La praarmena estas la plej frua, neatestita stadio de la armena lingvo, kiun rekonstruis lingvistoj. Ĉar la armena estas la sola konata lingvo de sia branĉo de la hindeŭropaj lingvoj, la kompara metodo ne povas esti uzata por rekonstrui ĝiajn pli fruajn stadiojn. Anstataŭe, kombinaĵo de interna kaj ekstera rekonstruado, per rekonstruoj de prahindeŭropa kaj aliaj branĉoj, permesis al lingvistoj kunmeti la plej fruan historion de la armena lingvo
La plej frua atestaĵo de la armena lingvo datas de la 5-a jarcento p.K. (la traduko de la Biblio farita de Mesrop Maŝtoc). La plej frua historio de la lingvo estas neklara kaj la temo estas spekulata. Estas klara afero ke la armena estas hindoeŭropa lingvo, tamen ĝia evoluo estas malklara kaj malsama kompare kun la evoluo de aliaj hindeŭropaj lingvoj. Ajnakaze, la armena havas multajn tavolojn de pruntvortoj kaj spurojn de longa lingvokontakto kun la huri-urarta, la greka kaj la hindirana lingvaro.
La praarmenaj sonoj estas multfacetaj kaj ekscentraj (kiel ekzemple dw- iĝas -erk), kaj en multaj kazoj necertaj. Pro tiu kialo, la armena ne estis tuj rekonita kiel hindoeŭropa aparta lingva branĉo, kaj estis supozita kiel plia membro de la iranaj lingvoj antaŭ ol H. Hübschmann establis ĝian sendependan karakteron en publikigo de 1874[1].
Prahindeŭropaj senvoĉaj plozivoj estas aspiraciitaj en la praarmena, afero kiu kaŭzis la glot-teorion. En certaj kuntekstoj, tiuj aspiraciaj plozivoj estas reduktitaj al w, h aŭ nul en armena. La rekonstruo de la praarmena lingvo estas malfacila kaj ekzistas neniu ĝenerala interkonsento pri la datintervalo kiam ĝi naskiĝis.
La armenoj, laŭ Diakonoff, estis rezulto de amalgamo de la hurianoj kaj urartanoj, luvidoj kaj muŝkianoj. Post alvenado en ĝia historia teritorio, praarmenoj ŝajnis havi spertitan masivan influon sur parto de la lingvoj kiujn poste ĝis anstataŭis. Armena fonologio, ekzemple, ŝajnas esti tre influita de la urarta, kiu povas indiki longan periodon de dulingvismo.
Difino
La praarmena, kiel la komuna prapatro de nur unu lingvo, ne havas klaran difinon de la termino. Ĝi ĝenerale inkluzivas diversajn praajn stadiojn de la armena lingvo inter la prahindeŭropa kaj la plej fruaj atestoj de la klasika armena lingvo.
Ĝi do ne estas pra-lingvo laŭ strikta senco de la termino, sed "praarmena" estas termino, kiu fariĝis ofta sur la kampo de lingvistikaj esploroj. La plej frua atesto de la armena estas la traduko de la Biblio komence de la 5-a jarcento fare de armena monaĥo Mesrop Maŝtoc. La plej frua historio de la lingvo estas neklara kaj temo de multaj spekuladoj. Estas klare, ke la armena estas hindeŭropa lingvo, sed ĝia evoluo estas malluma.
Ĉiukaze la armena havas multajn tavolojn de pruntvortoj kaj montras spurojn de longa lingva kontakto kun anatoliaj lingvoj kiel la luvida kaj hitita, hurida-mitana, hurid-urartaj lingvoj, ŝemidaj lingvoj kiel la akada kaj la aramea, kaj iranaj lingvoj kiel la persa kaj parta lingvoj. La armena havas ankaŭ malpli grandan influon de la greka kaj la araba.
Fonologia disvolviĝo de praarmena
La praarmenaj sonŝanĝoj estas diversaj kaj ekscentraj (kiel * dw- donantaj erk- ) kaj, en multaj kazoj, necertaj. Tio malhelpis la armenan esti tuj rekonita kiel hindeŭropa branĉo memstara, kaj oni supozis ĝin simple tre diverĝa irana lingvo ĝis Heinrich Hübschmann establis sian sendependan karakteron en 1874.
En kelkaj kuntekstoj, la aspiritaj haltoj plue reduktiĝas al w , h aŭ nulo en la armena: prahindeŭropa (akuzativo) * pódm̥ "piedo"> armena otn kontraŭ greka (akuzativo) póda , prahindeŭropa * tréyes "tri"> armena erekʿ kontraŭ la greka treis .
La armenoj laŭ Diakonoff, tiam estas amalgamo de la huridoj (kaj urartanoj), luvidoj kaj muŝkidoj. Post alveno en ĝian historian teritorion, la praarmena ŝajnus esti spertinta amasan influon parte de la lingvoj, kiujn ĝi fine anstataŭigis. Armena fonologio, ekzemple, ŝajnas esti tre trafita de la urarta lingvo, kio sugestas verŝajnan longan dulingvismon.
| PIE | Armena | Specialaj Disvolviĝoj |
|---|---|---|
| * p | h | Ø, w, pʿ |
| * t | tʿ | y, d |
| * ḱ | s | š (PIE * ḱw> Arm.š) , Ø |
| * k | kʿ | x, g, čʿ |
| * kʷ | kʿ | x, g, čʿ |
| * b | p | |
| * d | t | |
| * ǵ | ĉ | |
| * g | k | ĉ |
| * gʷ | k | ĉ |
| * bʰ | b | w |
| * dʰ | d | ǰ |
| * ǵʰ | j | z |
| * gʰ | g | ǰ |
| * gʷʰ | g | ǰ, ž |
| * s | h | s, Ø, * kʿ |
| * h₁ | Ø | e- |
| * h₂ | h | a-, Ø |
| * h₃ | h | a-, Ø |
Diakonoff (1985) kaj Greppin (1991) etimologias plurajn malnovajn armenajn vortojn kiel havantajn eblan hurid-urartan originon:
- agarak "kampo" de la hurida awari "kampo";
- ałaxin "sklavino" de la hurida al (l) a (e) ḫḫenne ;
- arciw "aglo" de la urarta Arṣiba , propra nomo kun supozata signifo de "aglo";
- arta "kampo" de hurida arde "urbo" (malakceptita de Diakonoff kaj Fournet);
- astem "riveli onian devenon" de hurida ašti "virino, edzino";
- caṙ "arbo" de urarta ṣârə "ĝardeno";
- cov "maro" de urarta ṣûǝ "(enlanda) maro";
- kut "greno" de hurida kade "hordeo" (malakceptita de Diakonoff; pli proksime al greka kodomeýs "hordeo-rostilo");
- maxr ~ marx "pino" de hurida māḫri "abio, junipero";
- pełem "elfosi, elfosi" el urarta stako "kanalo", hurida pilli (malakceptita de Diakonoff);
- salor ~ šlor "pruno" de hurida * s̄all-orə aŭ urarta * šaluri (kp. akada šallūru "pruno");
- san "kaldrono" de urarta sana "kaldrono, poto";
- sur "glavo", de urarta šure "glavo", ŭurida šawri "armilo, lanco" (konsiderata dubinda de Diakonoff);
- tarma-ǰur "fonta akvo" de hurida tarman (l) i "fonto";
- ułt "kamelo" de hurida uḷtu "kamelo";
- xarxarel "detrui" de urarta harhar-š- "detrui";
- xnjor "pomo" de hurida ḫinzuri "pomo" (mem el akada hašhūru , šahšūru ).
Arnaud Fournet proponas pliajn pruntitajn vortojn[3].
Historio
La origino de la praarmena lingvo estas submetata al scienca debato. Kvankam la armena hipotezo postulus la armenan lingvon kiel surloka evoluo de pra-hindeŭropa lingvo de la 3-a jarmilo a.K., la pli populara Kurgana hipotezo sugestas ke ĝi alvenis en la Armena altebenaĵo aŭ el Balkano aŭ tra Kaŭkazo. La alveno de tia loĝantaro, kiu parolis praarmenan en la armenaj altebenaĵoj, supozeble okazis ĉirkaŭ la tempo de la kolapso de la bronzepoko (iam antaŭ ĉ. 1200 a.K.)[4] .
Unu el la teorioj pri la apero de la armena en la regiono estas, ke prabalkanaj parolantaj setlantoj rilataj al frigoj (la muŝkidoj kaj / aŭ la retroaktive nomata armena-frigoj), kiuj jam ekloĝis en la okcidentaj partoj de la regiono antaŭ la starigo de la Reĝlando Van en Urarto, fariĝis la reganta elito sub la Meda Imperio, sekvata de la Aĥemenida Imperio. La ekzisto de urartaj vortoj en la armena lingvo kaj armenaj pruntvortoj en urarta lingvo sugestas fruan kontakton inter la du lingvoj kaj longaj periodoj de dulingveco.
Laŭ la Enciklopedio de Hindeŭropa Kulturo :
La armenoj laŭ Diakonoff, estis tiam amalgamaĵo de la huridoj (kaj urartanoj), luvidoj kaj la praarmenaj muŝkidoj portantaj iliajn IE [Hindeŭropa] lingvo orienten tra Anatolio. Post alveno en ĝian historian teritorion, praarmena ŝajnus esti spertinta amasan influon de la lingvoj, kiujn ĝi fine anstataŭigis. Armena fonologio, ekzemple, ŝajnas esti tre trafita de la urarta, kiu eble sugestas longan dulingvismon.
Lastatempaj malkovroj en armena genetiko malkaŝas pezan miksadon de grupoj de la 3000-aj jaroj a.K. ĝis la kolapso de la bronzepoko. Aldonaĵaj signaloj ŝajne malpliiĝis al sensignifaj niveloj post ĉ. 1200 a.K., post kiu armena DNA restis stabila, kio ŝajnas esti kaŭzita de la izolado de armenoj de ilia ĉirkaŭaĵo, kaj poste subtenata de la kultura / lingva / religia aparteco, kiu daŭras ĝis hodiaŭ[5][6].
La ligo inter la muŝkidoj kaj la armenoj estas neklara, ĉar nenio sciiĝas pri la muŝkida lingvo. Iuj modernaj erudiciuloj malakceptis rektan lingvan rilaton kun la praarmena se la muŝkidoj estus trakoj aŭ frigoj.
Alterna teorio sugestas, ke parolantoj de la praarmena lingvo estis triboj indiĝenaj al la nordaj armenaj altebenaĵoj, kiel ekzemple la hajasanoj. Kvankam ĉi tiuj grupoj estas konataj nur de referencoj lasitaj de najbaraj popoloj (kiel hititoj, urartanoj kaj asirianoj), armenaj etimologioj estis proponitaj por sia nomo. Dum la urarta lingvo estis uzita de la reĝa elito, la loĝantaro, kiun ili regis, estis probable plurlingva, kaj iuj el ĉi tiuj homoj parolus armenan. Ĉi tio akordigeblas kun la frigia / muŝka teorio, se tiuj grupoj devenis origine de la kaŭkaza regiono aŭ armenaj altebenaĵoj[7][8][9] .
Vidu ankaŭ
- Armena hipotezo
- Grek-armena hipotezo
- Origino de la armenoj
- Nomo de Armenio
Referencoj
- ↑ Karl Brugmann, Grundriss der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachenrompita ligilo] (1897) Das Armenische (II), früher fälschlicherweise für iranisch ausgegeben, von H. Hübschmann Kuhn's Zeitschrift|KZ. 23, 5 ff. 400 ff. als ein selbständiges Glied der idg. Sprachfamilie erwiesen
- ↑ (2009) A Grammatical Sketch Of Classical Armenian, p. 10–15.
- ↑ Archív Orientalni. 2013. About the vocalic system of Armenian words of substratic origin. (81.2:207–22) by Arnaud Fournet
- ↑ (1995) Indo-European and the Indo-Europeans: A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and Proto-Culture. Part I: The Text. Part II: Bibliography, Indexes. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-081503-0.
- ↑ (1997) Encyclopedia of Indo-European culture. Londono: Fitzroy Dearborn, p. 30. ISBN 978-1884964985. OCLC 37931209. “Armenian presence in their historical seats should then be sought at some time before c 600 BC; ... Armenian phonology, for instance, appears to have been greatly affected by Urartian, which may suggest a long period of bilingualism.”.
- ↑ Greppin, John A.C. and Igor Diakonoff Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians, Oct–Dec 1991, pp. 727.
- ↑ armene Katvaljan, M. and Karo Ghafadarjan. Ուրարտու [Urartu]. Armenian Soviet Encyclopedia. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1986, vol. 12, pp. 276–283.
- ↑ (2000) Armenian origins: an overview of ancient and modern sources and theories. Iravunq Pub. House.
- ↑ Uchicago.edu
Plia legado
- William M. Austin, Is Armenian an Anatolian Language?, Language, Vol. 18, No. 1 (Jan., 1942), pp. 22-25
- Charles R. Barton, The Etymology of Armenian ert’am, Language 39, No. 4 (Oct., 1963), p. 620 .
- G. Bonfante, The Armenian Aorist, Journal of the American Oriental Society 62, No. 2 (Jun., 1942), p. 102-105.
- I. M. Diakonoff - First evidence of the Proto-Armenian language in Eastern Anatolia, Annual of Armenian linguistics 13, 51-54, Cleveland State University, 1992.
- I. M. Diakonoff, Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian, Journal of the American Oriental Society, Vol. 105, No. 4 (Oct., 1985), pp. 597-603.
- John A. C. Greppin; I. M. Diakonoff, Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians, Journal of the American Oriental Society, Vol. 111, No. 4 (Oct., 1991), p. 720-730.
- A. Meillet, Esquisse d'une grammaire comparée de l'arménien classique, Vienna (1936).
- Robert Minshall, 'Initial' Indo-European */y/ in Armenian, Language 31, No. 4 (Oct., 1955), p. 499-503.
- J. Alexander Kerns; Benjamin Schwartz, On the Placing of Armenian, Language 18, No. 3 (Jul., 1942), p. 226-228.
- K. H. Schmidt, The Indo-European Basis of Proto-Armenian : Principles of Reconstruction, Annual of Armenian linguistics, Cleveland State University, 11, 33-47, 1990.
- Werner Winter, Problems of Armenian Phonology I, Language 30, No. 2 (Apr., 1954), p. 197-201.
- Werner Winter, Problems of Armenian Phonology II, Language 31, No. 1 (Jan., 1955), p. 4-8.
- Werner Winter Problems of Armenian Phonology III, Language 38, No. 3, Part 1 (Jul., 1962), p. 254-262.
- Hrachia Acharian. Etymological root dictionary of the Armenian language. Vol. I – IV. Yerevan Sate University, Yerevan, 1971 – 1979.
- John A. C. Greppin and I. M. Diakonoff, Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians Journal of the American Oriental Society, Vol. 111, No. 4 (Oct. - Dec., 1991), p. 720-730.