Ofteco de fonemoj

Analizo de 10-litermila tekstaro en Tokipono liveras jenajn proporciojn por la fonemoj de Tokipono:

 0.172     a
 0.148     i
 0.116     n
 0.102     l
 0.077     o
 0.074     e
 0.051     k
 0.046     t
 0.044     m
 0.041     s
 0.037     p
 0.032     u
 0.030     j
 0.028     w

Pronomoj

La bazaj ununombraj pronomoj estas "mi, sina, ona, ni" = "mi, vi/ci, li/ŝi/ĝi, (ĉi) tiu/tio". Aliajn pronomojn oni formas per almeto de "mute" (= pluraj, multaj), do "mi mute" = "ni", ktp. La vorto "jan" (= homo, ulo) ankaŭ povas roli kiel nedifina pronomo kia la esperanta "oni", kaj "ijo" (aĵo) kiel la esperanta "io".

Se la pronomo mi aŭ sina estas uzata kiel subjekto de la frazo, tiam la partiklo li ne estas uzata, por disigi la subjekton de la predikato.

Vortostoko

Origino de ĉiu el 118 bazaj vortoj de tokipono, laŭ datenoj el la oficiala tokipona etimologio^[4] (klaku sur la bildo por klarigoj).

Toki Pona kontentiĝas kun baza vortostoko de nur 123 vortoj^[1]. Tiuj vortoj estas krome grandparte tre mallongaj, kaj la vortoj ĝenerale devenas el

• la angla,
• Tokpisino,
• la finna,
• la kartvela,
• la nederlanda,
• la akadia franca,
• Esperanto,
• la kroata,
• la ĉina (la normĉina kaj la kantona).

En Tokipono estas uzataj multaj kunmetitaj sintagmoj, ĉar veraj kunmetaĵoj ne ekzistas.

• kili suwi jelo "banano" (laŭvorte: frukto dolĉa flava, do "flava dolĉa frukto", angle: sweet yellow fruit)^[2]
• pan pi sike mama waso "vaflo" (laŭvorte: grajna produkto, de, cirklo, patrina, birdo, do "ovoflano", angle cereal-grain-product of bird maternal round-things)^[2]

Korpopartoj

Nomoj de korpopartoj konsistigas grandan parton de la tokipona vortaro, sed ili samtempe ofte uziĝas ankaŭ metafore.

La vortoj por korpopartoj estas (Atentu, ke la vortoj sen notoj staras en ĉiuj fontoj.):

• lawa (kapo)
  • anpa lawa (kolo)^[5][6]
  • linja (hararo), ankaŭ linja lawa^[5][6][7]
  • nena (nazo), ankaŭ nena kon^[5][7], nena lawa^[6]
  • uta (buŝo)
    • ijo uta walo (dentoj)^[5], ankaŭ walo uta^[6]
    • palisa uta (lango)^[6]
  • oko (okulo)
    • linja lili oko (brovo, okulharoj)^[6]
  • kute (orelo), ankaŭ nena kute^[5][7], lupa kute^[6]
  • anpa pi sinpin lawa (mentono)^[6]
• luka (mano, brako)
  • palisa luka (fingro)^[6]
• insa (ventro)
• noka (piedo, kruro)
  • palisa lili noka (piedfingro)^[6]
• poka (kokso)^[5]
• sinpin (brusto, abdomeno, ventro, vizaĝo)^[5][7]
  • linja sinpin (barbo)^[6]
  • nena sike meli (mamo)^[5][7]
• monsi (postaĵo)^[5][7]
• selo (haŭto)^[5][7]

Troveblas listo en la germanlingva kurso.^[5] Ankaŭ ekzistas bildigita kurso en la angla.^[7]

Koloroj

Esprimoj por koloroj en Tokipono

La lingvo distingas radikvorte nur 5 kolorojn: „walo“ (blanka; hela), „pimeja“ (nigra; malhela), „loje“ (ruĝa), „laso“ (blua, verda), „jelo“ (flava). Aliajn kolorojn oni povas esprimi per kunmetaj sintagmoj (ne ekzistas kunmetaj vortoj), ekz. "laso jelo" = „flavblua, verda“.^[8]

Por nomigi dukoloran aĵon, ni uzas la vortojn „en“ kaj „pi“.

• „len pi loje en laso“ = „vestaĵo en ruĝa kaj blua“ („loje laso“ signifas „violkolora“!)

Laŭ la oficiala vortaro eblas kombinoj, kiel ekz.:

• „laso loje“^[9], „loje laso“^[10] = „purpura“
• „loje jelo“ = „oranĝa“^[11]
• „loje walo“ = "rozkolora"^[12]
• „pimeja walo“ = „griza“^[13]

Por distingi inter "blua" kaj "verda" eblas aldoni priskriban vorton, ekze.:

• „laso kasi“ = „verda“^[14]
• „laso telo“ = „blua“^[15]

Propraj nomoj kaj alilingvaj pruntaĵoj

Propraj nomoj kaj aliaj alilingvaj pruntaĵoj estas ĉiam adjektivoj, ne memstaraj vortoj. Ekz. "jan Sonja": laŭvorte, "homo Sonja", "ulo Sonja".

Nomoj de eŭropaj landoj en tokipono.

Ortografio

La vortoj de toki pona kun difinoj kaj simboloj en la skripto sitelen pona

Ĉiuj vortoj estas skribataj konsekvence malgrande, eĉ se ili estas je la komenco de frazo. Nur ĉe „neoficialaj vortoj“, kiuj ne ekzistas en la vortostoko de Tokipono, do propraj nomoj de personoj, sed ankaŭ geografiaj kaj fremdlingvaj esprimaj, estas skribataj majuskle. Ankaŭ tiuj ne al la baza vortostoko apartenantaj vortoj estas adaptataj al la sonstrukturo kaj ortografio de Tokipono.^[19]

Krome estas sitelen pona („bonaj/simplaj bildoj“) nomata logografia skribsistemo, kiun la inventintino Sonja Lang nomas „hieroglifojn“,^[20] kaj sitelen sitelen („bildecaj bildoj“) nomata „nelineara skribsistemo“,^[21] kio memorigas pri la Majaa skribo. Krome la lingvo povas esti signata ankaŭ per sistemo nomata toki pona luka „mana Tokipono“.^[22]

Frazkonstruo

En Tokipono ekzistas kiel en Esperanto la vortospecoj substantivo, verbo, adjektivo, adverbo, konjunkcio kaj prepozicio. Por tamen teni la vortostokon malgranda, en Tokipono estas aplikataj la sekvaj reguloj:

1. Ĉiu vorto havas multajn denotaciojn. Tiel do signifas la vorto „suli“ ne nur „granda“ aŭ „longa“, sed ankaŭ „grava“. La vorta aŭ frazmembra pozicio estas per tio ofte decidiga por la korekta signifo de certa vorto.
2. Per kombino de pluraj vortoj kromaj esprimoj fariĝas superfluaj. Tiel oni esprimas la esprimon „viktimo“, per tio ke oni kombinas la vortojn „jan“ („homo“) kaj „pakala“ („lezita“) al „jan pakala“. La nombro de vortokombinoj estas tiel nature senlima.
3. Ne ekzistas genro, kazo aŭ numero (kiel kutime en izolaj lingvoj).
4. Krome ne ekzistas konjugacio aŭ deklinacio.
5. Ekvivalento por la vorto „esti“ entute mankas, kaj per tio ankaŭ ĉiuj tempoformoj. Frazo povas do priskribi la nuntempon, estintecon aŭ futuron (vidu tabelon).

Simpla frazo konsistas el subjekto kaj verbo aŭ adjektivo, do ekzemple „mi awen.“ = „Mi atendas.“, sed ankaŭ „Ni atendas.“ Por ke tamen ankaŭ pli komplikaj kaj kompleksaj frazoj estu kompreneblaj por la aŭskultanto aŭ leganto, kvar „helpovortoj“ estas enplektataj en la frazojn. Per tio eblas distingi subjektojn, objektojn, malsamajn verbojn aŭ ankaŭ adjektivojn kaj adverbojn unu de la alia:

1. Pluraj rektaj objektoj: „mi moku e kili e telo.“ = „Mi konsumas fruktojn kaj akvon.“ La „e“ ĉi tie montras, ke „kili“ kaj „telo“ ambaŭ estas rektaj objektoj kaj apartenas al la verbo „moku“.
2. Pluraj verboj: „waso li lukin li moku.“ = „La birdo rigardas kaj manĝas.“ La „li“ faras ĉe tio klare, ke la du verboj „lukin“ kaj „moku“ rilatas al la sama subjekto „waso“.
3. Kombino de substantivoj kaj adjektivoj: „jan pi pona lukin.“ = „Bone aspektanta homo.“ Sen la „pi“ la frazo signifus „rigardanta amiko.“, ĉar „jan pona“ signifas „amiko“ kaj „lukin“ ja sekvas kiel adjektivo.
4. Adverba kunteksto: „tenpo ni la mi lape“ „Nun mi dormas“. Je la fino de la adverba kunteksto devas stari la partiklo „la“. Krome la tuto staras antaŭ la subjekto de la frazo. Kune kun la vorto „ken“ ĝi havas la signifon „eble“, ekz. „ken la jan Lisa li moku e suwi.“ = „Eble Lisa manĝis la dolĉaĵon.“ Antaŭ la partiklo „la“ ankaŭ povas stari tuta frazo. Tiam ĝi havas la signifon „se“, ekz. „mi lape la ali li pona.“ = „Se mi dormas, (tiam) ĉio estas bona.“
   1. Ankaŭ en la demando pri la aĝo aperas la partiklo „la“: „tenpo pi mute seme la sina sike e suno?“ = (laŭvorte: „Kiel ofte vi ĉirkaŭiris la sunon?“) „Kiom aĝa vi estas?“, „Kiom da jaroj vi havas?“ La respondo estas formata laŭ la sekva skemo: „tenpo mute wan^[17] la mi sike e suno.“ = (laŭvorte: „20+1=dudek unu fojon mi ĉirkaŭiris la sunon.“) „Mi havas dudek unu jarojn.“

La vortetoj „e“, „la“, „li“ kaj „pi“ ne havas propran signifon. Ili nur evitu, ke ĉe kompleksaj frazoj okazus miskomprenoj. Ĉar tio estas eksterordinara trajto de la planlingvo Tokipono, la uzado de ĉi tiuj kvar „helpovortoj“ komence bezonas iom da alkutimiĝo.

Por la negado estas uzata la partiklo „ala“.

1. Normale la partiklo „ala“ sekvas la verbon, ekzakte kiel en la Germana la vorto „nicht“. „mi lape ala“ = „Mi ne dormas“.
2. Ĉe modalaj verboj ĝi sekvas tiun, do kiel en la Germana. „mi wile ala lape.“ = „Mi ne volas dormi.“
3. Sed ĝi ankaŭ povas esti uzata kiel subjekto aŭ objekto. Tiam ĝi signifas „nenio“, ekz. „ala li jaki“ „Nenio estas malpura.“ Atentu, ke ĝi ne povas esti kombinata kun la vorto „ijo“.
4. La partiklo „ala“ ankaŭ estas uzata por varianto de demandoj. „sina jo ala jo e tomo?“ = „Ĉu vi havas domon?“ Ĉe tio la verbo estas duobligata. En pozitiva respondo nur la verbo estas ripetata: „jo“, dum ke en negativa respondo la verbo aperas kun la partiklo „ala“: „jo ala“.

Por demandoj kun vera demandovorto estas uzata „seme“. Ĝi povas signifi „kiu“ aŭ „kio“.

1. Ĝi staras kiel subjekto je la komenco de la frazo. „seme li moku e kili mi?“ = „Kiu manĝis mian frukton?“
2. Ĝi staras kiel objekto post la partiklo „e“ aŭ post la verbo. „sina lukin e seme?„ = „Kion vi rigardas?“
3. Post la vorto „lon“ ĝi signifas „kie?“. „pipi lon seme?“ = „Kie estas la skarabo?“
4. Post la vorto „tan“ ĝi signifas „de kie?“ aŭ „kial?“. „sina moku e suwi tan seme?„ = „Kial vi manĝis la dolĉaĵon?“
5. Por demandi laŭ persono, la vorto „jan“ staras antaŭ „seme“. La tuto staras kiel subjekto antaŭe. „jan seme moku e suwi?“ = „Kiu manĝas la dolĉaĵon?“ La tuto staras kiel objekto post la verbo. „sina lukin e jan seme?“ = „Kiun vi vidas?“
6. Post aliaj substantivoj ĝi signifas „kiu?“. „ma seme li pona tawa sina?“ = „Kiujn landojn vi ŝatas?“ „sina kama tan ma seme?“ = „El kiu lando vi venis?“