Unika okazo

Sud-Rodezio (aŭ Rodezio), emfazita ruĝe sur mapo de Afriko

La suda afrika teritorio de Rodezio, oficiale Suda Rodezio, estis unika okazo en la Brita Imperio kaj Komunumo de Nacioj—kvankam nomita kolonio, ĝi estis interne memreganta kaj konstitucie simila al dominio.^[1] Tiu situacio datiĝis de 1923, kiam ĝi estis donita statuson respondeca registaro ene de la Imperio kiel memreganta kolonio, post tri jardekoj da administrado kaj evoluigo fare de la Brita Suda Afrika Kompanio.^[2] Britio intencis, ke la integriĝo de Suda Rodezio en la Unio de Sud-Afriko estu kiel nova provinco, sed ĉar tio estis malakceptita de registritaj balotantoj en 1922-a registara referendumo, la teritorio anstataŭe ricevis modladon en eventualan dominion.^[3] Ĝi  administris proprajn aferojn en preskaŭ ĉiuj manieroj, inkluzive defendon.

La povoj de Whitehall super Suda Rodezio laŭ la konstitucio de 1923 estis, surpapere, konsiderindaj; la brita krono estis teorie kapabla nuligi ĉiun aprobitan akton ene de jaro aŭ ŝanĝi la konstitucion laŭdezire. Tiuj rezervitaj potencoj estis celitaj protekti la indiĝenajn nigrajn homojn de diskriminacia leĝo kaj gardi britajn komercajn interesojn en la kolonio, sed kiel Claire Palley komentis en sia konstitucia historio de la lando, Whitehall tre malfacile povus observigi tiajn agojn kaj provoj tion fari verŝajne kaŭzus krizon.^[1][4] Ĉiaokaze, ili neniam estis efektivigitaj. Ĝenerale kunlaboreca interrilato evoluis inter Whitehall kaj la kolonia registaro kaj ŝtatoficaro en Harareo (Salisbury) kaj disputo estis malofta.^[1]

La 1923a konstitucio estis verkita en nerasisma vortumado kaj la balota sistemo priskribita en la konstitucio estis simile malferma, almenaŭ teorie. Voĉdonrajtoj koncerne personan enspezon, edukadon kaj nemoveblaĵojn, similaj al tiuj de la Voĉdonrajtaj Kvalifikoj de la Kaboj, estis aplikitaj egale al ĉiuj, sed pro tio, ke la plejparto de nigruloj ne kontentigis la difinitajn postulojn, kaj la registro de balotrajtuloj kaj la kolonia parlamento estis preskaŭ tute blankaj. La rezulto estis, ke nigraj interesoj estis apenaŭ reprezentitaj, afero kion la plejparto de la blankuloj de la kolonio ŝajnis senentuziasma voli ŝanĝi. Ili asertis ke la plejparto de nigruloj ne estis interesita en okcident-stila politika procezado kaj, ke ili ne regus konvene se ili estriĝus.^[5][6] Aktoj kiel la Akto pri Disparceligo de Tero de 1930, kiu destinis proksimume duonon de la lando al blanka proprieto kaj enloĝado kaj dividis la ceteron en nigran aĉeteblon, triban fideikomison kaj naciajn areojn, estis diversmaniere inklinitaj al la blanka malplimulto konsistante ĉirkaŭ 5% de la loĝantaro.^[5][7] Blankaj setlantoj kaj iliaj idoj provizis la grandan parton de la administracia, industria, scienca kaj farma kapabloj de la kolonio kaj konstruis relative ekvilibrigitan, parte industriigitan merkatan ekonomion, kun fierindaj fortaj agrikultura kaj fabrika sektoroj, fera kaj ŝtala industrioj kaj modernaj minindustriaj entreprenoj.^[8] Ĉiutaga vivo estis makulita de diskriminacio kiu kuris gamon de laborpostena rezervado al blankuloj ĝis etanima segregacio de trajnaj vagonoj, atendovicoj ĉe poŝtoficejoj, k.s.^[9] Blankuloj posedis la plejparton de la plej bonaj kultivejoj kaj havis ege superajn edukadon, salajrojn kaj hejmojn, sed la lernejoj, kuracaj servoj, salajroj kaj vivstiloj de nigraj rodezianoj estis tamen tre bonaj laŭ la normoj de Afriko.^[10]

En la pli larĝa kunteksto de la Imperio, Suda Rodezio okupis apartan kategorion pro ĝia "speciala kvazaŭ-sendependa statuso".^[11] La Ofico pri Dominioj, kreita en 1925 por pritrakti britajn rilatojn kun la dominioj de Aŭstralio, Kanado, Nov-Zelando, Novlando, Sud-Afriko kaj la Irlanda Libera Ŝtato, ankaŭ rilatis kun Suda Rodezio. Imperiaj Konferencoj inkluzivis la ĉefministron de Suda Rodezio apud tiuj de la dominioj de 1932.^[11] Tiu unika aranĝo daŭris post la alveno de Konferencoj de Konfederaciaj Ĉefministroj en 1944.^[12] Sud-rodezianoj el ĉiuj rasoj militis por Britio en la Dua Mondmilito kaj la kolonia registaro iompostiome ricevis pli da memstareco koncerne eksterajn aferojn.^[1] Tuj post la milito, sud-rodeziaj politikistoj ĝenerale opiniis sin efektive sendependaj kaj, ke plena memstareco en la formo de dominieco malmulte diferencus.^[13] Postmilita enmigrado al Suda Rodezio, ĉefe el Britio, Irlando kaj Sud-Afriko, kaŭzis la blankan komunumon ŝveliĝi de 68 954 homoj en 1941 ĝis 221 504 en 1961. La nigraj loĝantoj kreskis de 1 400 000 ĝis 3 550 000 dum tiu sama tempo.^[7]

Federacio kaj la Vento de Ŝanĝiĝo

La federacio de Rodezio kaj Lando Njasa (1953–63)

Kredo ke plena statuso kiel dominio estas simbola ago havebla je nura peto, ĉefministro Godfrey Huggins (en ofico de 1933 ĝis 1953) dufoje ignoris britajn aludojn al dominieco kaj male aspiris al parte sendependa federacio kun Norda Rodezio kaj Lando Njasa, du kolonioj rekte administritaj de Londono.^[13][14][14] Huggins esperis, ke tio instigus la kreon de sola unuiĝinta dominio en sud-centra Afriko, en imito de la Federacio de Aŭstralio antaŭ duono de jarcento.[N 3] La Federacio de Rodezio kaj Lando Njasa, difinita en ties konstitucio kiel nedissolvebla, komenciĝis en 1953, mandato de la rezultoj de plejparte blanka referendumo, kun Suda Rodezio, la plej evoluigita el la tri teritorioj, ĉe la kapo, Huggins kiel federacia ĉefministro kaj Harareo kiel federacia ĉefurbo.[N 4]^[15][16]

Venante komence de la malkoloniiga periodo, la federacio de memreganta Suda Rodezio kun du rekte regataj britaj protektoratoj estis poste priskribita de la brita historiisto Robert Blake kiel "aberacio de historio—kurioza devio de la neevitebla irado de eventoj".^[17] De la komenco, la projekto alfrontis nigran kontraŭstaron kaj fine malsukcesis pro la ŝanĝiĝantaj internaciaj sintenoj kaj pliiĝantaj nigraj naciistaj ambicioj de la malfruaj 1950aj jaroj kaj fruaj 1960aj jaroj, ofte kolektive nomitaj la Vento de Ŝanĝiĝo.^[18] Britio, Francio kaj Belgio forte akcelis sian retiron el Afriko dum tiu periodo. Ili kredis kolonian regadon esti jam ne daŭrigebla; nek geopolitike nek etike. La ideo de "neniu sendependiĝo antaŭ regado de plimulto", ofte mallongigita al "NIBMAR", akiris konsiderindan sekvantaron en britaj politikaj rondoj.^[19] Kiam Huggins (kiu lastatempe ricevis nobelan titolon lordo Malvern) petis, ke Britio igu la federacion dominio en 1956, li estis repuŝita. La opozicia Dominia Partio respondis en la sekvaj kelkaj jaroj^[20] per pluraj petoj por federacia unuflanka deklaro de sendependeco (UDS). Post la emeritiĝo de lordo Malvern en la lasta parto de 1956, lia posteulo siro Roy Welensky pripensis tian agon almenaŭ tri fojojn.[N 5]

Provante antaŭenirigi la aferon por sudrodezia sendependeco, precipe se okazos federacia diseriĝo, la sudrodezia ĉefministro siro Edgar Whitehead peris la 1961an konstitucion kun Britio, kredante ke tio forigus ĉiujn britajn potencojn de rezervado super sud-rodeziaj aktoj kaj agoj kaj metus la landon sojle de plena suvereneco.^[20][21][22] Malgraŭ ke ĝi enhavis neniujn promesojn pri sendependeco, Whitehead, Welensky kaj aliaj subtenantoj de tiu ĉi konstitucio prezentis ĝin al la sudrodezia balotantaro kiel la "sendependecan konstitucion" sub kiu Suda Rodezio iĝus konfederacia regno samnivela kun Aŭstralio, Kanado kaj Nov-Zelando se la federacio dissolviĝus.^[23] Blankaj malkonsentuloj inkluzivis Ian Smith, parlamentano por la urbo Gwanda kaj ĉefa instigisto por la reganta Unuiĝinta Federacia Partio (UFP) en la federacia asembleo, kiu plendis pri la preterlaso ene de la konstitucio pri klara promeso de sudrodezia sendependeco okaze de federacia dissolviĝo. Fine, li demisiis proteste.^[22] Referendumo de la plejparte blanka balotantaro aprobis la novan konstitucion en plimulta voĉdono de 65% en la 26a de julio 1961.^[24] La neto de la konstitucio inkluzivis kelkajn kromajn kondiĉojn kiujn enmetis la britoj, unu el ili—sekcio 111—donis rezervan rajton al la krono amendi, aldoni aŭ revoki kelkajn sekciojn de la sudrodezia konstitucio per leĝdono en konsilio je peto de la brita registaro. Tio ĉi fakte nuligis la cedon de britaj potencoj priskribitan aliloke en la dokumento, sed la sudrodezianoj komence tion ne rimarkis.^[25]

La nigra naciista movado en Suda Rodezio, fondita kaj organizita de urbaj nigraj elitoj dum la lastaj 1950aj jaroj, estis plurfoje malpermesita de la kolonia registaro pro politika perforto, industria sabotado kaj timigado de nigraj balotontoj, agoj kiuj konsistigis ĝian aktivadon.^[26][27] La ĉefa naciista grupo, gvidita de la bulavaja laborsindikatano Joshua Nkomo, alinomis sin post ĉiu malpermeso kaj ree organiziĝis. Komence de 1962 la nomo de tiu grupo estis Zimbabva Afrika Popola Unio (ZAPU).^[28] En provo gajni nigran politikan subtenon, Whitehead proponis nombron da reformoj al rase diskriminaciaj leĝoj, inkluzive la Agon pri Disparceligo de Tero kaj li promesis efektivigi la reformojn se lia UFP gajnos la sekvan sudrodezian balotadon.^[29][30] Sed la timigado de ZAPU de eventualaj nigraj balotantoj malhelpis la penojn de la UFP gajni ilian subtenon kaj multaj en la blanka komunumo konsideris Whitehead tro radikala kaj tro malsevera rilate kion ili opiniis nigra ekstremismo.^[31] En la sudrodezia balotado de decembro 1962, la UFP estis venkita de la Rodezia Fronto (RF), lastatempe formita alianco de konservativaj voĉoj gvidita de Winston Field kaj Ian Smith, en rezulto ĝenerale konsiderita ŝoka.^[32] Field iĝis ĉefministro, kun Smith sia viculo.^[33]

Federacia dissolviĝo; la radikoj de malfido

Dume, secesiemaj nigraj naciistaj partioj gajnis balotadajn venkojn en Norda Rodezio kaj Lando Njasa kaj la konservativa administracio de Harold Macmillan en Britio ekis al rompiĝo de la federacio, konvinkita ke ĝi estas nun sendefendebla.^[33] En februaro 1962, la brita Ŝtatsekretario pri Konfederaciaj Rilatoj, Duncan Sandys, kaŝe informis la gvidanton de Lando Njasa Hastings Banda, ke secesio ja estus permesita. Kelkajn tagojn poste, li konsternegis Welensky kiam li diris ke, "Ni britoj perdis la volon regi".^[34] "Sed tamen, ne," rebatis Julian Greenfield, la leĝ-ministro de Welensky.[N 7] La vic-ĉefministro de Macmillan kaj Unua Sekretario de Ŝtato, R A Butler, kiu gvidis britan kontrolon de la federacio, deklaris en decembro 1962 la rajton de Lando Njasa secesii.^[35][36][15] Kvar monatojn poste, li informis la tri teritoriojn ke li kunvenigos konferencon por decidi la estontecon de la federacio.^[37]

Ĉar Suda Rodezio estis leĝdona partnero de Britio en la kreo de la federacio en 1953, ne eblus (aŭ almenaŭ malfacile eblus), ke Britio diserigu la union sen la kunlaboro de Rodezio. Field povis do, kripligi la britojn per rifuzo ĉeesti la konferencon ĝis ili promesis doni al lia lando plenan sendependecon.^[37] Laŭ Field, Smith kaj aliaj RFaj politikistoj, Butler faris plurajn tiajn promesojn por gajni ilian kunlaboron ĉe la konferenco, sed plurfoje rifuzis ion surpaperigi. La sudrodezianoj asertis, ke Butler pravigis sian rifuzon doni skriban promeson per la diro ke la ligigo de la vortoj de Whitehall al dokumento prefere ol liaj perbuŝaj vortoj estus kontraŭ la "spirito de fido" de la konfederacio—argumento kiun Field poste akceptis.^[38] "Lasu nin memori la fidon emfazita de vi," Smith avertis, dum, laŭ la rakonto de Field, li svingis la fingron je Butler; "Se vi rompos tion, vi vivos bedaŭri".^[39] Suda Rodezio ĉeestis la konferencon, kiu okazis ĉe la urbo Viktoria Akvofalo, dum semajno komencanta en la 28a de junio 1963, kaj, inter aliaj aferoj, interkonsento estis atingita formale dissolvigi la federacion fine de la jaro.^[40] Poste, en la Ĉambro de Deputitoj, Butler definitive neis sugestojn, ke li glatigis la vojon al federacia diserigo per sekretaj promesoj al la sudrodezianoj.^[38]

La administracio de Field surpriziĝis pro la anonco de Britio en oktobro 1963, ke Lando Njasa fariĝos plene sendependa en la 6a de julio 1964. Neniu dato estis fiksita por Nordrodezia ŝtateco, sed ĝenerale oni supozis, ke tio sekvus post nelonge. Tuj, Smith estis sendita al Londono, kie li starigis rondon de nedecidigaj interparoloj pri sudrodezia sendependeco kun la nova brita ĉefministro, siro Alec Douglas-Home.^{[noto 1][noto 2]} Proksimume samtempe, en Suda Rodezio oni ekkomprenis la ĉeeston kaj signifon de sekcio 111 en la 1961a konstitucio. Konjektoj aperis en politikaj rondoj, ke estonta brita registaro povus laŭplaĉe ignori antaŭajn konvenciojn per leĝdonado nome de Harareo, sed senkonsente, per retiro de transdonitaj potencoj aŭ alimaniera ŝanĝiĝo de la konstitucio de Suda Rodezio. Timo de tio, kion povus fari la Laborista Partio se ĝi gajnos la sekvantan britan ĝeneralan balotadon (kiu estis planita okazi malfrue en 1964), la sudrodezianoj intensigis siajn penojn, esperante gajni sendependecon antaŭ ol Britio iros voĉdoni kaj prefere ne post tiu de Lando Njasa.^[41] La federacio dissolviĝis akurate je la fino de 1963.^[41]

Starpunkto de la brita registaro

Rifuzo de la brita registaro doni sendependecon al Suda Rodezio sub la 1961a konstitucio estis plejparte la rezulto de la geopolitikaj kaj moralaj ŝanĝoj asociitaj kun la Vento de Ŝanĝiĝo, kune kun la deziro de Britio eviti kritikaĉon kaj perdon de prestiĝo en la Unuiĝintaj Nacioj (UN) kaj la konfederacio.^[42] De la fruaj 1960aj jaroj, la ĝenerala sento en la postkolonia UN—precipe en la Ĝenerala Asembleo, kie la komunista bloko kaj la afrik-azia interesgrupo estis kune tre fortaj—estis severe kondamni ĉiujn formojn de koloniismo kaj subteni komunist-subtenitajn nigrajn naciistajn popolribelojn trans suda Afriko, konsiderante ilin ras-liberigaj movadoj. Meze de la Malvarma Milito, Britio kontraŭis la disvastiĝon de sovetia kaj ĉina influoj en Afrikon, sed sciis, ke ĝi iĝus internacia pario se ĝi publike esprimus dubojn aŭ retiriĝus pri NIBMAR en la demando pri Suda Rodezio.^[43] Kiam la temo de Suda Rodezio ricevis atenton en la UN kaj aliaj korpoj, precipe la Organizaĵo de Afrika Unueco (OAU), eĉ daŭrigo de la nuna stato estis rigardita kiel neakceptebla internacie, donante al la brita registaro grandan kvanton da embaraso.^[44]

En la konfederacia kunteksto ankaŭ, Britio komprenis, ke la simpla dono de sendependeco al Suda Rodezio ne estis vera elekto, ĉar multaj afrik-aziaj landoj estis ankaŭ konfederaciaj membroj. Ŝtateco por Harareo sen regado fare de la plimulto kaŭzus fendon en la konfederacio kaj eble kaŭzus tutan rompiĝon, katastrofa eventualaĵo por brita eksterlanda politiko.^[42] La konfederacio ofte vokis al Britio rekte interveni okaze de daŭra sudrodezia defio. Dume, liberaluloj en Britio maltrankviliĝis, ke se lasita senbridigita Harareo povus vagi direkte al sudafrik-stila rasapartismo.^[45][46] Dezirema eviti devigan elekton inter Suda Rodezio kaj la konfederacio, Whitehall provis iri laŭ meza vojo inter la du, sed fine li decidis ke internaciaj konsideroj estas pli gravaj.^[42]

Parti-nivele, la Laborista Partio, la opozicio ĝis oktobro 1964, estis malkaŝe kontraŭ sendependeco de Suda Rodezio sub la 1961a konstitucio kaj subtenis la nigran naciistan movadon ideologie kaj morale. La Liberala Partio, kiu tenis manplenon da parlamentaj seĝoj, sintenis simile. La Konservativa Partio,  ankaŭ sekvante politikon de malkoloniiĝo, tamen sentis sin pli komprenema al la starpunkto de la registaro de Suda Rodezio kaj enhavis membrojn kiuj publike subtenis la registaron.^{[47][noto 3]}

Vidpunkto de la sudrodezia registaro

La sudrodezia registaro trovis bizara la fakton ke Britio kreis sendependajn ŝtatojn de Norda Rodezio kaj Lando Njasa, malpli evoluigitaj teritorioj kun malmultaj spertoj pri memregado, dum neante suverenecon al Suda Rodezio, altranga partnero de la federacio, kiu jam regis sin kvar jardekojn kaj kiu estis unu el la plej prosperaj kaj evoluigitaj landoj en Afriko. La principo de regado de la plimulto, la bazo por la evidenta malkonsekvenco, la sudrodezianoj konsideris senrilata.^[50] Ili supozis, ke okaze de federacia dissolviĝo, ili estas unualoke en vico por sendependeco sen gravaj ŝanĝoj al la 1961a konstitucio, impreso konfirmita al ili per antaŭa interregistara korespondado, precipe la voĉaj promesoj kiujn ili asertis ricevi de Butler. Kiam la atendita aranĝo de eventoj ne okazis, ili sentis sin trompitaj.^[51] Harareo asertis, ke ĝia plejparte blanka parlamento pli meritis sendependecon ol la sentestitaj nigraj naciistaj gvidantoj, ĉar la parlamento jam pruvis kompetentecon dum jardekoj da memregado.^[52]

La RF asertis, ke la sangaj enlandaj militoj, militistaj puĉoj kaj aliaj katastrofoj turmentantaj la novajn plimulto-regatajn afrikajn ŝtatojn al la nordo, multaj el kiuj fariĝis koruptaj, aŭtokratecaj aŭ komunistaj unu-partiaj ŝtatoj baldaŭe post sendependeco, montris, ke nigraj naciistaj gvidantoj ne estis pretaj regi.^[53] Forte influita de la blankaj rifuĝintoj kiuj fuĝis suden el Kongo, la RF prezentis kaosajn pereajn scenarojn pri la signifo de nigra naciista regado en Suda Rodezio, precipe por la blanka komunumo.^[54] Subtenantoj de la RFa starpunkto bagateligis nigrajn naciistajn plendojn koncerne al landa proprieto kaj rasapartigo kaj argumentis, ke malgraŭ la rasa misekvilibro en enlandaj politikoj—blankuloj konsistigis 5% de la loĝantaro, sed pli ol 90% de la registritaj balotantoj—la balotada sistemo ne estis rasisma, ĉar la balotrajto estis bazita sur financaj kaj edukaj kvalifikoj, ne sur etneco.^[55] Ili emfazis la fieran historion de la kolonio militante por Britio kaj esprimis deziron kuntekste de la Malvarma Milito formi kontraŭ-komunistan, por-okcidentan fronton en Afriko apud Sud-Afriko kaj Portugalio.^[56][57]

Tiuj ĉi faktoroj aldoniĝis al tio, kion RFaj politikistoj kaj subtenantoj vidis kiel britaj dekadenco, ĉikanado kaj perfidado por krei la argumentaron ke UDS, ja dubinda laŭleĝe kaj probabla provoki internacian tumulton, tamen povus esti, laŭ ili, prava kaj bezonata por la bono de la lando kaj regiono se akordiĝo ne povus esti trovita kun Whitehall.^[58]

Unuaj paŝoj, sub Field

La malsukceso de Field sekurigi sendependecon samtempe kun la fino de la federacio kaŭzis, ke lia ministraro ŝanceliĝis en subteno por li dum malfrua 1963 kaj frua 1964.^[41] La RFa regokomitato en januaro 1964 montris multan malkontentecon kun li, bazita sur la impreso, ke la britoj ŝajnas lin superruzi. La ĉefministro estis metita sub grandega premo gajni la sendependecon de la kolonio.^[58] Poste tiumonate, Field vojaĝis al Anglio por urĝi Douglas-Home kaj Sandys por sendependeco kaj li levis la eblecon de UDS kelkfoje, sed revenis sensukcese en la 2a de februaro.^[59]

La RF unuiĝis malantaŭ Field post kiam Sandys sendis al li abruptan leteron avertantan pri probabla konfederacia reago al deklaro de sendependeco, sed post tio, la ĉefministro perdis la fidon de sia partio pro manko de provo sekvi vojon al almenaŭ efektiva sendependeco, vojon elpensita de Desmond Lardner-Burke, advokato kaj RFa parlamentano por Gwelo. Dum marto 1964, la leĝdona asembleo en Harareo konsideris kaj aprobis la mocion de Lardner-Burke, ke la guberniestro, siro Humphrey Gibbs, devus doni skribpeton al la reĝino petante modifon de sekcio 111 en la 1961a konstitucio, por ke la tie-priskribita reĝa konsento estu farita ĉe peto de la sudrodezia registaro prefere ol ĉe peto de ĝia brita kolego. Tio kaj forigus la eblon de brita leĝdona sintrudo kaj glatigus la vojon antaŭen al preno de sendependeco laŭ leĝdono en konsilio.[N 11]

La intenco de la RF, parte, estis elprovi ĉu la britoj penus bloki tiun akton post la dono de reĝa konsento fare de Gibbs, sed la afero neniam leviĝis, ĉar Sandys persvadis Field ne plusendi ĝin al Gibbs por ratifo, pro tio, ke la akto ne estis unuanime aprobita.^[60][61] Lordo Salisbury, unu el la ĉefaj subtenantoj de Suda Rodezio en Britio, malesperis pri la neagemo de Field, dirante al Welensky ke, siaopinie, "la simpla tempo deklari sendependecon, ĉu prava ĉu malprava, estus kiam la federacio finiĝis".^[62] La RFa hierarkio interpretis tiun plej lastan retroiron de Field kiel pruvon ke li ne serioze defius la britojn pri sendependeco kaj do devigis lian abdikon en la 13a de aprilo 1964.^[62] Smith akceptis la nomunumon de la ministraro al la pozicio de Field.^[63]

Smith anstataŭigas Field; kunsidoj kun Douglas-Home

Ian Smith anstataŭigis Winston Field kaj iĝis ĉefministro de Suda Rodezio en aprilo 1964 kaj promesis defii Brition pri sendependeco.

Smith, kultivisto de urbo Selukwe en la provinco Midlands, grave vundita dum servo en la brita Reĝa Aera Forto dum la Dua Mondmilito, estis la unua indiĝene naskita ĉefministro de Suda Rodezio.[N 12] Rigardita en britaj politikaj rondoj kiel "kruda koloniano"—kiam li ministriĝis, la spertoj de Smith rilate Brition konsistis en kvar nelongaj vizitoj—li promesis pli severan starpunkton ol tiun de Field en sendependecaj kunparoladoj.^[63] La anstataŭigo de Field fare de la RF kaŭzis kritikojn flanke de la brita Laborista Partio, kies gvidanto Harold Wilson nomis "brutala" la anstataŭigon, kaj Nkomo priskribis la novan Smith-ministraron kiel "suicidan taĉmenton ... Ne interesita en la bonfaro de ĉiuj homoj sed nur en sia propra".^[64][65] Smith diris, ke li sekvas mezan vojon inter nigra naciista regado kaj rasapartismo, por ke ankoraŭ estu "loko por la blankulo" en Suda Rodezio; tio ĉi profitigus la nigrulojn ankaŭ, li asertis.^[66][67] Li tenis, ke la registaro devus esti bazita "sur merito, ne sur koloro aŭ naciismo" kaj insistis, ke estus "neniu afrika naciista registaro ĉi tie en mia vivdaŭro".^[67][68]

La malsubtila rifuzo de Harareo esti parto de la Vento de Ŝanĝiĝo kaŭzis, ke la tradiciaj britaj kaj usonaj ekipistoj de la sudrodezia militistaro trudis neformalan embargon kaj instigis Whitehall kaj Vaŝingtonon haltigi la sendon de monhelpo al Suda Rodezio ĉirkaŭ la sama tempo.[N 13] En junio 1964, Douglas-Home informis Smith ke Suda Rodezio ne estos reprezentita ĉe la tiujara konferenco de ĉefministroj de la konfederacio, malgraŭ ke Harareo ĉeestis ekde 1932,[n 14] pro politiko modifita por inkluzivi nur delegitojn de plene sendependaj ŝtatoj.^[69] Tiu decido de Britio, prenita por eviti malkaŝan konflikton koncerne aziajn kaj nigrajn afrikajn gvidantojn ĉe la konferenco, profunde insultis Smith.^[70] Lordo Malvern egaligis la britan forigon de la konferenca seĝo de Suda Rodezio al "forpelo de ni for de la konfederacio", kaj Welensky esprimis hororon je tio, priskribita de li kiel "ĉi tiu senkonsidera trakto de lando kiu, ekde ĝia kreo, firme subtenis, en ĉiu ebla maniero, Brition kaj la konfederacion".^[71][72]

Brita ĉefministro Sir Alec Douglas-Home kunsidis kun Smith en Londono en septembro 1964.

Ĉe 10 Downing Street en frua septembro 1964, okazis senhalto en interparolo inter Douglas-Home kaj Smith pri la plej bona maniero mezuri nigran publikan opinion en Suda Rodezio. Kerna politikero de brita politiko rilate Sudan Rodezion estis, ke la postuloj por sendependeco devis esti "akcepteblaj al la popolo ĝenerale"—Smith konsentis kaj sugestis, ke blanka kaj urba nigra opinioj povus esti taksitaj per ĝenerala referendumo de registritaj balotantoj kaj, ke kamparaj nigraj vidpunktoj povus esti havigitaj ĉe nacia indaba (triba konferenco) de ĉefuloj kaj malsuperaj ĉefuloj. Douglas-Home diris al Smith, ke kvankam tiu ĉi propono kontentigis lin, li ne povis akcepti ĝin ĉar li kredis ke la konfederacio, la Unuiĝintaj Nacioj aŭ la Laborista Partio malakceptus ĝin. Li emfazis, ke tia paŝo al akordiĝo kun Smith povus vundi la ŝancojn de la konservativuloj en la brita ĝenerala balotado sekvamonate kaj li sugestis, ke eble estus en la plej bonaj interesoj de Smith atendi ĝis post la balotado por daŭrigi intertraktadojn. Smith akceptis tiun argumenton. Douglas-Home certigis Smith ke konservativa registaro venus en akordo kun li kaj donus sendependecon ene de jaro.^[73]

Penante formi realigeblan blankan kontraŭstaron al la Rodezia Fronto, la UFP resurektis, kun Welensky ĉe la kerno, alinomis sin la Rodezia Partio kaj eniris la krom-balotadojn de Arundel kaj Avondale kiuj estis vokitaj la 1an de oktobro 1964. Maltrankviligita de eventuala alfronto al la politika grandulo Welensky en parlamento ĉe la kapo de la opozicio, la RF verŝis grandegajn rimedojn en penojn gajni ambaŭ iamajn UFPajn sid-rajtojn kaj kandidatigis Clifford Dupont, la viculo de Smith, kontraŭ Welensky en Arundel.[N 15] La RF senprobleme gajnis ambaŭ seĝojn kaj la Rodezia Partio post nelonge forvelkis. Spronita de tiu sukceso, Smith planis, ke la indaba okazu en la 22a de oktobro kaj vokis ĝeneralan sendependecan referendumon por la 5a de novembro 1964.^[74] Dume, Wilson skribis nombron da leteroj al sudrodezianaj nigraj naciistoj, certigante ilin ke, "La Laborista Partio estas tute kontraŭ dono de sendependeco al Suda Rodezio, tiel longe kiel la registaro de tiu lando daŭras sub la rego de la blanka malplimulto".^[75]

Laborista registaro de Wilson; la opinisondoj de Harareo

La Laborista Partio venkis super la Konservativa Partio je kvar seĝoj en la brita ĝenerala balotado en la 15a de oktobro 1964 kaj formis registaron sekvatage. Kaj laboristuloj kaj konservativuloj diris al Smith, ke pozitiva rezulto ĉe la indaba ne estus vidita de Britio kiel reprezenta de la popolo kaj la konservativuloj malakceptis la inviton de Salisbury sendi observantojn. Smith antaŭeniris tamen, dirante al parlamento ke li petos la tribajn ĉefulojn kaj malsuperajn ĉefulojn "konsulti siajn popolojn laŭ la tradicia maniero", poste iri al la indaba laŭplane.^[76] En la 22a de oktobro, 196 ĉefuloj kaj 426 malsuperaj ĉefuloj de la tuta lando kunvenis ĉe Domboshawa, iom al la nord-oriento de Harareo kaj konsiliĝis. Smith esperis ke Britio, jam partopreninto en tiuj indabas, sendus delegitaron lastminute, sed al la ĉagreno de Smith neniu alvenis. Tio estis aparte aflikta, ĉar la konfederacia sekretario de la brita registaro Arthur Bottomley estis nur trans la Zambezo en Lusako tiutempe.[N 16]^[77]

Dum la ĉefuloj konsiliĝis, Norda Rodezio iĝis sendependa Zambio en la 24a de oktobro 1964, imitante Landon Njasan, kiu atingis ŝtatiĝon kiel Malavion tri monatojn antaŭe. Konkludante ke la vorto "Suda" en la nomo jam ne nepris pro manko de norda samnomlando, Suda Rodezio eknomis sin simple Rodezio.[N 17] Samtage, la komandanto de la rodezia armeo, majoro-generalo John "Atleto" Anderson, demisiis, publike anoncante ke li tion faris pro deviga kontraŭstaro al UDS, nesubtenebla pro sia ĵuro de lojaleco al la reĝino. Interpretante tion kiel signon ke Smith celis deklari sendependecon se plimulto subtenos ĝin en la referendumo, Wilson verkis rigidan leteron al Smith la 25an de oktobro, avertante lin pri la sekvoj de UDS kaj postulante "senambiguan certigon tujan, ke okazos neniu klopodo deklari sendependecon viaflanke".^[78] Smith esprimis konfuzon pri kion li faris por provoki tion kaj ignoris.^[78]

Kiam la indaba finiĝis en la 26a de oktobro, la ĉefuloj kaj malsuperaj ĉefuloj donis unuaniman decidon subteni la sintenon de la registaro por sendependeco sub la 1961a konstitucio, atestante en sia raporto ke, "Homoj kiu vivas fore ne komprenas la problemojn de nia lando".^[78] Tiu juĝo estis malakceptita de la naciista movado surbaze de tio, ke la ĉefuloj ricevis salajrojn de la registaro; la ĉefuloj rebatis, ke la nigraj parlamentanoj en siaj parlamentaj kontraŭstaroj ankaŭ ricevis tiajn salajrojn, sed tamen kontraŭis la administracion.^[78] Malvern, kiu maltrankviliĝis pro la agoj de la RF, malakceptis la indaba kiel "trompon", asertante ke la ĉefuloj jam ne havis veran potencon; la britoj simple ignoris ĉion tion.^[79] La 27an de oktobro, Wilson dissendis firman komunikaĵon koncerne la planitan respondon de Britio al UDS, avertante ke la ekonomiaj kaj politikaj ligoj de Rodezio kun Britio, la konfederacio kaj plejparto de la mondo estus tuj tranĉitaj per kampanjo de embargoj se la registaro de Smith antaŭeniros kun UDS.^[78] Tio estis celita malinstigi blankajn rodezianojn for de voĉdono por sendependeco en la referendumo, pri kiu la RFa kampanja slogano estis, "Jes signifas unuecon, ne UDS".^[80][81] Plaĉis al Wilson kiam Douglas-Home, lia eminenta kontraŭulo en la Ĉambro de Deputitoj, laŭdis la komunikaĵon kiel "akran sed pravan".^[82] En la 5a de novembro 1964, la plejparte blanka balotantaro de Rodezio jesis al (eventuala) sendependiĝo sub la 1961a konstitucio je marĝeno de 89%,[n 18] kaŭzante Smith deklari, ke la brita kondiĉo de ĝenerala popola akcepteblo estis atingita.^[83]

Plenhalto okazas inter Smith kaj Wilson

Smith skribis al Wilson en la tago post la referendumo, petante, ke li sendu Bottomley al Harareo por interparoloj. Wilson respondis, ke male, Smith devus veni al Londono.^[83] La britoj kaj rodezianoj intersendis ofte konfliktemajn leterojn en la sekvaj kelkaj monatoj. Aludante al la brita monhelpo promesita al Harareo kiel parto de la dissolviĝo de la federacio, la alta komisiito de Wilson en Harareo,  J B Johnston, skribis al la rodezia ministrara sekretario Gerald B Clarke en la 23a de decembro ke, "Parolo pri unuflanka deklaro de sendependeco sendube ĵetos ombron de necerteco sur la estontajn financajn rilatojn inter la du registaroj".^[84] Smith estis furioza, vidante tion kiel ĉantaĝon kaj la 13an de januaro 1965 li skribis al Wilson: "Mi estas tiel kolera pro la tono de la letero de via alta komisiito, ke mi respondas rekte al vi ... Aperas kvazaŭ promesoj donitaj de la brita registaro estas senvaloraj ... Tia malmorala konduto flanke de la brita registaro malebligas mian daŭran intertraktadon kun vi kun iu ajn fido, ke niaj normoj de justa traktado, honesteco kaj dececo triumfos."^[85]

10 Downing Street, kie Wilson akceptis Smith en januaro 1965

La du ĉefministroj kunvenis vidalvide en malfrua januaro 1965, kiam Smith vojaĝis al Londono por la enterigo de siro Winston Churchill. Post okazaĵo pri manko de invito al Smith ĉeesti tagmanĝon ĉe Palaco Buckingham post la enterigo—rimarkinte la mankon de la rodeziano, la reĝino sendis reĝan eskviron al la hotelo de Smith por venigi lin, onidire kaŭzante al Wilson ĉagrenon—la du ĉefministroj senkonklude debatis ĉe 10 Downing Street. Ili malsamopiniis pri preskaŭ ĉio, sed konsentis pri vizito al Rodezio sekvamonate fare de Bottomley kaj Lordo-Kanceliero lordo Gardiner, por opinisondi kaj renkonti politikajn kaj komercajn personojn.^[86] Bottomley kaj Gardiner vizitis Rodezion de la 22a de februaro ĝis la 3a de marto, kolektis larĝan gamon da opinioj, inkluzivante kelkajn de nigraj naciistoj kaj je reveno al Britio raportis al la Ĉambro de Deputitoj ke, ili "ne senesperis trovi vojon al solvo kiu gajnos la subtenon de ĉiuj komunumoj kaj kondukos al sendependeco kaj prospero por ĉiuj rodezianoj".^[87] Ankaŭ, Bottomley kondamnis nigra-sur-nigran politikan perforton kaj malakceptis la ideon enkonduki regadon de la plimulto pere de milita forto.^[87]

La RF alvokis novan ĝeneralan balotadon por majo 1965, kampanjis promesante sendependecon kaj gajnis ĉiujn 50 A-registrajn seĝojn (por kiuj la balotantoj estis plejparte blankaj).[N 19] Josiah Gondo, gvidanto de la Unueca Popola Partio, iĝis la unua nigra Gvidanto de la Opozicio en Rodezio. Malfermante parlamenton en la 9a de junio, Gibbs diris al la leĝdona asembleo ke la plifortigita plimulto de la RF egalis al "mandato gvidi la landon al ĝia plena sendependeco" kaj anoncis, ke la nova registaro informis lin pri intenco malfermi sian propran diplomatian mision en Lisbono, aparte de la brita ambasadejo tie. La britoj kaj rodezianoj disputis pri tiu unuflanka ago de Harareo—priskribita de la historiisto J R T Wood kiel la "senduba pajlero en la vento" (aŭguro) kune kun la sendependeca afero—ĝis Portugalio akceptis la mision en malfrua septembro, furiozigante Brition kaj ĝojigante Rodezion.^[69][88] Esperante submetigi Smith al si per prokrasto, la ministroj de Wilson intence obstrukcis kaj malhelpis la rodezian registaron en intertraktadoj.^[89] Rodezio estis denove ekskludita de la konferenco de la konfederaciaj ĉefministroj en 1965. La rifuzo de Britio sendi helpon, la misio en Lisbono, la neformala embargo de armiloj kaj aliaj aferoj; ĉio ĉi aldoniĝis al la ekskludo por profundigi senton de fremdeco flanke de la rodezia registaro al Britio kaj al la konfederacio.^[90] En siaj memoraĵoj, Smith akuzis la britojn pri "turniĝo al politikoj de oportunismo kaj komplezismo".^[91] Wilson, dume, senpacienciĝis pri tio, kion li konsideris rodezia rigideco, priskribante la abismon inter la du registaroj kiel "inter malsamaj mondoj kaj malsamaj jarcentoj".^[92]

Finaj paŝoj al UDS

Meze de denovaj onidiroj pri baldaŭa rodezia UDS, Smith vojaĝis renkonti Wilson en Londono komence de oktobro 1965, anoncante al la gazetaro, ke li celis solvi la sendependecan aferon definitive.^[93] La britoj kaj la rodezianoj surpriziĝis pri la grandaj nombroj da britoj kiuj elpaŝis en subteno de Smith dum lia vizito.^[94] Smith akceptis inviton de la BBC aperi en la ĉiuvespera prezento de novaĵoj kaj aktualaĵoj Twenty-Four Hours, sed Downing Street blokis tion lastminute.^[94] Post ĝenerale senfruktaj interparoloj kun Wilson, la rodezia ĉefministro flugis hejmen en la 12a de oktobro.^[95] Dezirega preventi UDS, Wilson vojaĝis al Harareo du semajnojn poste por daŭrigi intertraktadon.^[96]

Dum tiuj interparoloj, Smith plurfoje menciis turniĝon al la lasta rimedo, UDS, kvankam li diris, ke li esperis trovi alian vojon el la dilemo.^[97] Li proponis pliigi nigran leĝdonan reprezentadon per plivastigo de la balotantaro laŭ "unu impostpaganto, unu voĉdonanto"—kiu donus balotrajton al proksimume duonmilionon, tamen lasus plejparton de la nacio sen balotrajto—rekompence pro dono de sendependeco.^[96] Wilson respondis, ke tio estus nesufiĉa kaj rebatis, ke estonta nigra reprezentado povus esti pli bone sekurigita pere de brita retiro for de la kolonia registaro de la potenco ĝuita ekde 1923 determini la grandecon kaj konsiston de la parlamento. La rodezianoj sentis hororon, ĉefe ĉar la fakto ke Wilson tion eĉ sugestis, ŝajnis jam forigi stabilan manieron teni la ĉiaman staton de aferoj.^[98] Antaŭ foriro en la 30a de oktobro 1965, la brita ĉefministro proponis reĝan komisionon por opinisondi en la kolonio koncerne al sendependeco sub la 1961a konstitucio, eble prezidota de la rodezia ĉef-justicministro siro Hugh Beadle. La komisiono raportus siajn trovojn al kaj la britaj kaj la rodeziaj ministraroj.^[99] Wilson konfirmis en la Ĉambro de Deputitoj du tagojn poste, ke li celis enkonduki rektan britan regon super la rodezia parlamenta strukturo por certigi progreson al plimulta regado.^[100]

Senelirejo alproksimiĝis kun decido de la rodezia ministraro ke, ĉar Wilson forlasis eblon pluteni la staton de aferoj, la solaj restantaj elektoj estas fidi en la reĝa komisiono aŭ deklari sendependecon.^[101] Kiam la kondiĉoj por la vizito de la komisiono estis prezentitaj al Smith, li trovis ke, kontraŭe al tio, kio estis dirita dum la vizito de la brita ĉefministro, la reĝa komisiono funkcius premise de neakcepteblo de la 1961a konstitucio al la brita registaro kaj, ke Britio ne devigos sin akcepti la finan raporton. Smith diris, ke tiuj kondiĉoj egalis al "voĉdono de malfido en [la komisiono] antaŭ ol ĝi komenciĝos", do li rifuzis la komisionon.^[102] "La impreso kiun vi lasis kun ni de determinita peno solvi nian konstitucian problemon jam forvaporiĝis," li skribis al Wilson en la 5a de novembro. "Ŝajnas, ke nun vi fine fermis la pordon kiun vi publike asertis malfermi."^[97]

Inter furiozaj penoj de Beadle kaj aliaj ĉe ambaŭ flankoj revivigi la reĝan komisionon, la rodezia registaro postulis Gibbs anonci krizostaton tiun saman tagon, laŭdire ĉar nigraj naciistaj insurekcianoj eniras la landon. Smith neis ke tio antaŭsignas deklaron de sendependeco, sed la aperigo de lia letero al Wilson en la gazetaro provokis tutmondan ŝtormon de konjekto ke UDS pliproksimiĝas.^[103][97] Smith skribis denove al Wilson en la 8a de novembro, petante lin starigi la reĝan komisionon sub la kondiĉoj antaŭe interkonsentitaj en Harareo kaj promesigi la britan registaron akcepti la komisionan decidon, sed Wilson ne tuj respondis.^[104] En la 9a de novembro la rodezia ministraro sendis leteron al la reĝino Elizabeth II, certigante ŝin ke Rodezio restus lojala al ŝi persone, "kio ajn okazos".^[105]

Anonco

Instigite de la registaro, la Rodezia Dissenda Korporacio diris al la publiko atendi gravan anoncon de la ĉefministro je la 13h15m loka tempo. Smith iris unue al Registara Domo por informi Gibbs ke lia ministraro deklaris sendependecon, poste al Studioj Pocket Hills en orienta Harareo por anonci UDS al la nacio. Li laŭtlegis la proklamon, kaj diris, ke sendependeco estis deklarita pro "abunde klara politiko de la brita registaro ludi per ni, kun neniu vera intenco alveni ĉe solvo kiun ni povus akcepti ... Mi promesis la homojn de ĉi tiu lando ke mi daŭrus intertrakti ĝis la amara fino kaj ke mi farus ĉion eblan en miaj klopodoj sekurigi honoran kaj reciproke akceptitan interkonsenton; nun estas mia respondeco diri al vi, ke intertraktadoj finiĝis".[135]

Smith diris, ke li kredus sin neglekta je siaj devoj se li permesus la daŭran flosadon de Rodezio en paraliza stato de necerteco kaj ke post la brita nezorgo pri la federacio, lia registaro estas insista, ke "la samo neniam estos permesita okazi ĉi tie". Li asertis, ke UDS ne simbolis "malpliigon en la ŝancoj de niaj afrikaj popoloj antaŭeniri kaj prosperi en Rodezio", li priskribis "rasan konkordon en Afriko" kiel parton de la tagordo kaj kondamnis nigrajn naciistajn aktivecojn kiel provojn "ĉantaĝi la britan registaron en ... Donon de la lando al senrespondeca regado". Li pludiris, por provi mildigi timojn ke ekonomiaj embargoj povus detrui la ekonomion kaj petis, ke rodezianoj estu rezolutaj: "La mantelo de respondeco de la pioniroj falis sur niajn ŝultrojn ... En la vivoj de la plejparto de nacioj venas momento kiam oni devas stari rezolute pro principoj, kio ajn la sekvoj. Ĉi tiu momento venis al Rodezio ... La unua okcidenta nacio en la lastaj du jardekoj por diri 'ĝis ĉi tie, sed neniom plu'." Li konkludis kun aserto ke la deklaro de sendependeco estis "bato por la konservo de justeco, civilizacio kaj kristanismo".[136]

Enlandaj reagoj

Kiam Smith kaj Dupont alvenis ĉe Registara Domo por vidi Gibbs, Whitehall jam instruis la guberniestron formale demisiigi Smith kaj liajn ministrojn. Tion Gibbs faris, akuzante ilin de ŝtatperfido. Smith kaj liaj ministroj ignoris tion, agante laŭ opinio ke, sub la nova 1965a konstitucio, Gibbs jam ne posedas administrajn povojn en Rodezio kaj ke lia rezerva potenco maldungi ilin jam ne ekzistas.[137] La rodezia registaro esperis, ke Gibbs komplezeme abdikus pro sia senpova situacio, sed ne; sekvante ordonojn de Londono, li restis en sia posteno ĉe Registara Domo. Gibbs diris al la altrangaj oficiroj de la rodezia militistaro, kelkaj el kiuj sentis ĝenon pro la penso pri elekto inter reĝino kaj lando, resti deĵoritaj por daŭrigi publikan ordon.[138] Wilson nelonge flirtis ĉirkaŭ la ideo sendi lordon Mountbatten al Rodezio por subteni Gibbs kiel rektan reprezentanton de la reĝino, sed tio estis forlasita post kiam Gibbs petis iun pli altrangan en la reĝa familio anstataŭe. "Malprobable," Wilson rebatis.[139]

La rodezia registaro starigis krizo-rimedojn samtempe kun UDS, dirante ke tiuj estas celitaj malhelpi timon, agitadon kaj la forfuĝon de homoj kaj kapitalo. Gazetara cenzuro kaj benzinaj porciolimigoj estis truditaj, importaj permesiloj estis nuligitaj kaj elmigradaj ĝir-permesoj estis tranĉitaj ĝis £100. Lokuloj ĝenerale akceptis trankvile ekscion pri UDS, esceptante kelkajn izolajn okazaĵojn pri ŝtonĵetado al preterpasantaj aŭtoj en la nigraj urbetoj ekster Bulavajo. Kelkaj atenditaj malkonsentuloj estis arestitaj, plej elstare Leo Barono, la advokato de Nkomo, kies ligoj kun nigraj naciistoj kaj komunistoj la aŭtoritatuloj rigardis kiel "renversemaj". Barono, la pli juna frato de la sciencisto Jakobo Bronowski, estis arestita naŭ minutojn post la faro de UDS.[138]

Welensky, kiu kontraŭstaris UDS, diris ke li sentas, ke tamen estas "la devo de ĉiu respondeca rodeziano subteni la revolucian registaron" ĉar, laŭ li, la sola alternativo estas malsupreniro en anarkion.[138] João de Freitas Cruz, la portugala ĉefkonsulo en Harareo, reagis al la sciigo kun sovaĝa ekscito; vizitante la domon de Smith poste en la tago li diris, "Nur rodezianoj povus fari tion ĉi!"[141] Komunikaĵo de Jason Moyo de ZAPU, kiu estis en Londono tiutempe, kondamnis UDS kiel agon de "ŝtatperfido kaj ribelo" kaj asertis, ke "la vivoj precipe de kvar miliono da senarmitaj afrikanoj estas en danĝero".[142] Davis M'Gabe de la Zimbabva Afrika Nacia Unio (ZANU) diris ke, "Por ĉiuj, kiuj amas liberecon kaj signifoplenan vivon, UDS fiksis kolizian kurson kiu ne povas esti ŝanĝita. [Ĝi ] signas la turnopunkton de la lukto por libereco ... For de konstitucia kaj politika luktado al ĉefe milita lukto."[143] Plejparto de la kristan-konfesiaj gvidantoj en la lando publike malakceptis UDS kaj la aserton ke ĝi defendis kristanismon, kun escepto de la loka Nederlanda Reformacia Eklezio, kiu deklaris, ke ĝi estas senpolitika kaj poste sindetenis de komentoj.[144]

Semajnon post UDS, la registaro de Smith anoncis, ke Dupont, la vica ĉefministro, eksiĝis de la ministraro por akcepti la postenon Funkciulo Administranta la Registaron kreita de la 1965a konstitucio.[139] Smith perletere petis la reĝinon nomumi ĉefguberniestron por anstataŭi Gibbs, rekomendante Dupont, sed li ricevis ignoron.[145] Dupont tamen, efektive anstataŭigis la guberniestron. La Smith-administracio disponigis al li la oficialan loĝejon de la guberniestro ĉe Registara Domo, sed neniu provis perforte eldomigi Gibbs kaj lian akompanantaron; la post-UDSa registaro deklaris, ke la funkciulo administranta la registaron loĝus anstataŭe ĉe Guberniestra Loĝejo "ĝis Registara Domo, je la momento portempe okupita de siro Humphrey Gibbs kiel privatulo, estas havebla".[139]

La parolanto de la rodezia parlamento,  A R W Stumbles, rekunvenigis la leĝdonan asembleon la 25an de novembro, decidante, ke se li ne tion farus, okazus kaoso. Li timis, ke Gibbs drame enirus la ĉambron provante haltigi la funkciadon, sed Gibbs faris nenion. La parlamenta opozicio malfermis la kunvenon per demando pri laŭleĝeco de la asembleo.[146] Ahrn Palley, la sola blanka opozicia parlamentano, anoncis, ke laŭ li, "kelkaj Honoraj Membroj en koluzio disŝiris la konstitucion sub kiu ĉi tiu Domo kunvenas. La procedo havas neniun ajn laŭleĝan validecon".[147] Stumbles nuligis tiun kontraŭstaron kaj du pliajn interrompojn de Palley kaj sugestis, ke membroj kun duboj rajtus foriri.[146] Palley daŭrigis laŭtajn protestojn ĝis li estis perforte elĵetita de la ordokonservisto, dum li kriegis, "Tio ĉi estas kontraŭleĝa asembleo! Dio savu la reĝinon!"[147] Gondo kaj ok aliaj opoziciaj parlamentanoj sekvis Palley eksteren; ĉiuj dek el ili realiĝis al la leĝdona asembleo en februaro 1966.[N 20][146]

Gibbs ricevis minacajn leterojn de la rodezia publiko kaj en la 26a de novembro 1965 la registaro de Smith tranĉigis la telefonservon al Registara Domo, forigis la ceremonian gvardion, la oficialajn aŭtojn "kaj eĉ la tajpmaŝinojn", Wood notas.[139] Tamen, Gibbs rifuzis demisii aŭ forlasi Registaran Domon. Li eldonis komunikaĵon, ke li restos tie "kiel la laŭleĝa guberniestro de Rodezio ĝis tia tempo kiam registaro konstitucia estos restarigita, espereble baldaŭ."[139] Li restis ĉe sia posteno, ignorita de la post-UDSa registaro, ĝis la deklaro de respubliko en 1970.[139]

Britaj kaj internaciaj respondoj; sankcioj

Wilson estis mirfrapita de la agoj de Smith kaj trovis la tempofikson al la deklaro por ke ĝi okazu samtempe kun la silento en la Tago de la Armistico profunde insulta.[114] Dirante, ke Harareo obstinas en kontraŭleĝa memdetruado, la brita ĉefministro, subtenita en la Ĉambro de Deputitoj de la liberaluloj kaj plejparto de la konservativuloj, petis rodezianojn ignori la post-UDSan registaron.[113][113] Ene de horoj de UDS, la ĝenerala asembleo de UN aprobis kondamnan rezolucion, je 107 kontraŭ 2—Sud-Afriko kaj Portugalio voĉdonis kontraŭ kaj Francio sin detenis—mallaŭdante la agojn de Rodezio kaj petante Brition fini "la ribelon de la kontraŭleĝaj aŭtoritatuloj en Salisbury (Harareo)"[149]. La UNa Sekureca Konsilio sekvatage adoptis Rezolucion 216, kiu kondamnis la deklaron de sendependeco kiel kontraŭleĝan kaj rasisman kaj alvokis ĉiujn ŝtatojn rifuzi rekonon kaj helpon al la rodezia registaro. Rezolucio 217 de la Sekureca Konsilio, sekvante en la 20a de novembro, kondamnis UDS kiel senrajtan "uzurpon de potenco fare de rasisma setlanta malplimulto" kaj alvokis naciojn ne rekoni kion ĝi opiniis "ĉi tiun kontraŭleĝan aŭtoritaton" nek eniri diplomatiajn aŭ ekonomiajn rilatojn kun ĝi. Ambaŭ rimedoj estis adoptitaj je dek voĉdonoj kontraŭ nulo kun sindeteno de Francio.[150]

Nigraj naciistoj en Rodezio kaj iliaj eksterlandaj subtenantoj, elstare inter ili la OAU, kriegis, ke Britio forigu la registaron de Smith per milita invado, sed Britio malakceptis tiun elekton pro diversaj loĝistikaj aferoj, la risko provoki antaŭevitan atakon de Rodezio kontraŭ Zambio kaj la psikologiaj problemoj probablaj okaze de konflikto inter brita kaj rodezia trupoj en kio Smith diris, estus "fratmortiga milito".[151] Anstataŭe, Wilson decidis fini la rodezian ribelon per ekonomiaj sankcioj; tiuj ĉefe konsistis en la elpelo de Rodezio de la sterlinga bloko, malpermeso de importo de rodeziaj sukero, tabako, kromo kaj aliaj varoj kaj petrola bojkoto de Rodezio. Kiam la rodezianoj daŭre ricevis petrolon, Wilson provis rekte tranĉi iliajn ĉefajn provizliniojn, nome la portugalajn havenojn en Mozambiko ĉe Beira kaj Maputo, per sendo de reĝa mararmea eskadro al la Mozambika Kanalo en marto 1966. Tiu blokado, la Beira Patrolo, estis aprobita la sekvan monaton de Rezolucio 221 de la UNa Sekureca Konsilio.[152] Post tio, la Unuiĝintaj Nacioj starigis la unuan devigan komercan sankcion en sia historio per Rezolucio 232 de la Sekureca Konsilio (en decembro 1966) kaj 253 (en aprilo 1968), kiuj postulis membroŝtatojn ĉesigi ĉiujn komercajn kaj ekonomiajn ligojn kun Rodezio.[153]

Wilson antaŭvidis en januaro 1966, ke la diversaj bojkotoj devigus Smith cedi "ene de semajnoj anstataŭ monatoj", sed la britaj kaj UNaj sankcioj efikis malmulte sur Rodezio, precipe ĉar Sud-Afriko kaj Portugalio daŭrigis komerci kun la forrompiĝinta kolonio, provizante petrolon kaj aliajn bazajn materialojn.[154][155] Kaŝita "sankcio-rompanta" komercado kun aliaj nacioj ankaŭ daŭris, komence je malalta nivelo, kaj la malgrandigita kvanto da eksterlanda konkurenco helpis enlandajn industriojn malrapide maturiĝi kaj disvolviĝi. Rodezio, do, evitis la ekonomian kolapson antaŭvidita de Wilson kaj laŭpaŝe iĝis pli sendependa.[156] La rodezia registaro starigis ĉenon de fasadorganizaj holdingoj en Svislando, Luksemburgio kaj Liĥtenŝtejno por helpi teni komercadon, kun iom da sukceso; varoj antaŭe importitaj el Britio estis anstataŭigitaj de japanaj, francaj kaj okcidentgermanaj ekvivalentoj. Eĉ multaj OAUaj ŝtatoj, dum bombado de Rodezio per vitriolo, daŭre importis rodeziajn manĝaĵojn kaj aliajn produktojn.[157] Usono kreis formalan escepton al sia embargo per la Amendo Byrd de 1971, sub kiu Usono anstataŭigis la importadon de kromo el Sovetio per rodezia kromo-erco. Tiu breĉo de la UNaj sankcioj, aprobita de Usona Kongreso ŝulde al kontraŭ-komunista malvarm-militaj konsideroj, estis varme bonvenigita de sudaj blankaj superistoj; tio helpis la rodezian ekonomion ĝis 1977, kiam la nove elektita prezidento Jimmy Carter sukcese puŝis kongreson nuligi ĝin.[158]

Eksterlanda

Rodezia Domo, la rodezia Alta Komisiono en Londono, reprezentis la registaron de Smith en Britio ĝis 1969 kaj iĝis ofta celo por politikaj aktivuloj.

Oficiala diplomatia rekono de aliaj landoj estis ŝlosila por Rodezio kiel la nura vojo por reakiri la internacian legitimecon perditan per UDS.[61] Rekono de Britio mem per duflanka interkonsento estus la "unua premio" laŭ Smith, ĉar tio haltigus sankciojn kaj konstitucian ambiguecon kaj igi eksterlandan akcepton, almenaŭ en la okcidento, multe pli probabla.[159] Konsiderante sian landon potenciale grava ludisto en la Malvarma Milito kiel "bastiono kontraŭ komunismo" en suda Afriko, la RF elmetis, ke kelkaj okcidentaj landoj eble rekonus UDS eĉ sen antaŭa anglo-rodezia reakordiĝo.[160] Specife, ĝi atendis diplomatian rekonon de Sud-Afriko kaj Portugalio kaj pensis, ke Francio rekonus Rodezion por ĝeni Brition kaj krei precedencon por sendependa Kebekio.[61] Sed, kvankam Sud-Afriko kaj Portugalio donis ekonomian, militistan kaj limigitan politikan subtenojn al la post-UDSa registaro (kiel faris Francio kaj aliaj nacioj, je malplia nivelo), nek ili nek iu alia lando iam rekonis Rodezion kiel laŭrajte, laŭleĝe sendependan ŝtaton.[161] Sensukcesaj provoj de Rodezio gajni okcidentan subtenon kaj rekonon inkluzivis proponojn al la usona registaro en 1966 kaj 1967, ignoritajn de la administracio de Lyndon B Johnson, por provizi rodeziajn trupojn por batali apud la usonanoj kaj aliaj kontraŭ-komunistaj fortoj en Vjetnamio.[162]

Britio retiris plejparton de la stabo de sia Alta Komisiono el Harareo en la tagoj post UDS, lasante etan skeletan personaron funkciigi "postrestantan mision" celita helpi Gibbs teni la britan registaron informita pri lokaj okazoj.[141] Pluraj landoj sekvis la ekzemplon de Britio kaj fermis siajn konsulejojn en Harareo, kun unu grava escepto, Usono, kiu daŭre tenis sian ĉefkonsulon en post-UDSa Rodezio, alinomante ĝin "Usona Kontakta Oficejo" por eviti la problemon de diplomatia rekono.[N 21] Sud-Afriko kaj Portugalio daŭrigis oficejojn "Akredititajn Diplomatiajn Reprezentajn" en Harareo, kiuj estis ambasadejoj ĉiumaniere escepte nome, dum Rodezio tenis siajn antaŭ-UDSajn eksterlandajn misiojn en Pretorio, Lisbono kaj Maputo. Neoficialaj reprezentaj oficejoj de la rodezia registaro ankaŭ ekzistis en Usono, Japanio kaj Okcident-Germanio, kaj civitano de Belgio estis dungita reprezenti rodeziajn interesojn tie. La Rodezia Alta Komisiono en Londono, situanta ĉe Rodezia Domo sur la Strando, restis sub rego de la post-UDSa registaro kaj efektive iĝis la rodezia reprezenta oficejo en Britio.[163] Kiel la sud-afrika ambasadejo en Placo Trafalgar, Rodezia Domo iĝis ofta celo por politikaj manifestacioj. Tiuj daŭris eĉ post la deviga fermo de la oficejo en 1969, fare de Britio.[164]

Ĉar UDS pretendis igi Rodezion sendependa sub la reĝino kiel efektiva konfederacia regno, multaj landoj pravigis sian tenadon de misioj en Rodezio samtempe kun sia nerekono de la ŝtato, atentigante, ke la akredito de la reprezentantoj estas fundamente al la reĝino kaj ne al la registaro de Smith. Sed en la malfruaj 1960aj jaroj Rodezio movis sin for de la originala sinprezento kiel sendependeco en la formo de konstitucia monarkio kaj al respublikismo, esperante fini ambiguecon koncerne sian pretendon al konstitucia statuso kaj tiri al si oficialan eksterlandan rekonon. En marto 1970, post jesa voĉdonado de la balotantaro en referendumo antaŭjare rilate novan konstitucion kaj forlason de simbolaj ligoj al la reĝino, la registaro de Smith deklaris Rodezion respubliko. Male de instigo de rekono, tio kaŭzis ĉiujn landojn escepte Portugalion kaj Sud-Afrikon retiri siajn konsulejojn kaj misiojn, ĉar la pravigo de reĝa akredito jam ne povis esti asertita.[163] Post portugala Revolucio de la Diantoj en 1974, la rodezia misio en Lisbono estis fermita en majo 1975, kun la sama misio en Maputo sekvante monaton poste, rilate mozambikan sendependecon. Portugalio ankaŭ retiris siajn restantajn oficialulojn el Rodezio, lasante Sud-Afrikon kiel la solan landon kun ligoj al Harareo. Post tio, diplomatiaj aktivecoj de Rodezio estis tre malmultaj.[165]

Juĝista

La naŭ juĝistoj de la kasacia kortumo kaj ĝenerala sekcio de la Altkortumo de Rodezio komence nek malakceptis UDS nek publike subtenis ĝin. La ĉefjuĝisto siro Hugh Beadle, de la apelacia sekcio, anoncis simple ke la juĝistoj daŭrigus efektivigante siajn devojn "laŭ la leĝo". Tiu originale dubasenca sinteno evoluis dum iom da tempo, plejparte pivotante ĉirkaŭ laŭleĝaj argumentaroj argumentitaj ĉe la Altkortumo en Harareo inter 1966 kaj 1968. La unua el tiuj, Madzimbamuto kontraŭ Lardner-Burke N. O. kaj Aliaj, koncernis Daniel Madzimbamuto, nigran naciiston kiu estis malliberigita sen proceso, de la rodezia registaro en la 6a de novembro 1965, la tago post la deklaro de stato de krizo kaj kvin tagoj antaŭ UDS, surbaze ke li povus prezenti danĝeron al la publiko. Desmond Lardner-Burke, la rodezia ministro pri justico kaj publika ordo, plidaŭrigis la staton de krizo en februaro 1966, instigante la edzinon de Madzimbamuto pledi por lia elkarcerigo, asertante ke, ĉar Britio deklaris UDS kontraŭleĝa kaj malpermesis la rodezian registaron per la Suda Rodezia Akto 1965, la stato de krizo (kaj, per pluvalidigo, la malliberigo de Madzimbamuto) ne havis laŭleĝan bazon.

La ĝenerala sekcio de la rodezia Altkortumo juĝis en la 9a de septembro 1966, ke jura suvereneco restas kun la brita registaro, sed, por "eviti kaoson kaj vakuon en la leĝaro", la rodezia registaro devus esti konsiderata la reganto de publika ordo sammaniere kiel antaŭ UDS. En februaro 1968, decidante pri la apelacio de Madzimbamuto, Beadle konkludis, ke la Smith-registraro ricevus rekonon de la loka juĝistaro kiel la efektiva registaro, pro ĝia efektiva regado super la lando, sed ke laŭleĝa rekono ne estos donita, ĉar tio ne estis firme montrita. Madzimbamuto petis la rajton apelacii al la konsilio de la krono; la rodezia apelacia sekcio tuj juĝis, ke li ne rajtas, sed malgraŭe, la konsilio de la krono konsideris lian argumentaron.

En malfrua februaro 1968, konsiderante la sorton de James Dhlamini, Victor Mlambo kaj Duly Shadreck, tri nigraj rodezianoj konviktitaj pri murdo kaj terorismaj krimoj antaŭ UDS, Beadle juĝis, ke Harareo retenas sian antaŭ-UDSajn povojn rilate ekzekutojn kaj rajtas plenumi mortopunojn. Whitehall anoncis en la unua tago de marto, ke je peto de la brita registaro, la reĝino praktikis la reĝan prerogativon pri kompato kaj plimildigis la tri mortopunojn al vivodaŭro en malliberejo. Pro tio, Dhlamini kaj la aliaj petis permanentan haltigon al ekzekuto. Dum la juĝkunsido pri Dhlamini kaj Mlambo en la 4a de marto 1968, Beadle argumentis, ke li vidis la deklaron el Londono kiel decidon de la brita registaro, ne de la reĝino mem, kaj ke, ĉiaokaze, la 1961a konstitucio jam transprenis la prerogativon pri kompato de Brito al la rodezia ekzekutiva konsilio. "La nuna registaro estas la plene efektiva registaro kaj kiel tio, estas la sola potenco kiu rajtas praktiki tiun prerogativon", li konkludis. "Estus ja strange, se la brita registaro, praktikante neniun internan povon ene de Rodezio, estus donita la rajton praktiki la prerogativon pri pardonemo." La juĝista prezidanto Hector Macdonald konsentis kaj la petado estis malakceptita. Juĝisto John Fieldsend de la ĝenerala sekcio de la Altkortumo demisiis proteste, skribante al Gibbs, ke li jam ne kredis ke la Altkortumo defendas rajtojn de civitanoj de Rodezio. Dhlamini, Mlambo kaj Shadreck estis pendumitaj en la 6a de marto.

En la 23a de julio 1968, la konsilio de la krono en Londono juĝis favore al Madzimbamuto, decidante ke ordonoj de la rodezia registaro por malliberigo estis senvalidaj, ĉu la 1961a, ĉu la 1965a konstitucio estas konsiderita laŭleĝe funkcianta. Ĝi deklaris la lastan "revolucian" konstitucion kontraŭleĝa kaj juĝis, ke la antaŭa estis superita de la Suda Rodezia Akto 1965, kiu efektive kontraŭleĝigis la rodeziajn leĝodonan, administracian kaj justican aŭtoritatojn laŭ brita juro. Lordo Reid, liverante la opinion de la plimulto (lordo Pearce malkonsentis), argumentis, ke la "uzurpada" registaro, kvankam la efektiva mastro de Rodezio, ne povas esti konsiderita laŭleĝa ĉar la brita registaro ankoraŭ klopodas rehavigi al si regon, kaj ne eblas diri ĉu tio sukcesos, ĉu ne. Li juĝis, ke nur Whitehall rajtas determini kio konsistigas la funkcitenon de publika ordo en Rodezio, kaj ke la rodeziaj krizo-rimedoj estas kontraŭleĝaj ĉar ili estis formaligitaj de la funkciulo administranta la registaron, post-UDSa ofico, kiu, laŭ la britoj, estis kontraŭkonstitucia. Reid konkludis, ke Madzimbamuto estis kontraŭleĝe malliberigita. Harry Davies, unu el la rodeziaj juĝistoj, anoncis en la 3a de aŭgusto, ke la rodeziaj kortumoj ne akceptas tiun juĝon, ĉar ili jam ne akceptas la konsilion de la krono esti parto de la rodezia jura hierarkio. Juĝisto J R Dendy Young demisiis proteste pro la juĝo de Davies en la 12a de aŭgusto kaj kvar tagojn poste estis ĵurigita kiel la ĉefjuĝisto de Bocvano.

La Altkortumo de Rodezio donis plenan laŭleĝan rekonon al la post-UDSa registaro en la 13a de septembro 1968, dum rifuzante la apelaciojn de 32 nigraj naciistoj kiuj, monaton pli frue, estis konviktitaj pri terorismaj krimoj kaj kondamnis al morto. Beadle deklaris, ke, kvankam li kredis ke la rodezia juĝistaro devus respekti juĝojn de la konsilio de la krono "tiel multe kiel eble", la juĝo de la 23a de julio malebligis al la rodeziaj juĝistoj laŭleĝan daŭrigon sub la 1961a konstitucio. Li asertis, ke la kortumo, do, alfrontis elekton inter la 1965a konstitucio kaj leĝa vakuo, ĉiposta elekto ne subtenebla de li. Aludante al la decido de la konsilio de la krono, ke Britio ankoraŭ eble forigus la post-UDSan registaron, li diris ke, "Sur la bazo de faktoj kiel ili ekzistas hodiaŭ, la sola prognozo kion povas fari tiu ĉi kortumo, estas ke sankcioj ne sukcesos renversi la nunan registaron ... kaj ke estas neniuj aliaj faktoroj kiuj povus sukcesi en tio".

Macdonald, membro de la juĝa panelo de Beadle, argumentis, ke ekde UDS, la brita registaro agis kontraŭkonstitucie kaj kontraŭleĝe rilate Rodezion per impliko de la Unuiĝintaj Nacioj en tio, kio devus esti rigardata enlanda problemo, kaj samtempe forĵetis sian rajton havi la lojalecon de rodezianoj per ekonomia milito kontraŭ la lando kaj kuraĝigo al aliaj landoj fari same. Por subporti tiun argumenton, Macdonald aludis al la aserto de la 17-jarcenta nederlanda juĝisto Hugo Grotius, ke “la celo al regado kaj la celo al detruado ne povas travivi kune”.[172] Ĉar Britio estis en stato de milito kontraŭ Rodezio, la kortumo konkludis, ĝi ne povis esti, samtempe, la reganto de Rodezio.[172] Post tio, UDS, la asociita 1965a konstitucio kaj la registaro estis konsideritaj laŭrajtaj laŭ rodezia juro.[166] Tuj, la sekretario al la brita konfederacio, George Thomson akuzis la rodeziajn juĝistojn pri breĉo de “la fundamentaj leĝoj de la lando”,[171] kaj Gibbs anoncis, ke ĉar lia posteno kiel guberniestro ekzistis sub la 1961a konstitucio, kiu permesis apelaciojn al la konsilio de la krono, li povas nur rifuzi la juĝon de la rodezia kortumo.[171] La rodeziaj juĝistoj daŭrigis, senkonsidere. Ilia rekono de la post-UDSa ordo estis portita al la 1969a konstitucio, adoptita en 1970.[166]