resource Group, alirita la 8-a de julio 2015.
  136. ↑ Roman Pawlak kaj aliaj, "The prevalence of cobalamin deficiency among vegetarians assessed by serum vitamin B12: a review of literature", European Journal of Clinical Nutrition, 68(5), majo 2014, 541–548. COI:10.1038/ejcn.2014.46 PubMed
  137. ↑ C. W. Wong, "Vitamin B12 deficiency in the elderly: is it worth screening?", Hong Kong Medical Journal, 21(2)aprilo 2015, 155–164. COI:10.12809/hkmj144383 PubMed
  138. ↑ Roman Pawlak kaj aliaj, "How prevalent is vitamin B(12) deficiency among vegetarians?", Nutrition Reviews, 71(2) februaro 2013, 110–117.
  139. ↑ Calcium (Fact Sheet for Health Professionals). Nacia Instituto pri Sano (2-a de marto 2017). Arkivita el la originalo je 17-a de marto 2018. Alirita 17-a de marto 2018.
  140. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, 109ff.
  141. ↑ Catherine A. Ross kaj aliaj (eld.), "DRI Dietary Reference Intakes, Calcium, Vitamin D", Committee to Review Dietary Reference Intakes for Vitamin D and Calcium, Institute of Medicine, 2011.
  142. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, 110.
  143. ↑ Paul N. Appleby kaj aliaj, "Comparative fracture risk in vegetarians and nonvegetarians in EPIC-Oxford", European Journal of Clinical Nutrition, 61(12), februaro 2007, 1400–1406.
  144. ↑ "Calcium: Dietary Supplement Fact Sheet", Nacia Instituto pri Sano, Oficejo de Dietaj Suplementoj, la 21-an de novembro 2013.
  145. ↑ A. Reed Mangels, "Bone nutrients for vegetarians", American Journal of Clinical Nutrition, julio 2014, suplemento 1, 69S–765S.
  146. ↑ Annabelle M. Smith, "Veganism and osteoporosis: a review of the current literature", International Journal of Nursing Practice, 12(5), oktobro 2006, 302–306.
  147. ↑ L. T. Ho-Pham kaj aliaj, "Effect of vegetarian diets on bone mineral density: a Bayesian meta-analysis", American Journal of Clinical Nutrition, 90(4), oktobro 2009, 943–950.
  148. 1 2 "Vitamin D", Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health; Mangels kaj aliaj 2011, 204–209; Ross kaj aliaj (Institute of Medicine) 2011, 75–124.
  149. ↑ Mangels kaj aliaj 2011, 207–208; "Vitamin D: Health Risks from Excessive Vitamin D", Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health.
  150. ↑ Wang, Ting; Bengtsson, Göran. (1 septembro 2001) Provitamins and vitamins D2 and D3 in Cladina spp. over a latitudinal gradient: possible correlation with UV levels 62, p. 118–122. doi:10.1016/S1011-1344(01)00160-9.
  151. ↑ Watson, Elaine, "Veggie vitamin D3 maker explores novel production process to secure future supplies", NutraIngredients-USA, William Reed Business Media, 13-a de marto 2012. Kontrolita 22-a de marto 2018.Watson, Elaine, "Lichen-based vegan vitamin D3 gains momentum as Nordic Naturals introduces new product", NutraIngredients-USA, William Reed Business Media, 7-a de-a de decembro 2012. Kontrolita 22-a de marto 2018.
  152. ↑ Ross kaj aliaj (Institute of Medicine) 2011, 75.
  153. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, paĝo 141.
  154. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, 138ff, paĝoj 143–144. Detala diskuto "Iron", Food and Nutrition Board, Institute of Medicine, National Academy Press, 2001, paĝoj 290–393.
  155. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, 146].
  156. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, 143.
  157. ↑ Davida Gypsy Breier, Reed Mangels, Vegan & Vegetarian FAQ, The Vegetarian Resource Group, 2001, 27.
  158. ↑ Mangels, Messina and Messina 2011, paĝo 142.
  159. ↑ Sanders Tom A. (1999) The nutritional adequacy of plant-based diets 58, p. 265–9. doi:10.1017/S0029665199000361.
  160. ↑ "Iron: Health Risks from Excessive Iron", Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health.
  161. ↑ "Omega-3 Fatty Acids and Health", Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health. The Adequate Intake for ALA is 1.1–1.6 g/day.
  162. ↑ "Omega-3 Fatty Acids and Health", Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health. Adequate Intakes for EPA and DHA have not been determined.
  163. ↑ "Iodine", Office of Dietary Supplements, National Institutes of Health. The Recommended Dietary Allowance (RDA) is 110 mcg (0–six months), 130 mcg (7–12 months), 90 mcg (1–8 years), 120 mcg (9–13 years), 150 mcg (14+). The RDA for pregnancy and lactation is 220 and 290 mcg respectively.
  164. ↑ Paul N. Appleby kaj aliaj, "The Oxford Vegetarian Study: an overview", American Journal of Clinical Nutrition, 70(3), septembro1999, 525S–531S.
  165. ↑ (2014) Key elements of plant-based diets associated with reduced risk of metabolic syndrome 14, p. 524. doi:10.1007/s11892-014-0524-y.
  166. ↑ (2014) Beyond meatless, the health effects of vegan diets: Findings from the Adventist cohorts 6, p. 2131–47. doi:10.3390/nu6062131.
  167. ↑ (2013) Nutritional Update for Physicians: Plant-Based Diets 17, p. 61–66. doi:10.7812/TPP/12-085.
  168. ↑ (2016) Vegetarian Diets and Weight Reduction: A Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials 31, p. 109–16. doi:10.1007/s11606-015-3390-7.
  169. ↑ (2017) Vegetarian, vegan diets and multiple health outcomes: A systematic review with meta-analysis of observational studies 57, p. 3640–3649. doi:10.1080/10408398.2016.1138447.
  170. ↑ (2014) Vegan Diet, Subnormal Vitamin B-12 Status and Cardiovascular Health 6, p. 3259–3273. doi:10.3390/nu6083259.
  171. ↑ Vitamin B12 or folate deficiency anaemia – Symptoms. National Health Service, England (16-a de majo 2016). Alirita 16-a de februaro 2017.
  172. ↑ (2016) “Vitamin B-12 and Cognition in Children”, Adv Nutr 7 (5), p. 879–88. doi:10.3945/an.115.012021.
  173. ↑ (2003) Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets 103, p. 748–765. doi:10.1053/jada.2003.50142.
  174. ↑ (2009) Position of the American Dietetic Association: Vegetarian diets 109, p. 1266–1282. doi:10.1016/j.jada.2009.05.027.
  175. ↑ Dietary Guidelines for Australia. Australian National Health and Medical Research Council. Arkivita el la originalo je 2016-01-12. Alirita 2019-04-13.
  176. ↑ Government recognises vegan diet as viable option for all Australians (angle: "la registaro rekonas veganan dieton kiel realigeblan elekton por ĉiuj aŭstralianoj"). asocio Vegan Australia (12-a de julio 2013). Arkivita el la originalo je la 22-a de septembro 2013.
  177. ↑ "The eatwell plate", National Health Service; "The vegan diet", National Health Service.
  178. ↑ What Foods Are in the Protein Foods Group?. Ministerio pri Agrikulturo de Usono (2015-02-23). Arkivita el la originalo je 2015-08-13. Alirita 2019-04-13.
  179. ↑ Vegetarian Choices in the Protein Foods Group. Ministerio pri Agrikulturo de Usono. Arkivita el la originalo je 18-a de oktobro 2014. Alirita 13-a de oktobro 2014.
  180. 1 2 3 "Vegan diet. Position of the German Nutrition Society (DGE)", 12-a de aprilo 2016, paĝoj 92–102. Erratum in: 63(05): M262.
  181. ↑ "Position of the American Dietetic Association: vegetarian diets", Journal of the American Dietetic Association, 109(7), julio 2009, 1266–1282. COI:10.1016/j.jada.2009.05.027 PubMed
  182. ↑ Minoli Amit, "Position statement: Vegetarian diets in children and adolescents" Arkivigite je 2021-01-28 per la retarkivo Wayback Machine, Paediatric Child Health, 15(5), 2010, 303–314, 1-a de junio 2010, reaffirmed 1-a de februaro 2016.
  183. ↑ Piccoli, GB; Clari, R. (aprilo 2015) Vegan-vegetarian diets in pregnancy: danger or panacea? A systematic narrative review 122, p. 623–633. doi:10.1111/1471-0528.13280.
  184. ↑ "Nutrition considerations", Journal of the American Dietetic Association, 2009; 109(7)
  185. ↑ Foster, Meika; Ursula Nirmala Herulah, Ashlini Prasad, Peter Petocz kaj Samir Samman. (2015) Zinc Status of Vegetarians during Pregnancy: A Systematic Review of Observational Studies and Meta-Analysis of Zinc Intake 7, p. 4512–4525. doi:10.3390/nu7064512.
  186. ↑ M. R. Pepper, M. M. Black, "B12 in fetal development", Seminars in Cell and Developmental Biology, 22(6),-a de aŭgusto2011, 619–623.
  187. ↑ Ann Reed Mangels and V. Messina, "Considerations in planning vegan diets: Infants", Journal of the American Dietetic Association, 101(6), junio 2001.
  188. ↑ "Vitamins, supplements and nutrition in pregnancy", National Health Service, UK.
  189. ↑ Amy Schweitzer, "Dietary Supplements During Pregnancy", The Journal of Perinatal Education, 15(4), Fall 2006, 44–45. COI:10.1624/105812406X107834
  190. ↑ Di Genova T, Guyda H. (2007) Infants and children consuming atypical diets: Vegetarianism and macrobiotics 12, p. 185–8. doi:10.1093/pch/12.3.185.
  191. ↑ Animals as Persons: Erik Marcus Debates Professor Francione on Abolition vs. Animal Welfare. Columbia University Press (2013).
  192. ↑ Eric Prescott, "I'm Vegan: Gary Francione, Vimeo, 2009, from 00:13:53.
  193. ↑ Tom Regan, The Case for Animal Rights, University of California Press, 1983, 243, 333–339.
  194. ↑ Peter Singer, Practical Ethics, Cambridge University Press, 1999, 50; Singer 1999, 60–61.
  195. ↑ Bruce Friedrich, "Personal Purity vs. Effective Advocacy", PETA, 2006.
  196. ↑ Peter Singer and Jim Mason, The Way We Eat, Rodale, 2006, 281–282.
  197. ↑ Val Plumwood, "Gender, Eco-Feminism and the Environment", in Robert White (eld.), Controversies in Environmental Sociology, Cambridge University Press, 2004, 52–53.
  198. ↑ Val Plumwood, The Eye of the Crocodile, edited by Lorraine Shannon, Canberra: Australian National University E Press, 2012, 87.
  199. ↑ Professor Ben Mepham – Founder Director of the Food Ethics Council. Food Ethics Council. Arkivita el la originalo je 8-a de marto 2018. Alirita 7-a de marto 2018.
  200. ↑ Thweatt-Bates, Jeanine (2016). Cyborg Selves: A Theological Anthropology of the Posthuman. London: Routledge, 100–101 (first published 2012).
  201. ↑ Hughes, James (2007). "The Compatibility of Religious and Transhumanist Views of Metaphysics, Suffering, Virtue and Transcendence in an Enhanced Future" Arkivigite je 2020-05-30 per la retarkivo Wayback Machine, Institute for Ethics and Emerging Technologies, 20.
  202. 1 2 Pearce, David. Reprogramming Predators: the case for high-tech Jainism and a pan-species welfare state (2015). Arkivita el la originalo je 4-a de marto 2018. Alirita 4-a de marto 2018.
  203. ↑ Fairlie, Simon. (2010) Meat: A Benign Extravagance. Chelsea Green Publishing. ISBN 978-1603583251.
  204. ↑ Verchot, Manon. Meet the people who want to turn predators into herbivores (30-a de septembro 2014). Arkivita el la originalo je 4-a de marto 2018. Alirita 4-a de marto 2018.
  205. ↑ Pelley, Virginia. This Extreme Sect of Vegans Thinks Your Baby Will Destroy the Planet. Marie Claire (29-a de januaro 2018). Alirita 30-a de julio 2018.
  206. ↑ Watson, Paul. V. Sea Shepherd Conservation Society (6-a de majo 2014). Arkivita el la originalo je 3-a de aŭgusto2017. Alirita 7-a de marto 2018.
  207. ↑ Henning Steinfeld kaj aliaj, Livestock's Long Shadow, Food and Agriculture Organization, United Nations, 2006, xx.
  208. ↑ Gaverick Matheny, "Least Harm: A Defense of Vegetarianism from Steven Davis's Omnivorous Proposal" Arkivigite je 2019-04-13 per la retarkivo Wayback Machine, Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 16(5), 2003, 505–511.
  209. ↑ Steinfeld kaj aliaj 2006, 132.
  210. ↑ Bland, Alastair. Is the Livestock Industry Destroying the Planet? (1-a de aŭgusto2012). Arkivita el la originalo je 3-a de marto 2018. Alirita 3-a de marto 2018..
  211. ↑ Steinfeld kaj aliaj 2006, 3, 74.
  212. ↑ Steinfeld kaj aliaj 2006, 12, 42. La radikoj, legomoj kaj legomoj estas ĉefe manioko, terpomoj, batatoj, brasiko, banano, pizoj kaj faboj. /angle The roots and vegetables are mostly cassava, potatoes, sweet potatoes, cabbage, cooking banana, peas and beans.
  213. ↑ Steinfeld kaj aliaj 2006, 272.
  214. ↑ "Inventory of U.S. greenhouse gas emissions and sinks: 1990–2009", United States Environmental Protection Agency, 2011.
  215. 1 2 Assessing the Environmental Impacts of Consumption and Production, International Panel for Resource Management, United Nations Environment Programme, Junio 2010.
  216. ↑ Carus, Felicity, "UN urges global move to meat and dairy-free diet", The Guardian, 2-a de junio 2010. Kontrolita 3-a de marto 2018."Energy and Agriculture Top Resource Panel's Priority List for Sustainable 21st Century" Arkivigite je 2016-10-19 per la retarkivo Wayback Machine, United Nations Environment Programme (UNEP), Bruselo, 2-a de junio 2010.
  217. ↑ Gander, Kashmira, "Want to Save the Planet? Go Vegan, Study Says", Newsweek, 1-a de junio 2018. Kontrolita 2-a de junio 2018.
  218. ↑ Heinz-Ulrich Neue, "Methane emission from rice fields", BioScience, 43(7), 1993, 466–473; Tim Hirsch, "Plants revealed as methane source", BBC News, 11-a de januaro 2006.
  219. ↑ Carrington, Damian, "Avoiding meat and dairy is ‘single biggest way’ to reduce your impact on Earth", The Guardian, 31-a de majo 2018. Kontrolita -a de marto 12, 2019.
  220. ↑ Adams, C. J., "Why feminist-vegan now?", paĝoj 302–317.
  221. ↑ Duvnjak, Angella, "Joining the Dots: Some Reflections on Feminist-Vegan Political Practice and Choice", 6-a de septembro 2011. Kontrolita 7-a de marto 2018.
  222. ↑ Hamilton, Carrie, "sex, work, meat: the feminist politics of veganism", paĝoj 112–129.
  223. ↑ Vegan Feminist: An Interview with Carol J. Adams.: at USF Libraries. Alirita 26-a de aprilo 2017.
  224. ↑ Yacoubou, Jeanne, "Vegetarian Certifications on Food Labels: What Do They Mean?", 2006.
  225. ↑ Basas, Carrie Griffin, ""V" is for Vegetarian: FDA-Mandated Vegetarian Food Labeling", 2011.
  226. ↑ Encyclopedia of Animal Rights and Animal Welfare. Westport, Connecticut: Greenwood Press.
  227. ↑ Philosophy 224: Environmental Ethics.
  228. ↑ Heynen, Nik. (2010-05-01) Cooking up Non-violent Civil-disobedient Direct Action for the Hungry: 'Food Not Bombs' and the Resurgence of Radical Democracy in the US 47, p. 1225–1240. doi:10.1177/0042098009360223.
  229. ↑ Shantz, Jeff. (2005-10-24) One Person's Garbage...Another Person's Treasure: Dumpster Diving, Freeganism, and Anarchy 3.
  230. ↑ "Why 'Vegan' Is THE Word of 2016", PETA Australia, 12-a de aprilo 2016. Kontrolita 24-a de februaro 2018.
  231. ↑ Barbara Reiter, Anita Kattinger, "Total Vegan", Kurier, 28-a de majo 2013.
  232. ↑ "Minder vlees eten steeds meer ingeburgerd", Vilt, 16-a de februaro 2016.
  233. ↑ "Most vegans, vegetarians in Canada are under 35: Survey".
  234. ↑ Journal Type of vegetarian diet, obesity and diabetes in adult Indian population
  235. ↑ Sales, Ben, "Israelis growing hungry for vegan diet", Jewish Telegraphic Agency, 17-a de oktobro 2014. Kontrolita 3-a de marto 2018.Cohen, Tova, "In the land of milk and honey, Israelis turn vegan", Reuters, 21-a de julio 2015. Kontrolita 4-a de marto 2018.
  236. ↑ (februaro 2016) The Jewish Virtual Library: Veganism in Israel (Society & Culture: Veganism). American–Israeli Cooperative Enterprise (AICE).
  237. ↑ Shpigel, Noa, "Veganism on the Rise Among Israeli Arabs", gazeto Haaretz / הָאָרֶץ, 13-a de septembro 2015. Kontrolita 4-a de marto 2018.
  238. ↑ Kamin, Debra (decembro 2015). “Big in Israel: Vegan Soldiers”, The Atlantic. Alirita 4-a de marto 2018..
  239. ↑ Vera Schiavazzi, "Addio carne e pesce: in aumento il popolo dei vegetariani e vegani in Italia", La Repubblica, 2-a de oktobro 2015.
  240. ↑ NVV, "Vegan jaaroverzicht 2017" Arkivigite je 2018-06-12 per la retarkivo Wayback Machine, 2018.
  241. ↑ "What Vegan Travelers Need to Know about Dining in Romania", Huffington Post, 2017-02-14.
  242. ↑ Molloy, Antonia, "One in ten Swedes is vegetarian or vegan, according to study", The Independent, 24-a de marto 2014. Kontrolita 22-a de marto 2018.
  243. ↑ FAQ: Wie viele VeganerInnen gibt es in der Schweiz?. Vegane Gesellschaft Schweiz (Vegan Society Switzerland). Arkivita el la originalo je 8-a de marto 2018. Alirita 7-a de marto 2018.
  244. ↑ Find out how many vegans are in Great Britain. Vegana Societo (17-a de majo 2016). Arkivita el la originalo je 5-a de marto 2018. Alirita 4-a de marto 2018.
  245. ↑ Petter, Olivia, "Number of vegans in UK soars to 3.5 million, survey finds", The Independent, 3-a de aprilo 2018. Kontrolita 3-a de aprilo 2018.
  246. ↑ "Veganism Skyrockets To 7% Of UK Population, Says New Survey", 2-a de aprilo 2018.
  247. ↑ statistiko el la retejo vegansociety.com.
  248. ↑ Newport, Frank, "In U.S., 5% Consider Themselves Vegetarians", enketo Gallup, 26-a de julio 2012. Kontrolita 4-a de marto 2018.
  249. ↑ Starostinetskaya, Anna, "New Flag Launches to Unite Vegans Across the Globe", VegNews, 17-a de julio 2017. Kontrolita 7-a de marto 2018.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.